Περί της Καταγωγής των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων – μέρος ΣΤ

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΩΝ

[Μέρος Α – Μέρος Β – Μέρος Γ – Μέρος Δ – Μέρος Ε – Μέρος ΣΤ]

ΜΕΓΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
(ΜΕΡΟΣ ΣΤ’)

Μανώλης Καρακώστας
MSc Διοίκησης Επιχειρήσεων
Επαγγελματίας Υγείας – Ερευνητής

Το παρόν μέρος είναι το τελευταίο που πραγματεύεται την καταγωγή των Αυτοκρατόρων της Κωνσταντινουπόλεως, και αφορά όσους βασίλευσαν την πρωτοβυζαντινή περίοδο (330 – 610). Στην περίοδο αυτή κυβέρνησαν τέσσερις δυναστείες, με πρώτη εκείνη του Μεγάλου Κωνσταντίνου (330 – 378), έπειτα του Μ. Θεοδοσίου (379 – 457), κατόπιν αυτή του Λέοντος Α’ (457 – 518) και τέλος του Ιουστινιανού (518 – 610).

Ο πρώτος Αυτοκράτορας και ιδρυτής της Κωνσταντινουπόλεως είναι ο Άγιος Κωνσταντίνος ο Μέγας, ο οποίος ήταν γιος του  Αυτοκράτορα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας Κωνστάντιου Χλωρού (293 – 306), που ήταν ιλλυρικής καταγωγής ^{289, 290, 291} και της Αγίας Ελένης, η οποία ήταν Ελληνίδα από το Δρέπανο Βηθυνίας, πόλη η οποία μετονομάστηκε σε Ελενόπολη προς τιμή της Αγίας Ισαποστόλου.^{291, 292, 293, 294, 295} Ο Μ. Κωνσταντίνος γεννήθηκε πιθανώς το 272 ^{294, 295} στην Ναϊσσό (σημερινή Νις της Σερβίας) της Μοισίας,^{294, 295, 296, 297, 298, 299} και όπως ο πατέρας του ήταν κι αυτός ιλλυρικής καταγωγής.^{299, 300, 301} Ο Αυτοκράτορας μιλούσε την λατινική γλώσσα και ορισμένα κηρύγματά του θα τα εκφωνήσει στα ελληνικά από επαγγελματίες μεταφραστές,^{302, 303} όμως εκτός από λατινική λογοτεχνία είχε μάθει ελληνικά και φιλοσοφία.³⁰² Στον αυτοκρατορικό θρόνο τον διαδέχτηκαν οι τρεις γιοι του Κωνσταντίνος Β’ (337 – 340), Κώνστας Α’ (337 – 350) και Κωνστάντιος Β’ (337 – 361),^{304, 305} και μετά τον θάνατο του τελευταίου ανήλθε στον θρόνο ο Ιουλιανός ο Παραβάτης, ο οποίος ήταν ανιψιός του Μ. Κωνσταντίνου, αφού ο πατέρας του Κωνστάντιος ήταν ετεροθαλής αδελφός του.³⁰⁶ Έπειτα ο στρατός ανέδειξε Αυτοκράτορα τον διοικητή της αυτοκρατορικής φρουράς Ιοβιανό, που καταγόταν από την Σιγγηδόνα (σημερινό Βελιγράδι) της Άνω Μοισίας, και η οικογένειά του πιθανώς να καταγόταν από νομαδικά φύλα που είχαν εγκατασταθεί στα αυτοκρατορικά εδάφη.^{307, 308} Ο τελευταίος της δυναστείας ήταν ο Ουάλης που κυβέρνησε το ανατολικό μέρος της Αυτοκρατορίας ενώ ο αδελφός του Βαλεντιανός Α’ το δυτικό, έχοντας με αυτόν τον τρόπο την πρώτη διάκριση μεταξύ των δύο κομματιών της Αυτοκρατορίας, έστω και ανεπίσημα.³⁰⁹ Αυτοί ήταν Ιλλυριοί και είχαν γεννηθεί στην πόλη Cibalae της Παννονίας (σημερινή Κροατία).^{310, 311}

Φαίνεται λοιπόν, πως όλα τα μέλη της πρώτης δυναστείας που κυβέρνησε στην Κωνσταντινούπολη ήταν ιλλυρικής καταγωγής, όμως αναγκαίο είναι να γίνουν ορισμένες διευκρινήσεις για το πρόσωπο και το έργο του Μ. Κωνσταντίνου. Ο Μ. Κωνσταντίνος δεν ήταν Έλληνας, όμως είναι ένας από του δύο μη Έλληνες, που ο Ελληνισμός τους χρωστάει αιώνια χάρη. Ο πρώτος είναι ο Άγιος Απόστολος των Εθνών Παύλος που γνώρισε τον Θεό στους Έλληνες, γι’ αυτό και είναι ο ιδρυτής της Εκκλησίας της Ελλάδος,³¹² και ο δεύτερος ο Μ. Κωνσταντίνος, διότι με την μετακίνηση της Πρωτεύουσας ουσιαστικά έθεσε τα θεμέλια για τον εξελληνισμό της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.³¹³ Η ιστορία τον ονόμασε Μέγα, και μία από τις πολλές πράξεις του που τον κατέστησαν τέτοιον ήταν η μεταφορά του κέντρου του Κράτους,³¹³ γεγονός διόλου αμελητέο, διότι δεν μπορεί αυτή η πολιτική και στρατιωτική διάνοια να μην γνώριζε τα αποτελέσματα αυτής της κίνησης. Άλλωστε, αυτός είναι ο λόγος που οι παπικοί τον αποστρέφονται ή και τον μισούν ακόμα, και μετά το Σχίσμα κανένας πάπας ή δυτικός ηγεμόνας δεν ονομάστηκε Κωνσταντίνος.³¹⁴ Εύλογο είναι λοιπόν, ότι δεν είναι δυνατόν να έχουν γίνει τόσες αναλύσεις από ειδικούς ιστορικούς για τις ενέργειες του Μ. Κωνσταντίνου και εκείνος να μην διείδε το τι μέλλει γενέσθαι.³¹³

Σε αυτό σίγουρα θα συνέβαλλε και η ανατροφή του από την Αγία Ελένη, αφού πέρασε μαζί της πολλά χρόνια,³¹⁵ αλλά και ο Χριστιανισμός, που έδωσε νέα ώθηση στον παραπαίοντα μέχρι τότε Ελληνισμό. Το γεγονός ότι ο Ελληνισμός βρισκόταν σε παρακμή φαίνεται καθαρά στις ομιλίες του ρήτορα Δίωνος του Προυσαέως, που προσπαθεί να θυμίσει στους Έλληνες το χαμένο παλαιό τους κλέος.³¹⁶ Όλα αυτά λοιπόν, κατά κύριο λόγο τα οφείλουμε στον Μ. Κωνσταντίνο, χρονολογικά τον δεύτερο πραγματικά μεγάλο της παγκοσμίου ιστορίας, μετά τον Μ. Αλέξανδρο, και έναν από τους στρατηγούς που δεν ηττήθηκαν ποτέ σε μάχη (Μ. Αλέξανδρος, Ιούλιος Καίσαρας, Βελισάριος, Νικηφόρος Φωκάς οι υπόλοιποι).³¹⁷ Κάτι τελευταίο που δείχνει την σχέση του Μ. Κωνσταντίνου με τον Ελληνισμό είναι μια αναφορά του Runciman, που έχει να κάνει με τον στολισμό της Κωνσταντινουπόλεως με αρχαία μνημεία τέχνης.³¹⁸ Ο μεγάλος βυζαντινολόγος, ίσως ο μεγαλύτερος όλων των εποχών, αναφέρει πως «ο Κωνσταντίνος γέμισε τους δρόμους, τις πλατείες και τα μουσεία της νέας πρωτεύουσας με αρχαίους Ελληνικούς καλλιτεχνικούς θησαυρούς για να δώσει έμφαση στον Ελληνισμό του. Οι κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης που κυκλοφορούσαν κάθε μέρα μέσα στην πόλη δεν θα ήταν δυνατόν να ξεχάσουν ποτέ την δόξα της Ελληνικής τους κληρονομιάς».³¹⁹

Η επόμενη δυναστεία είναι αυτή του Μ. Θεοδοσίου, που ήταν γιος του Θεοδοσίου του Πρεσβύτερου, αξιωματικού του στρατού, και καταγόταν από την πόλη Καούκα της Γαλικίας της Ισπανίας,^{320, 321} αν και νεώτερες έρευνες υποστηρίζουν την προέλευσή του από την Ιταλική της Βαιτικής (νότια Ισπανία).³²² Ο Θεοδόσιος είναι ο τελευταίος Αυτοκράτορας που κυβέρνησε ενιαία την Αυτοκρατορία,³²³ κληροδοτώντας το ανατολικό τμήμα στον γιο του Αρκάδιο και το δυτικό στον έτερο γιο του Ονώριο, και ο διαχωρισμός αυτός έμελλε να είναι και ο οριστικός.³²³ Την δυναστεία κλείνουν ο εγγονός του Θεοδόσιος ο Μικρός, και ο σύζυγος της αδελφής του Πουλχερίας, Μαρκιανός, που καταγόταν από την Θράκη ³²⁴ ή την Ιλλυρία,³²⁵ με την πρώτη περίπτωση να μοιάζει πιο πιθανή.³²⁶ Ο άνθρωπος που βοήθησε στην ανάρρηση του θρόνου τον Μαρκιανό είναι ο Άσπαρ, που ήταν Γερμανός στρατιωτικός και πατρίκιος και υποστηριζόταν από τον γοτθικό προάγοντα, σε σημείο να είναι ο πιο ισχυρός άνδρας της Αυτοκρατορίας.³²⁷ Αυτός, μετά τον θάνατο του Μαρκιανού, ο οποίος δεν είχε αφήσει διάδοχο, ανέβασε στον θρόνο τον Λέοντα Α΄,³²⁷ τον ιδρυτή της Δυναστείας του Λέοντα ή Θρακικής Δυναστείας.

Κατά τον ιστορικό της εποχής Ιωάννη Μαλάλα, ο Λέων είχε καταβολές από τους Βησσούς,³²⁸ οι οποίοι κατοικούσαν στην σημερινή νοτιοδυτική Βουλγαρία,³²⁹ ενώ υπάρχει και η άποψη, που υποστηρίζεται από τον Κάνδιδο τον Ίσαυρο (5^ος – 6^ος αι.), ότι η καταγωγή του ανάγεται στην Δακία,³³⁰ η οποία υποστηρίζεται και από νεώτερους ιστορικούς.^{330, 331, 332, 333} Ο Tredgold σημειώνει πως ήταν Θράκας από την Δακία, και αυτό μπορεί να ισχύει,³³³ διότι καταγόταν από την Διοίκηση της Μοισίας,³³² που περιείχε κομμάτι της Θράκης,³³⁴ και ίσως να βρισκόταν κοντά στους Βησσούς, που αναφέρει ο Μαλάλας. Ο Λέων απάλλαξε την Αυτοκρατορία από τους Γότθους, οι οποίοι λόγω του στρατού είχαν μεγάλη ισχύ,³³⁵ και ονομάστηκε Μέγας.³³⁶ Γι’ αυτό επί των ημερών του μπήκαν οι βάσεις για την δημιουργία εθνικού στρατού.³³⁷ Επίσης, είναι ο πρώτος Αυτοκράτορας που εστέφθη από τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως,³³⁸ ένα τυπικό το οποίο διατηρήθηκε καθ’ όλη την διάρκεια της Αυτοκρατορίας, όπως επίσης είναι ο πρώτος που νομοθέτησε στα ελληνικά.³³⁹ Αξιοσημείωτο είναι πως ο Λέων είναι Άγιος και τιμάται από την Ορθόδοξο Εκκλησία στις 20 Ιανουαρίου εκάστου έτους.³⁴⁰

Άλλα μέλη της δυναστείας είναι ο σύζυγος της κόρης του Αριάδνης, Ζήνων και ο γιος του Λέων Β’, ο οποίος βασίλευσε πριν τον πατέρα του, αλλά πέθανε σε μικρή ηλικία.³⁴¹ Ο Ζήνων ήταν Ίσαυρος,³⁴² και ονομαζόταν Tarasicodissa Rousombladadiotes (Ταρασισκωδισέος Ρουσομπλαδαδιώτης), όμως μετονομάστηκε όταν έγινε Αυτοκράτορας, διότι ο ελληνοποιημένος πληθυσμός της Πρωτεύουσας επιθυμούσε ένα πιο εύηχο όνομα και κατά προτίμηση ελληνικό.³⁴³ Πρέπει να ονομαζόταν Tarasis, ένα σύνηθες όνομα στην Ισαυρία, με το δεύτερο συνθετικό του ονόματός του, Kodisa, να ήταν το όνομα του πατέρα του,^{344, 345} και καταγόταν από την πόλη Rusumblada, που μετονομάστηκε σε Ζηνούπολη, απ’ όπου πήρε το δεύτερο όνομά του.³⁴⁶ Πρέπει να προσθέσουμε πως οι Ίσαυροι είχαν εξελληνιστεί από πολύ παλιά,^{347, 348, 349} όμως θεωρούνταν έθνος βάρβαρο,³⁵⁰ αλλά αυτό ίσως να ευθύνεται στον τραχύ και φιλοπόλεμο χαρακτήρα τους.^{349, 350} Τον Ζήνωνα προς στιγμή τον είχε ανατρέψει ο Βασιλίσκος, αδελφός της Αιλίας Βερίνας, συζύγου του Λέοντος Α’, που η καταγωγή του λέγεται ότι είναι από τα Βαλκάνια,³⁵¹ όμως κατά μία άλλη εκδοχή ήταν θείος του Οδόακρου, όπως φαίνεται από ένα απόσπασμα του Ιωάννου Αντιοχείας, που αναφέρει πως ο Οδόακρος ήταν αδελφός με τον Αρμάτιο, ανιψιό του Βασιλίσκου, με την εκδοχή αυτήν όμως να μην είναι κοινώς αποδεκτή.^{351, 352, 353, 354}  Η δυναστεία του Λέοντος κλείνει με τον Αναστάσιο Α’ τον Δίκορο, που καταγόταν από το Δυρράχιο,^{355, 356} χωρίς να υπάρχουν άλλες πληροφορίες για την καταγωγή του. Έχει χαρακτηριστεί από ιστορικούς ως Ιλλυρικιανός (Illyricianus), γιατί ήταν κάτοικος της ιλλυριακής επαρχίας,³⁵⁷ αλλά αυτό δεν συνεπάγεται την ιλλυρική καταγωγή του, αφού ως γνωστόν το Δυρράχιο, η παλαιά Επίδαμνος, είναι ελληνική πόλη,³⁵⁸ ιδρυθείσα το 627 ή 625 π.Χ.,³⁵⁹ από Κορίνθιους και Κερκυραίους.³⁶⁰ Επομένως, ο Αναστάσιος ήταν Έλληνας ή Ιλλυριός.

Την δυναστεία αυτή διαδέχτηκε εκείνη του Ιουστινιανού, ιδρυτής της οποίας υπήρξε ο Ιουστίνος Α’, για την καταγωγή του οποίου οι γνώμες διίστανται, με ορισμένους ιστορικούς να τάσσονται υπέρ της θρακικής καταγωγής του και άλλους υπέρ της ιλλυρικής.³⁶¹ Ο Ιουστίνος γεννήθηκε στο Ταυρίσιο, μια πόλη κοντά σε αυτήν των Σκουπών (σημερινή πόλη των Σκοπίων),^{362, 363, 364, 365, 366, 367} που άνηκε στην επαρχία του Ιλλυρικού, κοντά στην Δαρδανία,^{368, 369, 370, 371, 372} και ήταν λατινόφωνος,^{373, 374, 375, 376, 377} αν και μιλούσε καλά και τα ελληνικά.³⁷⁷ Οι ιστορικοί του 20^ου αιώνα τείνουν προς την ιλλυρική καταγωγή του, όμως σύμφωνα με ειδική έρευνα του Vasiliev για την ζωή του Ιουστίνου, η θρακική καταγωγή φαίνεται πιθανότερη.³⁷⁸ Αυτό γιατί ο Ρώσος ιστορικός πιστεύει πως ήταν πιθανό τα μέλη της οικογένειας του Ιουστίνου να ήταν Θράκες και να διέμεναν στην Ιλλυρία.³⁷⁸ Άλλα στοιχεία που συνεπικουρούν της θρακικής προέλευσης είναι οι μαρτυρίες των ιστορικών της εποχής της Ρωμανίας, που σχεδόν καθολικά τον ονομάζουν Θράκα,³⁷⁸ όπως επίσης και τα ονόματα της οικογένειάς του που ήταν θρακικά.³⁷⁹ Ο Ιουστίνος γεννήθηκε το 450 ή 452, και άνηκε σε μία πολύ φτωχή οικογένεια, όπου εξασκούσε το επάγγελμα του βοσκού, και περίπου είκοσι ετών μετέβη στην Κωνσταντινούπολη,³⁸⁰ όπου εντάχθηκε στον στρατό και αργότερα έγινε κόμης των εξκουβιτόρων, δηλαδή φρουρός των ανακτόρων.³⁸¹ Ο Ιουστίνος έφερε μαζί του στην Πρωτεύουσα τον γιο της αδελφής του, Πέτρο Σαββάτιο Ιουστινιανό, που το τελευταίο όνομά του σημαίνει γιος του Ιουστίνου, και του παρείχε εκπαίδευση και μόρφωση, με αποτέλεσμα να μάθει θεολογία, νομολογία και ιστορία.³⁸² Ουσιαστικά, ο Ιουστινιανός κυβερνούσε το κράτος από την εποχή διακυβέρνησης του θείου του,³⁸³ και αναγορεύτηκε Αυτοκράτορας το 527.

Όπως και για τον θείο του, έτσι και για τον Ιουστινιανό υπάρχει διχασμός των απόψεων, ανάμεσα στην θρακική ^{384, 385, 386} και ιλλυρική ^{387, 388, 389} καταγωγή του. Γεννήθηκε κι αυτός στο Ταυρίσιο,^{390, 391} όπου εκεί κοντά ίδρυσε και την πόλη Ιουστινιανή Πρώτη,^{392, 393, 394} και κατά πάσα πιθανότητα αποτελεί τον τελευταίο λατινόφωνο Αυτοκράτορα της Ρωμανίας, που όπως φάνηκε από τις «Νεαρές», πρέπει να γνώριζε και την ελληνική.^{395, 396, 397, 398} Ο Ιουστινιανός ήταν Θράκας, και αυτό γίνεται φανερό από το όνομα του πατέρα του Σαββατίου, το οποίο αποτελεί ένα  κατ’ εξοχήν θρακικό όνομα.³⁹⁹ Αξιοσημείωτη είναι και μία αναφορά του Σ. Καργάκου, που καλεί τον Ιουστίνο Μακεδόνα, με τον χαρακτηρισμό αυτόν να είναι απολύτως ορθός.⁴⁰⁰ Ο λόγος είναι πως το Ταυρίσιο βρίσκεται γεωγραφικά σε μακεδονική γη,^{401, 402} ανεξαρτήτως από τον διαχωρισμό των επαρχιών, που τότε το συγκεκριμένο μέρος της άνηκε στο Ιλλυρικό. Αυτός είναι ένας λόγος κατά τον Vasiliev που στηρίζεται η ιλλυρική καταγωγή των Αυτοκρατόρων, η ύπαρξη δηλαδή του Ταυρισίου στην επαρχία του Ιλλυρικού.⁴⁰³ Όμως, δεν πρέπει να λησμονούμε πως οι επαρχίες και αργότερα τα θέματα μεταβάλλονταν με τον καιρό, όμως η Μακεδονία γεωγραφικά είναι η ίδια, την οποία ποτέ δεν έπαψαν να την κατοικούν Έλληνες, και κατά την ρωμαϊκή κυριαρχία, την τουρκοκρατία αλλά και αργότερα μέχρι και σήμερα. Βέβαια δεν ισχυριζόμαστε ότι ο Ιουστίνος και ο Ιουστινιανός ήταν Μακεδόνες στην καταγωγή, αφού δεν υπάρχει κάποια σχετική βιβλιογραφική αναφορά, όμως είναι κάτι αξιοπρόσεχτο, αφού ο τόπος καταγωγής πολλές φορές δίνει το όνομα στους γεννηθέντες σε αυτόν, όπως στον Βασίλειο Α’ και τον Αυτοκράτορα της Ρώμης Μαξιμίνο, που έχει περάσει στην ιστορία ως «Θραξ» επειδή γεννήθηκε στην Θράκη, παρ’ όλο που ο πατέρας του ήταν Γότθος και η μητέρα του Αλανή.⁴⁰⁴

Κατά το παρελθόν είχε υποστηριχθεί η άποψη περί της σλαβικής καταγωγής του Ιουστινιανού,⁴⁰⁵ η οποία όμως σήμερα είναι καθολικά απορριπτέα, αφού ανακαλύφθηκε πως οι πηγές που υποστήριζαν την θέση αυτήν ήταν πλαστές.^{406, 407, 408, 409} Ο Ιουστινιανός επειδή δεν είχε απογόνους, στον θρόνο ανέβηκε ο ανιψιός του Ιουστίνος Β’, ο πατέρας του οποίου ονομαζόταν Δουλκίσιμος, χωρίς όμως να έχουμε κάποιο στοιχείο για την καταγωγή του,⁴¹⁰ αλλά και κατά πάσα πιθανότητα ήταν και αυτός Θράκας ή Ιλλυριός.

Μετά τον Ιουστίνο Β’, ο θρόνος περιήλθε στον φίλο του Τιβέριο Κωνσταντίνο, ο οποίος καταγόταν από την Θράκη ^{411, 412, 413, 414} και άνηκε στο λατινόφωνο κομμάτι των Βαλκανίων.⁴¹⁵ Αυτόν διαδέχτηκε ο σύζυγος της κόρης του, Μαυρίκιος, που καταγόταν από την Αραβησσό της Καππαδοκίας,⁴¹⁶ ο οποίος ήταν ελληνικής καταγωγής,^{417, 418, 419} και μάλιστα ήταν ο πρώτος Αυτοκράτορας που είχε την ελληνική ως μητρική του γλώσσα, από την εποχή του Αναστασίου Α’ και έπειτα.⁴²⁰ Έχει καταγραφεί από τον Ευάγριο τον Σχολαστικό ότι ο πατέρας του, Παύλος,⁴²¹ καταγόταν από την αρχαία Ρώμη,^{421, 420, 419} με τον Άμαντο να σημειώνει πως «είχε πατέρα ίσως Ρωμαίον αλλά μητέρα ελληνίδα. Η ελληνική γλώσσα ωμιλείτο εις την οικογένειά του η οποία ανέδειξε λόγιους άνδρας»,⁴²² πεποίθηση η οποία μάλλον δεν ισχύει, αλλά αποτελεί ενέργεια για εξύψωση του γοήτρου του Αυτοκράτορα. Υπάρχει επίσης η άποψη ότι ήταν Αρμένιος ^{423, 424} έστω και εξελληνισμένος,⁴²⁵ κάτι όμως που είναι εξαιρετικά αμφίβολο και απροσδιόριστο,^{426, 427} και βέβαια επ’ ουδενί δεν μπορεί να ισχύει, για τον απλό λόγο ότι ο Μαυρίκιος είχε επιτεθεί εναντίον τους και είχε την χειρίστη γνώμη γι’ αυτούς, χαρακτηρίζοντάς τους έθνος άτιμο και απείθαρχο.⁴²⁷ Τέλος, ο Λομβαρδός ιστορικός Παύλος ο Διάκονος (8^ος αι.) τον χαρακτηρίζει ως τον πρώτο Έλληνα Αυτοκράτορα της Ρωμανίας.⁴²⁸ Την θέση του Μαυρίκιου, αφού τον ανέτρεψε, πήρε ο Φωκάς, ο οποίος ήταν ελληνόφωνος Θράκας,^{429, 430} με τον οποίο κλείνει η πρωτοβυζαντινή περίοδος.

Πριν ολοκληρώσουμε το παρόν μέρος, είναι αναγκαίο να γίνει μία παρατήρηση σχετικά με τους Θράκες, αφού στην πρωτοβυζαντινή περίοδο υπάρχουν πολλοί Αυτοκράτορες που η καταγωγή τους ανάγεται στην γεωγραφική περιοχή της Θράκης. Η επιστημονική κοινότητα ονομάζει Θράκες όσους κατάγονται από τα μέρη της Θράκης, χωρίς να τους συσχετίζει με τους Έλληνες, πράγμα που συμβαίνει και με τους καταγόμενους εκ της Μ. Ασίας.⁴³¹ Αυτό πιστεύω πως γίνεται, διότι τα μέρη αυτά δεν απελευθερώθηκαν κατά τους Αγώνες του ελληνικού Γένους, όμως δεν πρέπει να ξεχνάμε πως σε αυτές τις περιοχές ζούσαν και ζουν Έλληνες. Ειδικά, για την Θράκη που εξετάζουμε, είναι γνωστό πως ο εξελληνισμός της ξεκίνησε από τον 8^ο αι. π.Χ.,⁴³² επεκτάθηκε στην θρακική ενδοχώρα κατά την ελληνιστική εποχή και ολοκληρώθηκε στην Ν. Θράκη την ρωμαϊκή περίοδο ενώ σημείωσε μεγάλη πρόοδο στην Βόρεια,⁴³³ καθώς και πως «οι Θράκες μετείχαν σε όλες τις περιπέτειες του Ελληνισμού».⁴³⁴ Επομένως την εποχή του 5^ου – 6^ου αιώνα που ερευνούμε ο εξελληνισμός μάλλον ήταν ολοκληρωτικός, όμως στην ρωμαϊκή περίοδο υπάρχει μια ιδιαιτερότητα, που αφορά τον εκλατινισμό της βαλκανικής χερσονήσου.

Αυτός διενεργήθηκε περισσότερο στα μέρη από τον Αίμο μέχρι τον Δούναβη, στα σύνορα της Αυτοκρατορίας, και ο λόγος είναι ότι η λατινική ήταν η γλώσσα του στρατού και του κράτους, επομένως αν κάποιος ήθελε να ασχοληθεί με αυτά θα έπρεπε να γνωρίζει ή να μάθει λατινικά.^{435, 436, 437} Χαρακτηριστική περίπτωση Ελλήνων που επιστρατευτήκαν στα σύνορα βρίσκουμε στον Κ. Παπαρρηγόπουλο, που αναφέρει πως επί Καρακάλλα είχαν μεταφερθεί στον Ίστρο πολλοί νέοι Σπαρτιάτες, που σχημάτισαν δύο λόχους, τον Λακωνικό και τον Πιτανάτη.⁴³⁸ Επίσης, η περιοχή άνω του Αίμου, η Κάτω Μοισία, που η λατινική επικρατούσε, είχε δεχθεί πολύ μεγάλο αριθμό Ελλήνων εποίκων, κυρίως από τον ελληνικό πληθυσμό της Μ. Ασίας, τον 2^ο και 3^ο αιώνα.⁴³⁹ Επομένως, πρέπει να υπήρχαν πολλοί Έλληνες στην Θράκη, και γηγενείς ακόμη, που είχαν εκλατινιστεί λόγω των συνθηκών που επικρατούσαν, που ανάμεσα σε αυτούς ίσως να υπάγονται και οι Θράκες Αυτοκράτορες, που όλοι άνηκαν στον στρατό, αλλά και ο Αυτοκράτορας Αναστάσιος Α’, διότι αυτό συνέβαινε και στην περιοχή της Ιλλυρίας, και όπως είδαμε παραπάνω, κατά τον Treadgold, ίσως να ήταν κι αυτός λατινόφωνος.⁴⁴⁰ Αυτός είναι ο λόγος που Έλληνες ιστορικοί θεωρούν τον Λέοντα Α’ και τον Τιβέριο Έλληνες,⁴⁴¹ άποψη την οποία συμμεριζόμαστε, αλλά επισημαίνουμε πως είχαν εκλατινιστεί, όπως και οι λοιποί των Αυτοκρατόρων εκείνης της περιόδου, ο καθένας κατά το ίδιον επίπεδο.

Όσον αφορά τον προαναφερθέντα εκλατινισμό χρήσιμες είναι κάποιες σκέψεις. Ο εκλατινισμός αυτός δεν πρέπει να ήταν ίδιος με τον αντίστοιχο εξελληνισμό των Αρμενίων για παράδειγμα, ούτε να επετεύχθη στον ίδιο βαθμό, διότι οι εξελληνισμένοι Αρμένιοι Αυτοκράτορες, στην ουσία έγιναν Έλληνες και έδρασαν σε τόπο εκτός της χώρας προέλευσής τους. Αντιθέτως, οι εκλατινισμένοι Έλληνες μπορεί να μιλούσαν λατινικά και να μην μετείχαν ενδεχομένως όσο άλλοι Έλληνες στην ελληνική παιδεία, όμως κατάγονταν από ελληνικές περιοχές και εντός αυτών έδρασαν. Για παράδειγμα, οι εξ Αρμενίας εξελληνισμένοι δεν διδάσκονταν την ιστορία της Αρμενίας ούτε καν γνώριζαν την γλώσσα, σε αντίθεση με τους εκλατινισμένους Έλληνες, που όπως είδαμε γνώριζαν ελληνικά, έστω κι αν για ορισμένους από αυτούς δεν ήταν η μητρική τους γλώσσα, και σίγουρα γνώριζαν και ελληνική ιστορία, αφού αυτή διδασκόταν ακόμα από την ρωμαϊκή εποχή.⁴⁴²

Σχετικά με την γλώσσα, έχει κάνει μια καίρια αναφορά ο Treadgold, λέγοντας πως ο Ιουστίνος Α’ είναι ο πρώτος Αυτοκράτορας από τον Μ. Θεοδόσιο και μετά, που είχε την λατινική ως μητρική του γλώσσα,⁴⁴³ γεγονός που δείχνει πως όλοι οι Βασιλείς που μεσολάβησαν, παρ’ όλο που μιλούσαν λατινικά, πιθανόν είναι να μην την είχαν μητρική τους γλώσσα, αλλά να την έμαθαν ως γλώσσα του κράτους, τηρώντας τις τότε συνθήκες της Αυτοκρατορίας. Όσον αφορά τον Ιουστίνο και την οικογένειά του, ο τόπος καταγωγής του βρίσκεται στα όρια της λατινόγλωσσης βαλκανικής χερσονήσου, όπως τα όρισε πρώτος ο βαλκανιολόγος Jivecek, επομένως πρέπει να άνηκε στο αντίστοιχο κομμάτι της χερσονήσου, όπου ομιλούταν η λατινική.⁴⁴⁴

Επομένως, συμπεραίνουμε πως ο εκλατινισμός των Ελλήνων δεν είναι ταυτόσημος με τον αντίστοιχο εξελληνισμό άλλων λαών, αφού ο πρώτος κατά κύριο λόγο πραγματοποιήθηκε περισσότερο κατ’ ανάγκη, και ίσως να μην ήταν καθολικός, ούτε να είχε επιτευχθεί στον ίδιο βαθμό σε όλα τα άτομα. Αυτό φαίνεται από αρχαιολογικές έρευνες που διενεργήθηκαν στις επιγραφές της Θράκης, οι οποίες έδειξαν πως ακόμα και σε μέρη που η λατινική είχε υπερισχύσει της ελληνικής γλώσσας, η δεύτερη ποτέ δεν εξέλειψε, και μάλιστα λόγω του Χριστιανισμού άρχισε και πάλι να ανθεί.⁴⁴⁵ Άλλωστε, οι ίδιες έρευνες έχουν αποδείξει πως οι περισσότερες περιοχές της Θράκης, ιδίως η περιοχή νότια του Αίμου, είχαν γνωρίσει πλήρη γλωσσικό εξελληνισμό στο τέλος της αρχαιότητας, δηλαδή στην ρωμαϊκή περίοδο, στα τέλη του 3^ου με αρχές του 4^ου αιώνα.⁴⁴⁵ Τέλος, θα μπορούσε κανείς να εικάσει πως η λατινοφωνία των Αυτοκρατόρων αυτών, οφείλεται στην καταγωγή τους από ρωμαϊκές οικογένειες που είχαν μεταναστεύσει στην χερσόνησο του Αίμου,⁴⁴⁶ όμως κάτι τέτοιο δεν είναι δυνατόν να συμβαίνει, διότι δεν αναφέρεται πουθενά στις ιστορικές πηγές. Αν ίσχυε αυτό, σίγουρα θα αναφερόταν και θα υπερτονιζόταν μάλιστα, αν λάβουμε υπ’ όψιν μας πως σε πολλούς Αυτοκράτορες αποδόθηκε  ευγενής καταγωγή, ακόμη και από την παλαιά Ρώμη, χωρίς να ισχύει, πόσο μάλλον θα συνέβαινε αυτό, αν υπήρχε σχέση μεταξύ των Θρακών Αυτοκρατόρων και της ρωμαϊκής καταγωγής.

Συμπεραίνουμε λοιπόν, πως ο Παύλος ο Διάκονος ορθώς ονόμασε πρώτο Έλληνα Αυτοκράτορα τον Μαυρίκιο, αφού ήταν Έλληνας στην καταγωγή, την γλώσσα και τις συνήθειες, ενώ τους πριν από αυτόν τους ονομάζουμε εκλατινισμένους Έλληνες. Αυτό ίσως να φαίνεται παράξενο, που ονομάζουμε δηλαδή Έλληνες τους Αυτοκράτορες αυτούς και τους Θράκες εν γένει, ειδικά της εποχής εκείνης, όμως όπως σωστά επεσήμανε ο Σ. Καργάκος, «κάποτε πρέπει να βλέπουμε τα πράγματα θρακοκεντρικά και όχι αθηναιοκεντρικά»,⁴⁴⁷ εννοώντας προφανώς πως Ελλάδα δεν είναι μόνο η Αθήνα και η μητροπολιτική Ελλάδα, αλλά ότι ο Ελληνισμός είναι ευρύτερος και ιστορικότερος. Οι παραπάνω αναφορές που διενεργήσαμε δεν είναι αυθαίρετες, αλλά κατά μία έννοια προσυπογράφονται από τον Π. Καρολίδη, ο οποίος στο έργο του «Εγχειρίδιον Βυζαντινής Ιστορίας» γράφει πως όλοι οι Αυτοκράτορες από Μαρκιανού έως και Τιβερίου «μάλλον ή ήττον ήσαν Έλληνες», συμπεριλαμβανομένου του Μ. Κωνσταντίνου, διότι η μητέρα του ήταν Ελληνίδα, και πως «από του Μαυρικίου πάντες οι Βασιλείς κατήγοντο εκ των εξηλληνισμένων χωρών της Ανατολής και ιδίως από της Μικράς Ασίας».⁴⁴⁸

Στην πρωτοβυζαντινή περίοδο λοιπόν, έχουμε την Δυναστεία του Μ. Κωνσταντίνου που αποτελούταν εξ ολοκλήρου από Ιλλυριούς, του Θεοδοσίου που είχε τρεις Ίβηρες και έναν Θράκα, του Λέοντος Α’, με δύο Ισαύρους, έναν Θράκα, έναν Έλληνα ή Ιλλυριό και έναν καταγόμενο από την βαλκανική χερσόνησο ή από γερμανικά φύλα, και του Ιουστινιανού, που αποτελούταν από λατινόφωνους και έναν ελληνόφωνο Θράκα, καθώς και έναν Έλληνα Καππαδόκη.

Βιβλιογραφία

289. Historia Augusta, Life of Claudius, 13, http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Historia_Augusta/Claudius*.html#13
290. B. Martindale, A.H.M. Jones, J. Morris, eds. (1992), The Prosopography of the Later Roman Empire III: A.D. 527–641, σελ. 227, Cambridge: Cambridge University Press
291. Ηλίας Λάσκαρης (1995), Βυζαντινοί Αυτοκράτορες, τόμος Α’, σελ. 10, έκδοση Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα
292. W. Drijvers (1991), Helena Augusta: The Mother of Constantine the Great and the Legend of Her finding the True Cross, σελ. 15-17, Brill, Leiden
293. Kazhdan (1991), The Oxford Dictionary of Byzantium, σελ. 909, Oxford University Press
294. http://constantinople.ehw.gr/forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaId=4997
295. Epps (2012), Roman Empire Hostile takeover of the Church, σελ. 59, CreateSpace Independent Publishing Platform
296. A. Pohlsander (1999), “Constantine I (306 – 337)”, De Imperatoribus Romanis, http://www.roman-emperors.org/conniei.htm
297. Ηλίας Λάσκαρης (1995), σελ. 10
298. Σ.Ι. Καργάκος (2012), Η Αυτοκρατορία της Κωνσταντινουπόλεως, τόμος Α’, σελ. 46-47, εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα
299. A.A. Vasiliev (1954), Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 324-1453, σελ. 64, Α’ έκδοση 1925, μετάφραση Δημοσθένης Σαβράμης, εκδόσεις Μπεργάδη
300. M. Odahl (2001), Constantine and the Christian empire, σελ. 40-41, London: Routledge
301. Gabucci (2002), Ancient Rome: art, architecture and history, 141, Los Angeles, CA: J. Paul Getty Museum
302. H. Tejirian, R.S. Simon, (2012), Conflict, conquest, and conversion two thousand years of Christian missions in the Middle East, σελ. 15, New York: Columbia University Press
303. Encyclopaedia Britannica, “Constantine I, Roman Emperor”, https://www.britannica.com/biography/Constantine-I-Roman-emperor
304. A.A. Vasiliev (1954), σελ. 89
305. Σ.Ι. Καργάκος (2012), τόμος Α’, σελ. 161
306. Σ.Ι. Καργάκος (2012), τόμος Α’, σελ. 169
307. Banchich (1996), “Jovian (363 – 364)”, De Imperatoribus Romanis, http://www.roman-emperors.org/jovian.htm
308. http://asiaminor.ehw.gr/Forms/fLemmaBody.aspx?lemmaid=4591
309. Ηλίας Λάσκαρης (1995), σελ. 30
310. E. Lenski (2002), Failure of empire: Valens and the Roman state in the fourth century A.D., σελ. 88, University of California Press
311. Lenski (1997), “The Pannonian Emperors, Valens (364 – 378)”, De Imperatoribus Romanis, http://www.roman-emperors.org/valens.htm
312. Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών, “Ο Εορτασμός του Αποστόλου Παύλου”, http://iaath.gr/content/o-eortasmos-toy-apostoloy-payloy
313. Σ.Ι. Καργάκος (2012), τόμος Α’, σελ. 122-123, 130-131
314. National geographic (2011), Μέγας Κωνσταντίνος, Μέγας και Άγιος, τόμος 1, σελ. 147, National Geographic, Ειδική Έκδοση
315. National geographic (2011), σελ. 106
316. Paul Veyne (2005), L’empire gréco-romain, Éditions du Seuil, Paris, http://www.hellinon.net/NeesSelides/NEOTERES/EllinesRomaioi.htm
317. Ηλίας Λάσκαρης (1995), τόμος Β’, σελ. 196
318. http://constantinople.ehw.gr/forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaid=10956&boithimata_State=&kefalaia_State=#chapter_1
319. http://www.hellinon.net/TheGreekByzantium.htm
320. Hydatius, Chronicon, year 379, II
321. Zos, Historia Nova, 4.24.4
322. M. Canto (2006), «Sobre el origen bético de Teodosio I el Grande, y su improbable nacimiento en Cauca de Gallaecia», Latomus (Bruselas) 65 (2)
323. Σ.Ι. Καργάκος (2012), τόμος Α’, σελ. 187, 206-207
324. Ευάγριος Σχολαστικός, Εκκλησιαστική Ιστορία,1
325. Θεόδωρος Αναγνώστης, Historia Tripartita, σελ. 354
326. A. Vasiliev (1950), Justin the First, An Introduction to the Epoch of Justinian the Great, σελ. 43, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts
327. A.A. Vasiliev (1954), σελ. 136
328. Ιωάννου Μαλάλα, Χρονογραφία, σελ. 118, http://khazarzar.skeptik.net/pgm/PG_Migne/John%20Malalas_PG%2097/Chronographia.pdf
329. Ηρόδοτος, Ιστορίαι, Ζ, 111
330. Β. Bury (1958), History of the Later Roman Empire, τόμος 1, σελ. 315, Dover Publications
331. A. Vasiliev (1950), σελ. 43
332. Friell, S. Williams (1998), The Rome That Did Not Fall: The Survival of the East in the Fifth Century, σελ. 170, 261, Ancient history. London: Taylor & Francis
333. Treadgold (1997),A History of the Byzantine State and Society, σελ. 149, Stanford: Stanford University Press
334. Roisman, I. Worthington (2010), A Companion to Ancient Macedonia, σελ. 587, Wiley – Blackwell
335. Ostrogorsky (1969),History of the Byzantine State, σελ. 68
336. A. Vasiliev (1954), σελ. 136
337. Ηλίας Λάσκαρης (1995), τόμος Β’, σελ. 52
338. Ostrogorsky (1969),σελ. 67
339. Wickham (2009), The Inheritance of Rome, σελ. 90, Penguin Books Ltd.
340. Μέγας Συναξαριστής, «Ο Άγιος Λέων Μακκέλης ο Μέγας», http://www.synaxarion.gr/gr/sid/1818/sxsaintinfo.aspx
341. Ιωάννου Μαλάλα, Χρονογραφία, σελ. 118, http://khazarzar.skeptik.net/pgm/PG_Migne/John%20Malalas_PG%2097/Chronographia.pdf
342. A.A. Vasiliev (1954), σελ. 129
343. Σ.Ι. Καργάκος (2012), τόμος Β’, σελ. 111
344. M. Harrison (1981), “The Emperor Zeno’s Real Name”, Byzantinische Zeitschrift, 74, 27–28)
345. Feissel (1984), “Deux inscriptions d’Asie mineure et le consuls de 448 et 452”, in Bulletin de correspondance hellénique, σελ. 105, vol. 108
346. Mitchell (2007), A history of the later Roman Empire, AD 284–641: the transformation of the ancient world, σελ. 114, Wiley-Blackwell
347. Κ. Παπαρρηγόπουλος (1932), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους: από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του 1930, προσθήκες, σημειώσεις και βελτιώσεις υπό Παύλου Καρολίδου, τόμος 4, μέρος Β’, σελ. 300-302, εκδόσεις Ελευθερουδάκης, Αθήνα
348. Ηλίας Λάσκαρης (1995), τόμος Α’, σελ. 179-180
349. Σ.Ι. Καργάκος (2012), τόμος Β’, σελ. 110
350. Κ. Παπαρρηγόπουλος (1860-1876), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, βιβλίο δέκατο, σελ. 90, εκδόσεις Κάκτος, 1992
351. Elton (1998), “Flavius Basiliscus (AD 475 – 476)”, De Imperatoribus Romanis, http://www.roman-emperors.org/basilis.htm
352. Krautschick (1986), «Zwei Aspekte des Jahres 476», Historia (35): 344–371
353. Maas (2015), The Cambridge Companion to the Age of Attila, σελ. 110, Brian Croke, Cambridge University Press
354. Macgeorge (2003), Late Roman Warlords, σελ. 284-285, Oxford University Press
355. Elton (1998), “Anastasius (AD 491 – 518)”, De Imperatoribus Romanis, http://www.roman-emperors.org/anastasi.htm
356. Σ.Ι. Καργάκος (2012), τόμος Β’, σελ. 119
357. Croke (2001), Count Marcellinus and his chronicle, σελ. 89, Oxford University Press, Retrieved 2010
358. J. Wilkes (1992), The Illyrians, σελ. 96, Wiley – Blackwell, Oxford
359. H. Hansen (2005), An Inventory of Archaic and Classical Poleis: An Investigation Conducted by The Copenhagen Polis Centre for the Danish National Research Foundationy, σελ. 330, Oxford University Press, Oxford
360. J. Rhodes (2010), A History of the Classical Greek World 478-323 BC, σελ. 88, 2nd edition, Wiley-Blackwell, Chichester
361. A. Vasiliev (1950), σελ. 43-53
362. Προκόπιος Καισαρείας, Ανέκδοτα ή Απόκρυφη Ιστορία, σελ. 57, εκδόσεις Άγρα
363. Cameron (2001), The Cambridge Ancient History, XIV: Late Antiquity: Empire and Successors, Chapter III: Justin I and Justinian, σελ. 63, Cambridge University Press
364. Adkins, R.A. Adkins (2004), Handbook to Life in Ancient Rome, σελ. 38, updated edition, Facts On File
365. Mócsy (1974), Pannonia and Upper Moesia: A History of the Middle Danube Provinces of the Roman Empire, σελ. 350, Routledge Revivals
366. A. Vasiliev (1950), σελ. 53
367. Σ.Ι. Καργάκος (2012), τόμος Β’, σελ. 129-130
368. Πρκόπιος Καισαρείας, Περί Κτισμάτων, σελ. 38
369. J. Norwich (1988), Byzantium: The Early Centuries, σελ. 70, Viking
370. Binns (1996), Ascetics and Ambassadors of Christ: The Monasteries of Palestine, 314–631, σελ. 13, Clarendon Press
371. The Encyclopedia Americana, Volume 16, Grolier Incorporated, 1989, σελ. 244
372. B. Martindale, A.H.M. Jones, J. Morris, eds. (1980), The Prosopography of the Later Roman Empire – Volume II: A.D. 395-527, σελ. 648-649, Cambridge: Cambridge University Press
373. A. Vasiliev (1950), σελ. 43-53
374. Moorhead (1994), Justinian, σελ. 15, London and New York: Longman
375. Binns (1996), σελ. 13
376. Cameron (2001), σελ. 63
377. Treadgold (1997),A History of the Byzantine State and Society, σελ. 174, Stanford: Stanford University Press
378. A. Vasiliev (1950), σελ. 43-53
379. A.S. Evans (1996), The Age of Justinian: The Circumstances of Imperial Power, σελ. 96, Routledge
380. A. Vasiliev (1950), σελ. 63
381. H.M. Jones (1986), The Later Roman Empire, 284–602: A Social, Economic, and Administrative Survey, σελ. 658, Baltimore: JHU Press
382. Browning (2003), Justinian and Theodora, σελ. 23, Gorgias Press LLC
383. Προκόπιος Καισαρείας, Ανέκδοτα ή Απόκρυφη Ιστορία, σελ. 59, εκδόσεις Άγρα
384. Browning (2003), σελ. 23
385. Mócsy (1974), σελ. 350
386. Greatrex, H. Elton, L. McMahon (2015), Shifting Genres in Late Antiquity, σελ. 259, Ashgate Publishing, Ltd.
387. Treadgold (1997),σελ. 246
388. Maas (2005), The Cambridge Companion to the Age of Justinian, σελ. 9-12, Cambridge University Press
389. W. Barker (1966), Justinian and the later Roman Empire, σελ. 75, University of Wisconsin
390. Ostrogorsky (1969),σελ. 73
391. Σ.Ι. Καργάκος (2012), τόμος Β’, σελ. 136
392. Πρκόπιος Καισαρείας, Περί Κτισμάτων, σελ. 38
393. M. Cirkovic (2004), The Serbs, σελ. 36, Wiley – Blackwell
394. Necipoglou (2001), Byzantine Constantinople: Monuments, Topography and Everyday Life, σελ. 37, Brill, Leiden, Boston, Koln
395. A.S. Evans (1996), The Emperor Justinian and the Byzantine Empire, σελ. 24-25, Greenwood Press
396. A. Vasiliev (1950), σελ. 49
397. Wickham (2009), The Inheritance of Rome, σελ. 90. Penguin Books Ltd.
398. Moorhead (1994), σελ. 18
399. A. Vasiliev (1950), σελ. 49
400. Σ.Ι. Καργάκος (2012), τόμος Β’, σελ. 129-130
401. Par Bianconi (1885), Map of Macedonia, https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9e/85mapmacedonia.jpg
402. Π. Καρολίδης (1905), Ο Αυτοκράτωρ Ιουστινιανός, σελ. 9, εκδόσεις του Συλλόγου προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήναις
403. A. Vasiliev (1950), σελ. 43-53
404. Historia Augusta, Life of Maximinus, 1,5, http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Historia_Augusta/Maximini_duo*.html
405. Κ. Παπαρρηγόπουλος (1860-1876), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, βιβλίο ένατο, σελ. 106-108, εκδόσεις Κάκτος, 1992
406. A. Vasiliev (1954), σελ. 165
407. C. Diehl (2002), Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τόμος Α’, σελ. 12, εκδόσεις Ηλιάδη, Α’ έκδοση 1920
408. Σ.Ι. Καργάκος (2012), τόμος Β’, σελ. 136
409. Κ. Παπαρρηγόπουλος (1932), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους: από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του 1930, προσθήκες, σημειώσεις και βελτιώσεις υπό Παύλου Καρολίδου, τόμος 3, μέρος Α’, σελ. 79, εκδόσεις Ελευθερουδάκης, Αθήνα
410. A. Vasiliev (1950), σελ. 62-63
411. Άγιος Θεοφάνης Ομολογητής, Χρονογραφία, σελ. 120
412. Kazhdan Alexander(1991), Oxford Dictionary of Byzantium, σελ. 2083, Oxford University Press
413. A.A. Vasiliev (1954),σελ. 166
414. Treadgold (1997),A History of the Byzantine State and Society, σελ. 223, Stanford: Stanford University Press
415. Lawler (2004), Encyclopedia of Byzantine Empire, σελ. 289, Library of Congress Cataloguing in Publication Data
416. http://asiaminor.ehw.gr/Forms/fLemmaBody.aspx?lemmaid=5249
417. Corradini (2006), Texts and identities in the early Middle Ages, σελ. 57, Verl. der Österr. Akad. der Wiss
418. Stark (2012), Rome on the Euphrates: The Story of a Frontier, σελ. 390, Tauris Parke Paperbacks
419. A.A. Vasiliev (1954),σελ. 166
420. Treadgold (1997),σελ. 227
421. B. Martindale, A.H.M. Jones, J. Morris, eds. (1992), The Prosopography of the Later Roman Empire III: A.D. 527–641, σελ. 855, Cambridge: Cambridge University Press
422. Ηλίας Λάσκαρης (1995), τόμος Α’, σελ. 180
423. A. Vasiliev (1954), σελ. 167
424. Charanis (1959) “Ethnic Changes in the Byzantine Empire in the Seventh Century”, Dumbarton Oaks Papers, Dumbarton Oaks, 13: 23–44
425. H. Rosser (2011), Historical Dictionary of Byzantium, σελ. 199, Second edition, Scarecrow Press
426. Kazhdan Alexander(1991), σελ. 1318
427. Charanis (1959) “Ethnic Changes in the Byzantine Empire in the Seventh Century”, Dumbarton Oaks Papers, Dumbarton Oaks, 13: 23–44
428. Paulus Diaconus, Historia Longobardorum, III, 15, σελ. 18
429. Treadgold (1997),σελ. 236
430. A.A. Vasiliev (1954),σελ. 167
431. A. Vasiliev (1950), σελ. 43-44
432. http://blacksea.ehw.gr/Forms/fLemmaBody.aspx?lemmaid=11282
433. Δημήτρης Κ. Σαμσάρης (1980), Ο Εξελληνισμός της Θράκης κατά την Ελληνική και Ρωμαϊκή Αρχαιότητα, σελ. 323, Βιβλιοθήκη Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Θεσσαλονίκη
434. Σ.Ι. Καργάκος, «Η αρχαία Θράκη», Οικονομικός, http://sarantoskargakos.gr
435. H.M. Jones (1964), The Later Roman Empire, 284-602: A Social Economic and Administrative Survey, vol. II, σελ. 986, The Johns Hopkins University Press, Baltimore
436. Stoianovich (1994), Balkan Worlds: The First and Last Europe, σελ. 123-124, Routledge, London and New York
437. Valeva, E. Nankov, D. Graninger (2015), A Companion to Ancient Thrace, σελ. 75-90, Wiley – Blackwell
438. Κ. Παπαρρηγόπουλος (1860-1876), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, βιβλίο όγδοο, σελ. 99-100, εκδόσεις Κάκτος, 1992
439. Δημήτρης Κ. Σαμσάρης (1980), σελ. 92-94
440. Treadgold (1997),σελ. 227
441. Ηλίας Λάσκαρης (1995), τόμος Α’, σελ. 52, 180
442. Laes (2011), Children in the Roman Empire: Outsiders Within, σελ. 132, Cambridge University Press
443. Treadgold (1997),σελ. 174
444. Δημήτρης Κ. Σαμσάρης (1980), σελ. 321
445. Δημήτρης Κ. Σαμσάρης (1980), σελ. 315, 320
446. Δημήτρης Κ. Σαμσάρης (1980), σελ. 169
447. Σ.Ι. Καργάκος, «Η αρχαία Θράκη», Οικονομικός, http://sarantoskargakos.gr
448. Π. Καρολίδης (1906), Εγχειρίδιον Βυζαντινής Ιστορίας, σελ. 83, εκδόσεις Νικ. Τζάκας