Δύο ομιλίες του Παλαιών Πατρών Γερμανού στην Αγία Λαύρα το Μάρτιο 1821

Γράφει ο Γεώργιος Λουκίδης.

Περίληψη

Κατά την Επανάσταση του 1821 ήταν πολύ συνηθισμένες οι  εθνικο-θρησκευτικές τελετές και ομιλίες, οι οποίες γίνονταν για τη στήριξη του ηθικού των επαναστατών, σύμφωνα με τη βυζαντινή παράδοση. Από πολλές πηγές γνωρίζουμε ότι και ο επίσκοπος Πατρών Γερμανός έκανε τέτοιες ομιλίες, ειδικά κατά την έναρξη της Επανάστασης. Μια από αυτές, που έγινε την 8 Μαρτίου (Παλ. Ημ.), δημοσιεύτηκε σε ευρωπαϊκές εφημερίδες τον Ιούνιο του 1821. Από σύγχρονο μαρξιστή ιστορικό έγινε προσπάθεια να χαρακτηριστεί αυτή η ομιλία ως πλαστή. Μετέπειτα λεπτομερής ανάλυση των δεδομένων από τον γράφοντα έδειξε ότι δεν υπάρχουν ενδείξεις πλαστότητας, ενώ αντίθετα υπάρχουν ενδείξεις γνησιότητας.

Στην παρούσα εργασία επανεξετάζω την ομιλία της 8/3/1821 σε συσχετισμό με την ομιλία που κατά τον Φρανσουά Πουκεβίλ εκφωνήθηκε κατά τη θρυλική κήρυξη της Επανάστασης στην Αγία Λαύρα. Είναι πολύ διαδεδομένη η άποψη ότι οι σχετικές διηγήσεις για την Αγία Λαύρα είναι μύθος, συνήθως αποδιδόμενος στον Πουκεβίλ. Παλαιότερα αυτή η άποψη είχε τοπικιστικά κίνητρα αλλά κατά τις τελευταίες δεκαετίες έχει συνήθως ιδεολογικά-πολιτικά κίνητρα. Η ανασκόπηση μερικών σημαντικών δευτερογενών εργασιών που αρνούνται τα της Αγ. Λαύρας, δείχνει ότι δεν υπάρχει κανένα σοβαρό στοιχείο υπέρ αυτής της άρνησης. Αντίθετα, συσχετίζοντας για πρώτη φορά τις πρωτογενείς πηγές με τα γεωγραφικά δεδομένα της περιοχής, συμπεραίνω ότι πρέπει να εξετάζεται ως αληθές ιστορικό γεγονός το ότι ο Γερμανός κήρυξε την Επανάσταση κατά την Εορτή του Ευαγγελισμού στην Αγία Λαύρα, πριν εισέλθη στην Πάτρα επικεφαλής των επαναστατών. Ο Φρανσουά Πουκεβίλ που αφηγείται αυτά τα γεγονότα, φαίνεται ότι είχε πολύ καλή πληροφόρηση σχετικά με την έναρξη της Επανάστασης στην Αχαΐα, αν και είναι ασαφής στις ημερομηνίες.

Εισαγωγή

Είναι γνωστό από τις πρωτογενείς πηγές ότι κατά την Επανάσταση του ’21, και ειδικά κατά την έναρξή της, γίνονταν σχεδόν καθημερινά θρησκευτικές τελετές όπως δεήσεις, ομιλίες, ευχές, ορκωμοσίες και άλλες πράξεις θρησκευτικού-επαναστατικού περιεχομένου, για την ψυχολογική και ηθική προετοιμασία των αγωνιστών.[1] Μορφωμένοι ιερείς ή και λαϊκοί έγραφαν ομιλίες και ευχές οι οποίες διανέμονταν στις κοινότητες για να χρησιμοποιηθούν από τους λιγότερο μορφωμένους.[2] Αυτό γινόταν ακόμα και στις μη εμπόλεμες κοινότητες Ελλήνων της διασποράς.[3] Ένας από τους μορφωμένους αρχιερείς, που είχε και ηγετικό πολιτικό ρόλο, ήταν ο επίσκοπος Παλαιών Πατρών Γερμανός (στο εξής και ΠΠΓ), για τον οποίον είναι γνωστό ότι εκφωνούσε ομιλίες, όπως αναφέρει ο Φρανσουά Πουκεβίλ αλλά και ξένες εφημερίδες της εποχής. Ευρύτερα γνωστή είναι η ομιλία του κατά την κήρυξη της Επανάστασης στην Αγία Λαύρα την οποία δημοσίευσε ο Πουκεβίλ στην Ιστορία του το 1824.[4] Η ομιλία αυτή αμφισβητήθηκε μαζί με τις περί αυτήν τελετές και συμβάντα και χαρακτηρίστηκε μύθος που πλάστηκε από τον Πουκεβίλ. Η αμφισβήτηση έγινε παλαιότερα για τοπικιστικούς λόγους, δηλαδή για να αμφισβητηθεί το πρωτείο της Αχαΐας στην Επανάσταση και να υποστηριχθεί ότι η έναρξη έγινε στην Καλαμάτα,  τη Μάνη, ή τη Βλαχία. Κατά τον 20ο αιώνα, μαρξιστές συγγραφείς (ιστορικοί και μη) επιχείρησαν να προσαρμόσουν την ιστορία της Επανάστασης στα μαρξιστικά σχήματα της σύγκρουσης των κοινωνικών τάξεων ή της σύγκρουσης παραδοσιακού-νεωτερικού. Στις επικρατούσες μαρξιστικές αφηγήσεις της Επανάστασης υποβαθμίζεται, εξαφανίζεται ή κατακρίνεται ο ρόλος της θρησκείας, της Εκκλησίας και των προεστών. Επίσης υποστηρίζεται ότι η εθνική συνείδηση διαμορφώθηκε από τους λόγιους του λεγόμενου “νεο-ελληνικού διαφωτισμού” και το νεοελληνικό κράτος. Έτσι, η 25η Μαρτίου, που ως σύμβολο συνδέει τη θρησκεία με την Επανάσταση, χαρακτηρίστηκε εθνικός μύθος που συντηρείται από την Εκκλησία και το κράτος. Στην κειμενογραφία (ακαδημαϊκή, ημι-ακαδημαϊκή, δημοσιογραφική κτλ) που προβάλλει αυτή την άποψη (την οποία χάριν συντομίας αναφέρω ως “αντι-λαυρική”) , δεν ανευρίσκεται κάποια σοβαρή ιστορική τεκμηρίωσή της. Ωστόσο αυτή κυριαρχεί στη δημόσια ιστορία, ειδικά μετά τη δεκαετία του 1970, επειδή εκπορεύεται από κέντρα με “αυθεντία”, κυρίως πανεπιστήμια, κόμματα και μεγάλα εκδοτικά και τηλεοπτικά συγκροτήματα.

Στις πρωτογενείς πηγές που αφορούν τα εναρκτήρια της Επανάστασης, από τη δεκαετία του 1990 προστέθηκε μια έως τότε ελάχιστα γνωστή ομιλία του Γερμανού που δημοσιεύτηκε αρχικά στη γαλλική εφημερίδα Le Constitutionnel  (Ο Συνταγματικός) τον Ιούνιο του 1821. Αυτή φέρεται ότι εκφωνήθηκε την  8/20 Μαρτίου 1821 (Παλ./Νέο Ημ.)  στη Μονή  της Αγίας Λαύρας.  Όταν η ομιλία αυτή άρχισε να λαμβάνει δημοσιότητα στην Ελλάδα, χαρακτηρίστηκε από τον μαρξιστή ιστορικό Βασίλη Κρεμμυδά (στο εξής και ΒΚ) ως μύθος που πλάστηκε από τους αδελφούς Πουκεβίλ και τον Γερμανό.[5]  Ωστόσο, μια λεπτομερής εξέταση της ομιλίας της 8/3 και των επιχειρημάτων του Κρεμμυδά έδειξε ότι δεν μπορεί αυτή να είναι προϊόν μυθοπλασίας και ότι πιθανότατα είναι γνήσια.[6]

Στην παρούσα εργασία κάνω μια επανεξέταση της ομιλίας της 8 Μαρτίου μαζί με κάποια νεώτερα δεδομένα που υπάρχουν σχετικά με αυτήν, ενισχύοντας την άποψη ότι η ομιλία είναι γνήσια. Αυτή συνδέεται πολλαπλώς με τα γεγονότα της 25ης Μαρτίου, αφού γίνεται στον ίδιο χώρο, από τον ίδιο ιεράρχη, με παρόμοιες θρησκευτικές πρακτικές και για τον ίδιο σκοπό. Τη σύνδεση των δύο θεμάτων έκανε και ο ΒΚ από τη δική του σκοπιά, δηλ. του “μύθου”. Εξ όσων γνωρίζω δεν ασχολήθηκαν άλλοι, πλην του ΒΚ και εμού, εκτενώς με αυτή την ομιλία. Επίσης κάνω ανασκόπηση των κύριων σημείων μερικών εργασιών που αμφισβητούν τα της 25ης Μαρτίου και κάποιων παραμελημένων πρωτογενών μαρτυριών που βεβαιώνουν αυτά τα γεγονότα. Για πρώτη φορά συσχετίζω τις υπάρχουσες μαρτυρίες με τα γεωγραφικά δεδομένα της περιοχής, κάτι που ελάχιστα έχει γίνει από όσους έχουν ασχοληθεί με το θέμα . Για να καλύψω τα κενά και τις ασάφειες των πρωτογενών πηγών, προτείνω το πιό πιθανό σενάριο για τα γεγονότα γύρω στις 23 έως 26 Μαρτίου 1821.

Α)  Η ομιλία της 8 Μαρτίου 1821

 

Α.1. Οι πηγές

Εξ όσων γνωρίζουμε, η πρώτη δημοσίευση της ομιλίας της 8/20 Μαρτίου (Παλαιό/Νέο Ημερ/γιο) έγινε στην Le Constitutionnel (στο εξής Con.) την 6 Ιουνίου 1821 (Ν.Ημ.). Σήμερα το κείμενο διατίθεται ελεύθερα στην ψηφιοποιημένη εφημερίδα στο http://gallica.bnf.fr και στο books.google.gr. Στην Ελλάδα αυτή η ομιλία έγινε αρχικά γνωστή το 1966 με μια δημοσίευση στο «Βήμα». Το 1988 δημοσιεύτηκε μεταφρασμένη στην εφημερίδα Φωνή των Καλαβρύτων και το 1993 σε φυλλάδιο που εξέδωσε η Ιερά Μητρόπολις Καλαβρύτων και Αιγιαλείας. Αυτές οι δύο εκδόσεις περιλαμβάνουν και κάποιους σύντομους και πρόχειρους σχολιασμούς της ομιλίας, την οποία συσχετίζουν με τα πρώτα επαναστατικά γεγονότα στα Καλάβρυτα. Οι σχολιασμοί αυτοί διαπνέονται από τοπικιστικό πνεύμα, θέλοντας να τονίσουν ότι η Επανάσταση κηρύχθηκε πρώτα στα Καλάβρυτα. Ακολούθησε η εκτενέστερη εξέταση της ομιλίας από τον Κρεμμυδά το 1996, ο οποίος υποστηρίζει ότι η ομιλία είναι μύθος που πλάστηκε από τους Υγκ και Φρανσουά Πουκεβίλ με συνεργασία και του Γερμανού.

Η ίδια ομιλία δημοσιεύτηκε στα αγγλικά στην εφημερίδα Times του Λονδίνου την 11-6-1821 και σε άλλες αγγλόφωνες εφημερίδες και περιοδικά, ακόμα και στην Αμερική.[7] Από γαλλόφωνες εφημερίδες είναι γνωστή άλλη μία δημοσίευση στη Journal de Liège (Βέλγιο) της 10-6-1821.[8]^, [9]  Επίσης περιλαμβάνεται σε μια συλλογή διεθνών διπλωματικών και νομικών κειμένων που εκδόθηκε στη Γαλλία το 1823 (βλ. κατωτέρω § A.7). Δεν αποκλείεται να υπάρχουν και άλλες δημοσιεύσεις οι οποίες δεν έχουν ακόμα εντοπιστεί.

Κατωτέρω παραθέτω το γαλλικό κείμενο  και την ελληνική μετάφρασή του όπως δημοσιεύτηκαν από τη Μητρόπολη Καλαβρύτων (1993).  Έντονες (bold) είναι ορισμένες λέξεις που θα μας χρησιμεύσουν στην ανάλυση που ακολουθεί.

Allocution de Germanicus, exarque de la première Achaïe, archevêque de Patras, au clergé et aux fideles du Péloponnèse, prononcée dans le couvent des frères Laures du mont Vélin, le 8 (20) mars 1821.     Nos très  chers  frères  le Seigneur qui a frappé nos pères et leurs enfants, vous annonce, par ma bouche, la fin des jours de larmes et de preuves. Sa voix a dît: Que vous seriez la couronne de sa gloire et le diadème de son royaume. La sainte Sion ne sera plus livrée à la désolation (Isaïe. 62. 3).         Le temple du Seigneur, traité comme un lieu ignoble, ses vases de gloire trainés dans la fange, (Α’ Macab 2,8- 9), vont être venges. L’abîme a créé l’abîme (Ps 41, 8); les miséricordes antiques du Seigneur (Lament du Jérémy, 5, 1) vont descendre sur son peuple.       La race impie des Turcs a comble la mesure des iniquités, l’heure d’en purger la Grèce est arrivée suivant la parole de l’Eternel: «Chasse l’esclave et son fils (Genèse 21,10).   Aimez-vous donc, race hellénique, deux fois illustrée par vos pères ; armez-vous du zèle de Dieu que chacun de vous ceigne le glaive ; car il est préférable de mourir les armes à ta main que de voir l’opprobre du sanctuaire-et de la patrie (Ps 44,4). Brisons nos fers et le joug que chargent nos têtes (Ps. 2,3), car nous sommes les héritiers de Dieu et les cohéritiers de J.-C. (Ps. 8, 17)		Διακήρυξις του Γερμανού, εξάρχου της πρώτης κατά την τάξιν Αχαΐας, αρχιεπισκόπου Πατρών, προς τον Κλήρον και τους πιστούς της Πελοποννήσου, η οποία εξεφωνήθη εντός της Μονής των Αδελφών της Λαύρας του όρους Βελιά την 8ην (20ην) Μαρτίου 1821   Πολυαγαπημένοι μας αδελφοί, ο Κύριος, ο οποίος ετιμώρησε (ενν. διά της υποδουλώσεως εις τον κατακτητήν) τους πατέρας μας και τα τέκνα των, σας αναγγέλλει διά του στόματός μου το τέλος των ημερών των δακρύων και των δοκιμασιών. Η φωνή Του είπε ότι θα είσθε ο στέφανος του κάλλους Του και το διάδημα της Βασιλείας Του. Η αγία Σιών δεν θα παραδοθή πλέον εις την ερήμωσιν (Ησαΐα, 62,3).   Ο ναός του Κυρίου, ο οποίος εβεβηλώθη, ωσάν ένας άθλιος χώρος, τα σκεύη της δόξης, τα οποία εσύρθηκαν εις τον βούρκον (Α Μακαβ. 2, 8-9), θα γίνουν καταιγίς. Η άβυσσος την άβυσσον επικαλείται (Ψαλμ.  41,8) η παλαιόθεν (δηλ. η εγνωσμένη) ευσπλαγχνία του Κυρίου (Θρήνοι Ιερεμίου 5,1) θα επισκιάση τον Λαόν Του. Η φυλή των Τούρκων υπερέβη το μέτρον των ανομιών, η ώρα του καθαρμού έφθασε, συμφώνως προς τον λόγον του Αιωνίου: «να πετάξης έξω, να διώξης, τον σκλάβον και τον υιόν του» (Γενεσ. 21,10).   Να είσθε, λοιπόν, αγαπημένοι, ω γένος των Ελλήνων, φυλή Ελληνική, (ενν, καθώς είσθε) δύο φορές δοξασμένοι από τους Πατέρες σας, οπλισθήτε με τον ζήλον του Θεού, έκαστος εξ υμών ας ζωσθή την ρομφαίαν του, διότι είναι προτιμώτερον να αποθάνη τις με τα όπλα ανά χείρας, παρά να καταισχύνη τα ιερά της Πίστεώς του και την Πατρίδα του (Ψαλμ. 44,4). Εμπρός λοιπόν «ας συντρίψωμεν τα δεσμά, τον ζυγόν ο οποίος επικάθηται επί την κεφαλήν μας» (Ψαλμ. 2,3), διότι είμεθα οι κληρονόμοι του Θεού και οι συγκληρονόμοι του Ι. Χριστού (Ψαλ. 8,17).
D’autres que votre prélat vous parleront de la gloire de vos ancêtres et moi je vous répéterai le nom de Dieu auquel nous devons un amour plus fort que la mort. (Cant. 8. 6)       Demain, précédés de la croix, nous marcherons vers cette ville de Patras dont le territoire est sanctifié par le sang du glorieux martyr saint André. Le Seigneur centuplera votre courage et pour ajouter aux forces qui doivent vous animer, je vous relève du Jeune de Carême nous observons.       Soldats de la croix, c’est la cause même du ciel que vous êtes appelés à défendre. Au nom du Père, du Fils et du Saint Esprit soyez bénis et absous de tous vos péchés.		Οι άλλοι, και όχι εμείς οι Ιερωμένοι (κατά λέξιν: εκτός του Ιερατείου σας), θα σας ομιλήσουν διά την δόξαν των προγόνων σας. Εγώ όμως θα σας επαναλάβω το όνομα του Θεού, προς τον Οποίον οφείλομεν αγάπην ισχυροτέραν και από τον θάνατον (Άσμα Ασμάτων 8,6). Αύριον, ακολουθούντες τον Σταυρόν, θα βαδίσωμεν προς αυτήν την πόλιν των Πατρών, της οποίας η γη είναι ηγιασμένη από το αίμα του ενδόξου Μάρτυρος Αποστόλου Αγίου Ανδρέου. Ο Κύριος θα εκατονταπλασιάση το θάρρος σας. Ίνα δε προστεθούν εις υμάς αι αναγκαίαι δια να αναζωογονηθήτε δυνάμεις, σας απαλλάσσω από την νηστείαν της Τεσσαρακοστής, την οποίαν τηρούμεν. Στρατιώται του Σταυρού, ό,τι καλείσθε να υπερασπισθήτε, είναι αυτό τούτο το θέλημα του Ουρανού! Εις το όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος να είσθε ευλογημένοι και συγκεχωρημένοι από πάσας τας αμαρτίας σας

Το αγγλικό κείμενο, είναι το εξής:

Allocution of Germanicus, Ex- Arch of the first Achaia, Archbishop of Patrasso, to the Clergy and the Faithfull of Peloponnesus, pronounced in the Convent of Mount Velino 8th (20th) of March, 1821.

Very dear brothers! The Lord, who punished our fathers and their children, announce to you by my mouth, the termination of the days of tears and trials. His voice has declared that you shall be the crown of his glory, and the diadem of his kingdom. The holy Sion shall no longer be delivered over to desolation. (Isaiah, lxii 3.) The temple of the Lord, treated like an ignoble place; his vessels of glory dragged in the mire, (1 Mach. ii. 8, 9) are about to be avenged. The ancient mercies of the Lord are about to descend upon his people. The impious race of the Turks have filled up the measures of their iniquities; the hour of driving them from Greece has arrived, according to the word of the Eternal, “Drive out the slave, and the son of the slave.” (Gen. xxi. 10.) Arm, then, Hellenic race, doubly illustrious by your aires, arm with the zeal of God; each of you gird on the sword; for it is better to perish with arms in hand, than to see the disgrace of the sanctuary and of the country (Psal. xliv. 4.) Let us burst our bonds in sunder, and the yoke that weighs upon our heads, (Psal. ii. 3,) for we are the heirs of God, and joint heirs of Jesus Christh (Psal. vii. 17.)

Το περιεχόμενο του αγγλικού  κειμένου στην Times είναι σχεδόν  ίδιo με το γαλλικό (περιλαμβανομένου του «Γερμανικός»). Ωστόσο έχει  κάποιες μικρο-διαφορές, που δείχνουν ότι το αγγλικό δεν είναι μετάφραση του γαλλικού: Στο αγγλικό κείμενο το όρος «Βελίν» αποδίδεται ως «Velino» και η Πάτρα ως «Patrasso», δηλαδή στα ιταλικά.  Επίσης από το αγγλικό λείπει ο όρος frères Laures, η φράση «L’abîme a créé l’ abîme (Ps 41.8)» και η παραπομπή  Θρήνοι Ιερεμίου 5.1 . Αντί «Aimez-vous donc»  το αγγλικό γράφει «Arm, then», το οποίο θα ήταν η μετάφραση του «Armez-vous donc». Παρατηρούμε ότι το «Armez-vous donc» υπάρχει στην επόμενη πρόταση του γαλλικού κειμένου. Από το αγγλικό απουσιάζει και η τελευταία πρόταση «Au nom du Père, …». Η παραπομπή «Psal. ii. 3» αντί  «Psal. iii. 3» ίσως είναι τυπογραφικό λάθος.

Το ιταλικό Patrasso και το ιταλοποιημένο Velino δείχνουν ότι πιθανότατα το αγγλικό δημοσίευμα είναι μετάφραση από τα ιταλικά.[10] Προφανώς ο αγγλόφωνος μεταφραστής δεν κατάλαβε ότι Patrasso είναι η γνωστή Patras. Το αγγλικό  Arm (οπλιστείτε) μάλλον και αυτό προήλθε από το ιταλικό Armatevi. Φαίνεται ότι σε κάποιο χειρόγραφο  της είδησης έγινε σύγχυση μεταξύ Aimez/Armez ή Amatevi/Armatevi λόγω δυσανάγνωστης γραφής. Όπως θα εξηγήσω, το πιθανότερο είναι ότι πρώτα υπήρξε το ιταλικό κείμενο και μετά έγινε μετάφραση στα γαλλικά και αγγλικά. Στη γαλλική έκδοση της ομιλίας από τον Isambert το 1823 αντί Aimez-vous γράφει Armez-vous (βλ. § Α.7 του παρόντος). Μπορεί να το διόρθωσε ο εκδότης ή να πήρε την είδηση από διαφορετικό χειρόγραφο.

Η Con. γενικά στις ειδήσεις της αναφέρει την προέλευση (συνήθως μεγάλες ευρωπαϊκές εφημερίδες ή πρωτεύουσες), αλλά στη συγκεκριμένη δεν το κάνει. Όμως η Times αναφέρει  ως προέλευση τη Βιέννη από 26-5-1821.[11]  Αυτό το δεδομένο κάνει απίθανη την υπόθεση ότι η είδηση κατασκευάστηκε ή ξεκίνησε από τους αδελφούς Πουκεβίλ. Εκείνη την εποχή η Βιέννη λειτουργούσε ως κέντρο διακομιδής  αλληλογραφίας  μεταξύ Ανατολικής και Δυτικής Ευρώπης και ταυτόχρονα ως πρακτορείο τύπου, αφού οι αυστριακές εφημερίδες ήταν καλά πληροφορημένες από πρώτο χέρι για τις υποθέσεις της Ανατολής. Η Αυστρία είχε άμεση γειτνίαση με τα βόρεια Βαλκάνια, ενώ ήλεγχε και το μεγαλύτερο μέρος της Ιταλίας. Έτσι πολλές ειδήσεις έφταναν στην υπόλοιπη Ευρώπη μέσω Βιέννης ή μέσω αυστριακών εφημερίδων. Η κυβέρνηση Μέτερνιχ της Βιέννης ήταν έντονα αντεπαναστατική και ανθελληνική. Επίσης ασκούσε λογοκρισία και ήλεγχε το περιεχόμενο των αυστριακών εφημερίδων και – θεωρητικά – και τη διερχόμενη αλληλογραφία. Ως εκ τούτου, είναι εντελώς απίθανο ότι ο Γάλλος πρόξενος θα έστελνε την είδηση στην Αυστρία.  Προφανώς δεν θα έστελνε ούτε την προς Γαλλία αλληλογραφία του μέσω Βιέννης με το κοινό ταχυδρομείο, ώστε να υποθέσουμε ότι έγινε “υποκλοπή”.  Αν λοιπόν υποτεθεί ότι ο Υγκ Πουκεβίλ γνώριζε την ομιλία και την απέστειλε στη Γαλλία, φαίνεται ότι δεν ήταν ο μόνος. Και κάποιος άλλος είχε τη σχετική πληροφορία, και την απέστειλε αρχικά στη Βιέννη και από εκεί έφτασε στην Times ή και αλλού. Αν η Con. είχε λάβει την είδηση από τη Βιέννη, δεν είχε λόγο να μη το αναφέρει. Αντίθετα μάλιστα, η Βιέννη ως πηγή έδινε κύρος στις ειδήσεις και η Con. συχνά αναφέρει τη Βιέννη ως πηγή ειδήσεων από την Ανατολή. Όπως θα δούμε κατωτέρω (§ A.7)  και ο Isambert που αναπαράγει την είδηση το 1823 (χωρίς να αντιγράφει από την Con.), επίσης δεν αναφέρει την προέλευση. Αυτή η σύμπτωση θα χρειαστεί κάποια εξήγηση. Επίσης θα δούμε (§ Α.8 και Α.9) ότι υπάρχουν και άλλοι λόγοι για τους οποίους είναι πολύ απίθανο να ξεκίνησε η είδηση μόνο από τον Υγκ Πουκεβίλ, αν ξεκίνησε καν από αυτόν.

Α.2. «Γερμανικός» και άλλα περίεργα

Στην επικεφαλίδα ή τίτλο του γαλλικού κειμένου υπάρχουν τουλάχιστον δύο σημαντικά λάθη και κάποιοι ιδιόρρυθμοι όροι που χρειάζονται σχολιασμό γιατί συνδέονται άμεσα με το ερώτημα «μύθος ή αλήθεια;». Προφανώς ο τίτλος προστέθηκε όταν η ομιλία ήταν γραπτή, πιθανότατα σε κάποιο αρχικό στάδιο της διανομής της.

Α.2.1.  “Γερμανικός” και “όρος Βελίν”

Αξιοσημείωτα είναι τα λάθη Germanicus αντί Germanus/-os και Velin  αντί  του ορθού Velia.[12]  Σε επόμενο  φύλλο της Con.,  την 10 Ιουνίου 1821, στην ίδια στήλη, επαναλαμβάνεται το “Γερμανικός” σε μια υπενθύμιση της είδησης της 6ης Ιουνίου, αλλά εμφανίζεται και το σωστό “Γερμανός” μέσα σε άλλη είδηση.[13] Αυτό δείχνει ότι το  “Γερμανικός” δεν είναι τυπογραφικό λάθος αλλά έρχεται από  την πηγή της είδησης. Το ενδιαφέρον είναι ότι το “Germanicus” συναντάται και σε έγγραφα των πρώτων ημερών της Επανάστασης που γράφτηκαν στην Πάτρα, και μάλιστα πέρασε και από τα χέρια του Υγκ Πουκεβίλ (μάλλον το αντέγραψε) χωρίς να καταλάβει ότι είναι λάθος (βλ. § Α.7). Αυτά τα δεδομένα κάνουν εντελώς απίθανη την κατασκευή της είδησης από τους Πουκεβίλ – Γερμανό. Αν είχε συμβεί αυτό, τότε ο ευρισκόμενος στην Πάτρα Υγκ Πουκεβίλ και ο (υποτίθεται συνεργαζόμενος) ΠΠΓ ασφαλώς θα φρόντιζαν να γραφτεί σωστά το όνομα του δεύτερου.  Όσο για το “Βελίν”, ο ευρισκόμενος στη Γαλλία Φ.  Πουκεβίλ γνωρίζει καλά το όνομα του όρους Βελιά, αφού το έχει επισκεφθεί και το αναφέρει (δις) ως “Vélia” στο Voyage de la Grèce το 1820.[14]

Α.2.2.  “Première Achaïe”

Ο όρος φαίνεται να έχει μία από τις ακόλουθες δύο προελεύσεις:

α) Από το Achaia Prima, που προέρχεται από τη ρωμαϊκή  πρακτική να αριθμούνται οι υποδιαιρέσεις των περιφερειών με τακτικά αριθμητικά (π.χ. Palaestina Prima, Palaestina Secunda,  Palaestina Tertia).  Αυτή η πρακτική συνέχισε να χρησιμοποιείται από τη Δυτική Εκκλησία έως και  πολύ μετά το Μεσαίωνα, κυρίως στις ονομασίες ιστορικών εκκλησιαστικών περιφερειών (π.χ. Hellas Prima, Peloponnesus Prima και Secunda κλπ).  Σε λίστα εκκλησιαστικών περιφερειών του 1726 η Αχαΐα δεν υποδιαιρείται σε Prima και Secunda, ενώ καλύπτει ευρύτερη γεωγραφική έκταση από την κλασσική ή τη σύγχρονη Αχαΐα.[15] Στην Καθολική Εγκυκλοπαίδεια αναφέρεται ως Achaia Prima η περιοχή της Φθιώτιδας με επισκοπική έδρα τις Θερμοπύλες[16] και ως Achaia Secunda  η περιοχή με επισκοπική έδρα τη Θήβα (Βοιωτίας)[17].  Υπενθυμίζω ότι κατά την Ελληνική Εκκλησία ονομάζεται Νέαι Πάτραι η Υπάτη (Πατρατζίκι) της Φθιώτιδας.   Σε κάποιες εποχές στη Ρωμαϊκή και Βυζαντινή Αυτοκρατορία ονομαζόταν Αχαΐα σχεδόν όλη η νότια Ελλάδα. Στη σύγχρονη εποχή αυτό το “prima” απέκτησε την έννοια «αρχαιότερη, παλαιότερη» (επαρχία).[18] Δεν γνωρίζω αν υπήρχε αυτή η έννοια κατά τις αρχές του 19^ου αιώνα.  Τον όρο Achaia Prima  βρίσκουμε και σε άλλες εφημερίδες του 1821 που δημοσιεύουν ειδήσεις από την επαναστατημένη Αχαΐα, όπως π.χ. στη γερμανόφωνη Allgemeine Zeitung του Μονάχου.[19]

β) Μπορεί να προέρχεται από την εκκλησιαστική τάξη (ιεραρχία) των επισκοπών. Αυτή είναι και η ερμηνεία που δόθηκε στην ελληνική μετάφραση με το “πρώτη κατά την τάξιν”. Η επισκοπή Παλαιών Πατρών πράγματι ήταν πρώτη τη τάξει εκείνη την εποχή, τουλάχιστον στην Αχαΐα[20], ο δε επίσκοπός της είχε τον τίτλο του “υπερτίμου και εξάρχου πάσης Αχαΐας”.[21]  Από την άποψη αυτή είναι σωστός ο όρος  “exarque” στο γαλλικό κείμενο, το δε “Première Achaïe” μπορεί να είναι μια αδέξια μετάφραση του “πρώτης κατά την τάξιν στην Αχαΐα” που πιθανότατα υπήρχε στον τίτλο του ελληνικού πρωτοτύπου. Είναι ένα ερώτημα αν κάποιος ξένος (π.χ. ο Υγκ Πουκεβίλ) γνώριζε αυτές τις εκκλησιαστικές λεπτομέρειες (ενώ δεν γνώριζε το όνομα) ή αν γράφτηκαν από κάποιον Έλληνα.

Α.2.3.  Allocution – Διακήρυξη

Η λέξη είναι λατινικής προέλευσης (allocutio) και χρησιμοποιείται σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες. Στη ρωμαϊκή εποχή (ως adlocutio) σήμαινε την ομιλία στρατιωτικού διοικητή ή και αυτοκράτορα προς στρατιώτες πριν από τη μάχη με σκοπό την ενθάρρυνση των στρατιωτών. Σε νομίσματα και ανάγλυφα ο εκφωνών adlocutio εικονίζεται με εκτεταμένο το δεξί χέρι με απλωμένη την παλάμη. Η χειρονομία αυτή αργότερα πέρασε στην απεικόνιση του Χριστού.[22] Μετά τη ρωμαϊκή εποχή, η λ. απέκτησε επίσης τη σημασία επίσημης θρησκευτικής-πολιτικής ομιλίας του Πάπα ή επισκόπου[23]. Σε πολιτικά ή νομικά συμφραζόμενα έχει τη σημασία της επίσημης ή βαρυσήμαντης ομιλίας (π.χ. υπουργού), συνήθως και με τη μορφή εγγράφου. Στην αμερικανική νομική ορολογία ερμηνεύεται ως “formal declaration” (επίσημη δήλωση).[24]

Αυτός που χαρακτήρισε την ομιλία ως “Allocution” πρέπει να συσχέτισε το υψηλό κύρος και το αξίωμα του ομιλητή (Γερμανού) με το χώρο (μοναστήρι) και με τον πολεμικό χαρακτήρα της ομιλίας. Ίσως υπάρχει και μια υπονοούμενη σύνδεση της λέξης με τη χειρονομία και με τη Γαλλική Επανάσταση. Εκείνη την εποχή η χειρονομία adlocutio, με κάποιες παραλλαγές, έγινε γνωστή ως “ρωμαϊκός χαιρετισμός” και είχε επαναστατικό και αντι-μοναρχικό συμβολισμό. Εικονίζεται σε κλασσικές σκηνές της Γαλλικής Επανάστασης, κυρίως πίνακες του Jacques-Louis David, αλλά και στο γνωστό πίνακα του L.Lipparini (1838), όπου ο Γερμανός ορκίζει τους πολεμιστές στα Καλάβρυτα. Φαίνεται ότι αυτός που την εισήγαγε στον τίτλο, γνώριζε τα γεγονότα γύρω από την ομιλία και αντελήφθη ότι αυτή ήταν μια σημαντική πράξη της Επανάστασης. Για τον ίδιο λόγο αυτή συμπεριελήφθη σε μια συλλογή διεθνών νομικών/διπλωματικών κειμένων που εκδόθηκε στο Παρίσι το 1823 από τον έγκριτο Γάλλο νομικό Isambert (βλ. § Α.7). Επομένως, η ομιλία δικαιολογεί απόλυτα τον τίτλο του “Allocution” και του ελληνικού “Διακήρυξη”. Ο Φρ. Πουκεβίλ ονομάζει “Allocution” και άλλες ομιλίες του Γερμανού, μεταξύ των οποίων και αυτή στην Αγ. Λαύρα την οποία δημοσιεύει στον 2ο τόμο της Ιστορίας του στις σελίδες 332 και εξής. Αυτό δεν δημιουργεί κάποιες υπόνοιες για ανάμιξη του Πουκεβίλ στην ομιλία της 8/3, γιατί αυτή η έννοια της λέξης ήταν και είναι συνηθισμένη στα γαλλικά.

Εικ. 1. Μετάλλιο του Νέρβα που εικονίζει Adlocutio.[25]

Ο ΒΚ προσπερνά τα αξιοπερίεργα Γερμανικός, Βελίν και Πρώτη Αχαΐα σαν να μη τα είδε, προφανώς διότι είναι προβληματικά για το σενάριό του.  Αντίθετα,  περνάει από εξoνυχιστικό  έλεγχο τον όρο “Διακήρυξη” γύρω από τον οποίο φαντάζεται μια μικρή συνομωσία του Έλληνα μεταφραστή και της Μητρόπολης Καλαβρύτων (Κρεμμυδάς, σ. 13). Δηλαδή, θεωρεί ότι  η  μετάφραση του Allocution ως διακήρυξη είναι λάθος που έγινε σκόπιμα προκειμένου το κείμενο να δείχνει επισημότερο, εντυπωσιακότερο και με “πολυτελέστερο ιδεολογικό ένδυμα”.  Επίσης πιστεύει ότι αυτό έγινε για να  σχετιστεί  η συγκεκριμένη ομιλία με την Διακήρυξη (Declaration) της 25^ης Μαρτίου του Π. Μαυρομιχάλη “προς τας ευρωπαϊκάς αυλάς” η οποία ήταν μια τυπική εθνική/επαναστατική διακήρυξη. Κατ’ αυτόν έπρεπε το Allocution να μεταφραστεί απλά  ως “ομιλία”.

Α.2.4.   Frères Laures

Αξίζει σχολιασμού και ο όρος “couvent des frères Laures”  της Con. καθώς συναντάται και στο περιηγητικό έργο Φ. Πουκεβίλ Voyage de la Grèce  όπου αναφέρεται το μοναστήρι ως  “monastère de la Sainte-Laure” και οι μοναχοί ως  “frères Laures, ou Trappistes”.[26]

“… nous mîmes quinze minutes pour arriver en vue du monastère de Sainte–Laure, qu‘on aperçoit dans le mont Vélia. Je sus que cette chartreuse était encore habitée par cinquante frères Laures, ou trapistes …. et trois de lieue plus loin, nous entrâmes à Calavryta.”

Όμως ονομάζει “frères Laures” και τους μοναχούς ή ερημίτες στο όρος Πολύφεγγος της Νεμέας.[27] Αυτός είναι ένας όρος που γενικά χρησιμοποιείται στα γαλλικά με την έννοια των μοναχών ή ερημιτών[28],  προερχόμενος βεβαίως από τη βυζαντινή λ. λαύρα που σημαίνει μοναστήρι. Λόγω της αρχικής σημασίας της “λαύρας” ως “στενωπού, κλειστού χώρου” (λεξικό Σουίδα) (γαλλιστί trappe),  ο Πουκεβίλ (και ίσως και άλλοι πριν από αυτόν)  θεωρεί το frères laures αντίστοιχο του δυτικού μοναχικού τάγματος των Τrappistes (Τραπιστές).  Ο τίτλος της συγκεκριμένης ομιλίας είναι σαφές ότι αναφέρεται στη Λαύρα Καλαβρύτων λόγω του “Velin” (αντί Velia).

Α.3.  Το περιεχόμενο της ομιλίας

Η ομιλία χαρακτηρίζεται από πολεμικό και εθνικο-απελευθερωτικό πνεύμα τα οποία εκφράζονται με στίχους της Παλαιάς Διαθήκης (ΠΔ), άλλοτε με αρκετή πιστότητα και άλλοτε σε ελεύθερη απόδοση. Υπενθυμίζω ότι  στη διάρκεια της τουρκοκρατίας, η κατάσταση και οι προσδοκίες του υπόδουλου  γένους περιγράφονταν αλληγορικά με όρους της ΠΔ, όπως με τους Ισραηλίτες στην αιχμαλωσία, τη βεβηλωμένη Σιών κτλ, ενώ οι Τούρκοι αντιστοιχίζονται με τους Ισμαηλίτες ή τα παιδιά της Άγαρ.  Ήταν διαδεδομένη η ιδέα του ότι η τουρκοκρατία ήλθε στους χριστιανούς ως τιμωρία από το Θεό, και ότι κάποτε θα τελειώσει. Η ΠΔ, πέρα από το μεσσιανικό μήνυμα της υποσχεθείσης απελευθέρωσης, παρέχει και πολλές παραινέσεις για μαχητική αντιμετώπιση του εχθρού, έως και ολοκληρωτική σφαγή, σε αντίθεση με την Καινή Διαθήκη όπου κυριαρχεί ο ειρηνικός λόγος. Η ομιλία διαπνέεται από αυτές τις αντιλήψεις, τις οποίες είναι αμφίβολο αν κατείχε σε βάθος ο Πουκεβίλ. Η αρχική μου εκτίμηση είναι ότι ο Φ. Πουκεβίλ δεν είχε καλή επαφή με τη μεταβυζαντινή ελληνορθόδοξη κουλτούρα της εποχής του. Στα κείμενά του κάνει παραλληλισμούς των τότε γεγονότων με ιστορικά γεγονότα και έννοιες κυρίως από την κλασσική και ρωμαϊκή αρχαιότητα. Αυτό όμως χρειάζεται ξεχωριστή έρευνα. Η γενική εντύπωση από την ομιλία είναι ότι έχει εκφωνηθεί (ή γραφτεί) από Έλληνα ορθόδοξο με εκκλησιαστική μόρφωση.

Υπάρχουν εννέα φράσεις με άμεση σχέση με χωρία της Βίβλου. Οι παραπομπές μέσα σε παρενθέσεις προφανώς προστέθηκαν στη γραμμένη ομιλία. Η μία εξ αυτών είναι λάθος, δηλαδή αντί «Ψαλμ. 8,17» έπρεπε να γράφει «Προς Ρωμαίους 8,17: Εάν δε τέκνα, και κληρονόμοι. Κληρονόμοι μεν Θεού, συγκληρονόμοι δε Χριστού». Ενώ ο ΒΚ διαπιστώνει το λάθος, δεν αντιλαμβάνεται ότι αυτό είναι ένα ακόμα σημείο όπου χωλαίνει το σενάριο «μύθος Πουκεβίλ». Αν ο ΠΠΓ και οι Πουκεβίλ είχαν συνεργαστεί για να γράψουν μια εικονική ομιλία, ασφαλώς δεν θα έκαναν τέτοιο λάθος. Πώς εξηγείται λοιπόν αυτό;

Κατ’ αρχάς πρέπει να παρατηρήσουμε ότι η δημοσιευμένη ομιλία είναι αρκετά σύντομη και να κάνουμε τη λογική υπόθεση ότι αποτελεί περίληψη μιας πολύ μεγαλύτερης. Φαίνεται ότι έγινε πρόχειρα μια σύντμηση κατά την οποία προέκυψε αυτό το λάθος όπως και μερικές άλλες φαινομενικές ελλείψεις. Ας δούμε τί ενδείξεις υπάρχουν υπέρ αυτής της υπόθεσης:

α) Στην Προς Ρωμαίους κεφ. 8, πριν από τον στίχο 17 που παραθέτει η ομιλία μας, προηγείται ο στ. 15 που λέει “δεν ελάβετε πνεύμα δουλείας δια να φοβήσθε πάλιν” (δηλαδή “δεν σας έπλασε ο Θεός σκλάβους ώστε να φοβάστε”), κάτι που είναι συμβατό με το πνεύμα της ομιλίας και θα μπορούσε να το είχε συμπεριλάβει μαζί με τον στίχο 17. Παρατηρούμε επίσης ότι η λάθος (;) παραπομπή Ψαλ. 8, 17 (ή Ψαλ. 9, 17 στις περισσότερες εκδόσεις της ΠΔ) στην πλήρη της μορφή περιέχει τη φράση “παγιδεύεται ο ασεβής απ’ των χεριών του το έργο”, και συνεχίζει στον στ. 18 “οι ασεβείς θέλουσιν επιστραφή εις τον άδην”, κάτι που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως επαναστατικό μήνυμα, αφού ως “ασεβείς” αναφέρονται συχνά οι αλλόθρησκοι Τούρκοι.[29]

β) Η φράση “Η παλαιόθεν ευσπλαγχνία του Κυρίου” δεν φαίνεται να έχει πολλή σχέση με τον στίχο 5,1 των Θρήνων στον οποίο παραπέμπει. Ο μεταφραστής έχει αποδώσει ως “ευσπλαγχνία” τη λέξη miséricordes, με την οποία στα γαλλικά αποδίδεται το έλεος, λέξη που υπάρχει πάνω από 200 φορές στη Βίβλο. Όμως στους Θρήνους αμέσως μετά το 5,1 ακολουθούν στίχοι πολύ σχετικοί με την περίσταση: “²Τη κληρονομιά μας (που μας έδωσες) την πήραν άλλοι, τα σπίτια μας οι ξένοι. Εμείναμεν ορφανοί άνευ πατρός, οι μητέρες μας ως χήρες, … ⁵Διωγμός έπεσε στον τράχηλό μας.” Αυτά δεν μπορεί να διέφυγαν από όποιον ήθελε να αναφέρει τον στίχο 5,1. Λογικά, υπήρχαν στην πλήρη ομιλία αλλά περικόπηκαν. Ενδεχομένως μαζί με τους στ. 2-5 κόπηκε και κάτι από την παραπομπή, η οποία έπρεπε να έχει τη μορφή “5,1 και εξής” ή “5,1 έως 5,5”.

Σημειώνω την παραπομπή στο Ψαλμοί 44,4 (ή 45,3 κατ’ άλλη αρίθμηση) που εδώ μπορεί να ερμηνευθεί ως πολεμική προτροπή να ζωστεί ο καθένας το σπαθί του, αλλά σχετίζεται και με τον Ευαγγελισμό. Αυτός ο στίχος, γνωστός απλά και ως “Περίζωσαι”, απαγγέλεται χύμα ή ψάλλεται συνήθως σε Θεομητορικές εορτές στη διάρκεια αγρυπνίας ως μέρος του Ψαλμού 44 «Λόγον Αγαθόν».[30] Ψάλλεται και σε άλλες μεγάλες εορτές, καθώς και κατά την περίζωση του επιγονατίου – του συμβολικού ξίφους – από τον ιερέα. Στη συγκεκριμένη περίσταση μπορεί και να απαγγέλθηκε ως μέρος της ομιλίας ή και τελετής περίζωσης πραγματικού ξίφους. Τον ίδιο στίχο απήγγειλε ο μητροπολίτης του Ιασίου όταν τελετουργικά μέσα σε ναό περιέζωσε το ξίφος στον Αλ. Υψηλάντη.[31] Την ίδια τελετή έκανε και ο επ. Αθηνών Διονύσιος και εν πομπή περιέζωσε το σπαθί στον Οδ. Ανδρούτσο.[32]  Εν προκειμένω, μπορεί κανείς να σημειώσει το ότι ιερείς σε διαφορετικές περιοχές του τουρκοκρατούμενου ελληνορθόδοξου χώρου μοιράζονταν έναν “μυστικό κώδικα” για την επαναστατική ερμηνεία κάποιων εκκλησιαστικών φράσεων. Έχει μάλιστα καταγραφεί περιστατικό όπου ο ίδιος ψαλμός εκφωνείται σε μυστικό εορτασμό της επετείου ενθρόνισης του βασιλιά της Ελλάδος στο χωριό Φερτέκι της Μικράς Ασίας στις 20/5/1844.[33]

Η φράση “η άβυσσος επικαλείται την άβυσσο” από τους Ψαλμούς του Δαυίδ (41,8 ή 42,7) περιλαμβάνεται στην Ακολουθία των Μεγάλων Ωρών και σε άλλες ακολουθίες,[34] ενώ λέγεται και ως παροιμιώδης φράση στα ελληνικά, τα λατινικά και τα γαλλικά. Κατά τη θεολογική ερμηνεία, οι δύο άβυσσοι είναι ο άνθρωπος και ο Θεός, αλλά ως παροιμία έχει και την έννοια “βία στη βία”.[35]  Ακόμα κι αν η ομιλία είναι πλαστή, αυτός που πρόσθεσε αυτή τη φράση θα πρέπει να γνώριζε ότι είναι συμβατή με την ορθόδοξη λειτουργική, όπως και το “περίζωσαι”.

Έχουμε λοιπόν πολλές ενδείξεις ότι το δημοσίευμα αποτελεί μια πρόχειρη και απρόσεκτη σύντμηση μιας αυθεντικής μεγαλύτερης ομιλίας η οποία ενδεχομένως συνοδευόταν από κάποιες τελετουργίες. Αυτός που έκανε ή έγραψε την ομιλία φαίνεται να ήταν γνώστης της Βίβλου και του ορθόδοξου τυπικού, αντίθετα με αυτόν που έκανε την συντόμευση, ο οποίος δεν έδειξε και ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το αποτέλεσμα (άρα δεν μπορεί να ήταν κάποιος από τους Πουκεβίλ).

Ο ΒΚ εσφαλμένως θεωρεί πολλές από τις παραπομπές της ομιλίας ασυνάρτητες και άσχετες με την Επανάσταση. Κατανοώ ότι ο μαρξιστής ΒΚ μπορεί να μην έχει καλή επαφή με τη Βίβλο και τα εκκλησιαστικά. Γι’ αυτό κάνει και λάθος γύρω από την παραπομπή Γένεση 21,10 όπου ισχυρίζεται ότι το ορθό είναι “έκβαλε την παιδίσκην ταύτην …”. Μάλιστα ειρωνευόμενος τη Μητρόπολη γράφει ότι “εάν είχαν ανοίξει την Παλαιά Διαθήκη…” θα είχαν δει το λάθος. Αν άνοιγε ο ίδιος μια έγκυρη έκδοση της ΠΔ θα έβλεπε ότι το σωστό είναι “Δίωξον την δούλην ταύτην …”, όπως αναφέρει και η ομιλία, μόνο που το γαλλικό “l’esclave” μεταφράστηκε σε “σκλάβο” αντί “σκλάβα”. Αυτό όμως δεν είναι απαραίτητα λάθος. Σημειώνω ότι ο Έλληνας μεταφραστής – μάλλον για λόγους σύγχρονης πολιτικής ορθότητας – δεν μετέφρασε πλήρως το “l’heure d’en purger la Grèce est arrivée” (η ώρα να καθαρίσει η Ελλάδα έφτασε), το οποίο σχετίζεται άμεσα με το νόημα του στίχου Γέν. 21,10.

Α.4.  Η αμφισβήτηση

Η ομιλία που δημοσιεύτηκε στην Constitutionnel, ενώ ουσιαστικά αφορά ένα δευτερεύον και κοινό περιστατικό, απέκτησε σημαντική συμβολική αξία από τη στιγμή που με πρωτοβουλία του ΒΚ εντάχθηκε  στην πολεμική κατά του εθνικο-θρησκευτικού χαρακτήρα της Επανάστασης. Αυτή η  δημοσίευση στο περιοδικό Μνήμων το 1996, ενώ επιφανειακά έχει τον τύπο της σοβαρής ιστορικής μελέτης,  με προσεκτικότερη ανάλυση δείχνει ότι ουσιαστικά είναι ένα πολιτικό κείμενο αντιθρησκευτικού χαρακτήρα με στόχο να χρησιμεύσει ως “σοβαρή βιβλιογραφία” στην αντίστοιχη λαϊκή κειμενογραφία. Το άρθρο του ΒΚ δεν αναλύει τα της 25^ης  Μαρτίου, αλλά την αναφέρει παρεμπιπτόντως – σε μία γραμμή στη σ. 20 – ως «μύθο» χωρίς να εξηγεί τους λόγους ή να παραπέμπει σε κάποια ιστορική μελέτη.[36] Το άρθρο αναλύει μόνο την ομιλία της 8/3 και με κάποια ανυπόστατα επιχειρήματα και εικασίες καταλήγει στο ότι αυτή είναι μύθος τον οποίον έπλασαν σε συνεργασία ο Φρανσουά Πουκεβίλ, ο αδελφός του Υγκ (πρόξενος στην Πάτρα) και ο ΠΠΓ με στόχο να προβληθεί ο τελευταίος στη γαλλική κοινή γνώμη.

Η δημοσίευση του ΒΚ αποτέλεσε το αντικείμενο ενός άρθρου μου στο Νέο Ερμή τον Λόγιο το 2013.[37]  Εκεί εκθέτω μια λεπτομερή αναίρεση των επιχειρημάτων του ΒΚ, αποδεικνύοντας ότι ουσιαστικά ο ίδιος πλάθει έναν μύθο, ενώ όλα δείχνουν ότι η ομιλία της 8/3 είναι γνήσια. Θεωρώ ότι το άρθρο του ΒΚ στον Μνήμονα αποτελεί μια από τις λίγες περιπτώσεις αξιόπιστου  argumentum ex silentio (επιχείρημα εξ αποσιωπήσεως). Δηλαδή, ενώ ο σ. ανάλωσε χρόνο και προσπάθεια για μια τέτοια εργασία περί την ομιλία της 8/3, μέχρι σήμερα δεν έχει  δημοσιεύσει μια παρόμοια εργασία όπου να αποδεικνύει ότι τα γεγονότα της 25/3 στην Αγ. Λαύρα είναι μύθος. Αν υπήρχαν τέτοιες αποδείξεις ή ενδείξεις, ασφαλώς θα τα γνώριζε και θα τα δημοσίευε, αφού έχει μελετήσει εκτενώς την Επανάσταση και – όπως φαίνεται από συνεντεύξεις κτλ – έχει ζωηρό ενδιαφέρον για την υπόθεση της Αγίας Λαύρας.  Είχε και πολλές άλλες ευκαιρίες να τεκμηριώσει αυτή την υπόθεση, όπως όταν δημοσίευσε το βιβλίο του «Η Ελληνική Επανάσταση του 1821» (Gutenberg, 2016). Και ενώ εκεί αποφεύγει να αναφέρει οτιδήποτε  σχετικό (δήθεν ως ασήμαντο),  σε μια συνέντευξη για την προώθηση του βιβλίου επανέλαβε τον ισχυρισμό περί «μύθου» (βλ. § Α.10.2).

Μετά τη δημοσίευση του άρθρου μου στο Ν. Ερμή τον Λόγιο (2013), ήλθαν σε γνώση μου κάποια πρόσθετα στοιχεία, λόγω των οποίων οφείλω να ανασκευάσω ορισμένα σημεία εκείνου του άρθρου. Θεώρησα ότι είναι πλέον ανάξιο λόγου να ξαναγράψω ένα άρθρο με τη μορφή αναίρεσης του Κρεμμυδά.  Αντίθετα, νομίζω ότι  οφείλω να σχολιάσω την ομιλία της 8/3/1821 ως ένα πραγματικό γεγονός. Ωστόσο, κάποια  κύρια σημεία του άρθρου του ΒΚ στον Μνήμονα θα τα σχολιάσω εν συντομία όπου χρειάζεται, κυρίως για να καταδειχθεί η μέθοδος που αυτός χρησιμοποιεί.

Α.5  Ολίγα ιστορικά για τους αδελφούς Πουκεβίλ

Λόγω του κεντρικού ρόλου που έχουν οι Πουκεβίλ στην όλη υπόθεση, αναφέρω μερικά ιστορικά περί αυτών.

Ο λόγιος ιατρός Φρανσουά Πουκεβίλ (1770-1838)  υπήρξε πρόξενος της Γαλλίας στα Ιωάννινα (1805-1814) και στην  Πάτρα (1814-1816). Περιηγήθηκε την Πελοπόννησο και άλλα μέρη της Ελλάδας και συνέγραψε αρχαιολογικές, γεωγραφικές και λαογραφικές παρατηρήσεις από τα ταξίδια του.[38]   Φαίνεται ότι είχε αρκετά καλή κλασσική παιδεία και γνώση της ελληνικής γλώσσας.  Έφυγε οριστικά από την Ελλάδα το 1816 συνοδευόμενος από τον αδελφό του  Υγκ (Ούγο) Πουκεβίλ. Ο δεύτερος είχε υπηρετήσει από το 1811 έως το 1816 ως υποπρόξενος στην Πρέβεζα και την Άρτα. Στα τέλη του 1820 ο Υγκ επέστρεψε στην Ελλάδα και τοποθετήθηκε πρόξενος στην Πάτρα και στη Ζάκυνθο, όπου παρακολουθούσε από κοντά τα γεγονότα και έστελνε αναφορές στους προϊσταμένους του στη Γαλλία, καθώς και πληροφορίες στον αδελφό του Φρανσουά. Με βάση αυτές και άλλες πληροφορίες ο Φρανσουά Πουκεβίλ συνέγραψε το 1824 την Ιστορία της Αναγέννησης της Ελλάδος όπου καλύπτει την περίοδο 1740-1824.[39] Στην Ελλάδα η Ιστορία του Πουκεβίλ έγινε ευρύτερα γνωστή όταν το ιστορικό του έργο μεταφράστηκε στα ελληνικά το 1890.[40]

Από έναν κατάλογο αρχειακού υλικού του Φρ. Πουκεβίλ που διατέθηκε σε δημοπρασία στη Βρετανία, φαίνεται ότι εκτός από τον αδελφό του είχε αλληλογραφία και με άλλα πρόσωπα που βρίσκονταν στην Ελλάδα ή γνώριζαν πράγματα της Ελλάδας.[41]  Φαίνεται επίσης ότι είχε επαφές με ένα δίκτυο σημαντικών προσώπων (τιτλούχους ευγενείας, επιστήμονες, διπλωμάτες κτλ), κυρίως Γάλλους, που ήταν φιλέλληνες ή είχαν κάποια σχέση με την Ελλάδα. Μεταξύ αυτών σημειώνω την “Αυτής Βασιλική Υψηλότητα κυρία Δούκισα της Ανγκουλέμ” (κόρη του Λουδοβίκου ΙΣΤ’), η οποία συνδέεται με τους Πουκεβίλ με μια διήγηση για τη σημαία που ευλόγησε ο Γερμανός στην Πάτρα (βλ. § Β.1.1). Από αυτό το αρχείο συμπεραίνεται ότι οι αδελφοί Πουκεβίλ δεν ήταν ένας μεμονωμένος δίαυλος μεταφοράς πληροφοριών από την Ελλάδα στη Γαλλία, αλλά ήταν μέρος ενός ευρύτερου δικτύου Γάλλων αλλά και Ελλήνων που αντάλλασαν σχετικές πληροφορίες.

Το αρχείο με τις επιστολές, τις αναφορές και το ημερολόγιο του Υγκ Πουκεβίλ για τις πρώτες μέρες της Επανάστασης που τηρείται στο Υπουργείο Εξωτερικών της Γαλλίας  μελέτησε ο Διονύσιος Μαυρογιάννης, ο οποίος υπήρξε καθηγητής κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Θράκης. Ο σ. συμπεραίνει ότι αυτά που αναφέρει ο Φ. Πουκεβίλ στην Ιστορία του είναι αληθή.[42] Πέρα από το συμπέρασμα του Μαυρογιάννη, κατά την κοινή λογική οι πληροφορίες που έστελνε ο Υγκ  στον Φρανσουά πρέπει να ήταν συνεπείς με τις επίσημες αναφορές που υπέβαλλε ο ίδιος ως πρόξενος στο Γαλλικό Υπ. Εξωτερικών, και επομένως αντικειμενικές, εκτός αν αποδεικνύεται το αντίθετο. Σήμερα το περιεχόμενο αυτού του ημερολογίου που σχετίζεται με τις πρώτες μέρες της Επανάστασης μπορεί να αντιπαραβληθεί με άλλα δημοσιευμένα ημερολόγια ή αρχειακό υλικό άλλων προξένων στην Πάτρα, όπως τις αναφορές του Άγγλου Philip Green.  Γενικώς ο Green και ο Υγκ Πουκεβίλ συμφωνούν για τα γεγονότα γύρω από τις 23-26 Μαρτίου στην Πάτρα.

 

“Μύθος που έπλασε ο Πουκεβίλ”

Δεν γνωρίζω πότε και από ποιόν διατυπώθηκε για πρώτη φορά ο ισχυρισμός ότι ο «μύθος της Αγίας Λαύρας» πλάστηκε από τον Φ. Πουκεβίλ ή βασίστηκε σ’ αυτόν. Το 1961 ανευρίσκεται σε δημοσίευση του καθηγητή Απόστολου Δασκαλάκη,[43] ο οποίος υποστηρίζει ότι ο Πουκεβίλ κατασκεύασε τη μακροσκελή ομιλία του Γερμανού που υπάρχει στον Β’ τόμο της Ιστορίας του, σελ. 332 κ.ε. (Δασκαλάκης, σ. 22-24).  Πρόκειται για μια ομιλία που κατά τον Πουκεβίλ έγινε στην Αγία Λαύρα σε μη προσδιοριζόμενη ημερομηνία, αλλά πάντως γύρω από την απελευθέρωση των Καλαβρύτων και πριν την κάθοδο του Γερμανού στην Πάτρα. Ο ισχυρισμός περί “μύθου του Πουκεβίλ” ξαναβρίσκεται λίγο αργότερα σε δημοσιεύσεις του Μεσσήνιου ιστοριοδίφη Γιάννη Αναπλιώτη (δεκαετία 1960) ο οποίος αναφανδόν υποστηρίζει τα πρωτεία της Καλαμάτας στην κήρυξη της Επανάστασης.[44]  Το σενάριο «μύθος του Πουκεβίλ» έγινε ευρύτερα γνωστό μέσα από το οικείο κεφάλαιο της Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους (Εκδοτική Αθηνών, 1975, ΙΒ’, σ. 83). Το κεφάλαιο αυτό δεν παραπέμπει σε πηγές ούτε αιτιολογεί αυτή την άποψη, φαίνεται όμως ότι  βασίζεται κυρίως στον Δασκαλάκη. Ένα ιστοριογραφικό ενδιαφέρον είναι ότι ενώ τα περισσότερα  κεφάλαια της Ι.Ε.Ε. είχαν γραφεί από γνωστούς ακαδημαϊκούς ή έστω διδάκτορες, το σχετικό με την έναρξη της Επανάστασης είχε γραφεί από την ιστορικό-αρχαιολόγο  Έφη Στ. Αλλαμανή  (γεν. 1942), η οποία έκτοτε δεν φαίνεται να ασχολήθηκε με την Επανάσταση και γενικά δεν είναι γνωστή για το συγγραφικό της έργο.  Τελικά, αυτό το κεφάλαιο της Ι.Ε.Ε. αποτελεί το «ευαγγέλιο» των αντι-λαυρικών στο οποίο συχνά παραπέμπουν, όταν χρειάζονται μια επίφαση τεκμηρίωσης.

Κάποιοι αντι-λαυρικοί ιστοριοδίφες αμφισβητούν την εμπλοκή του Πουκεβίλ. Ένας από αυτούς, ο Διονύσης Μιτάκης, θυμίζει ότι ο Πουκεβίλ μεταφράστηκε στα ελληνικά στα τέλη του 19^ου αιώνα, και δεν μπορεί το ευρύ ελληνικό κοινό να είχε γνωρίσει το έργο του ενωρίτερα.[45]

Συνηθίζεται από σύγχρονους Έλληνες ιστορικούς να θεωρείται αναξιόπιστος ως ιστοριογράφος ο Πουκεβίλ, επειδή το έργο του διαπνέεται από φιλελληνισμό και υποτίθεται έχει σκοπό να ευαισθητοποιήσει την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη υπέρ του ελληνικού ζητήματος.[46] Πέραν των αντικειμενικών ιστορικών (όπως ο Βακαλόπουλος), ασφαλώς αυτή η κριτική διατυπώνεται και από όσους είναι φανερά στρατευμένοι υπέρ του “μύθου” (όπως ο ΒΚ). Η παρούσα εργασία δεν ασχολείται γενικά με το έργο του Πουκεβίλ, παρά μόνο με τα συγκεκριμένα σημεία που σχετίζονται με το θέμα. Στα σημεία αυτά, κατά την άποψή μου ο Πουκεβίλ αποδεικνύεται η πλέον λεπτομερής και ακριβής από τις πρωτογενείς πηγές. Η πρόθεσή του να προβάλλει την Επανάσταση είναι ένα θετικό κίνητρο για να παραθέσει λεπτομέρειες για ορισμένα γεγονότα όπως τα εν λόγω, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υπερβάλλει ή πλάθει μύθους. Φαίνεται μάλιστα ότι υπήρχε διαθέσιμο περισσότερο υλικό το οποίο δεν ενδιαφέρθηκε να συλλέξει, αφού μεταξύ άλλων φαίνεται να αγνοεί την ομιλία της 8/3, παρ’ ότι αυτή είχε ήδη δημοσιευτεί (τουλάχιστον τρις) σε γαλλόφωνα έντυπα (βλ. §Α.9, Σενάριο Β’).

Α.6.  Διασταύρωση της είδησης

Η Con. δεν ήταν η μόνη εφημερίδα που δημοσίευσε τη σχετική είδηση στη Γαλλία. Η μαρτυρία για επαναστατική ομιλία στην Αγ. Λαύρα υπάρχει και στην γαλλόφωνη Journal de Savoie της 15 Ιουν. 1821 (Νέο Ημ.), η οποία όμως δεν παραθέτει το κείμενο της ομιλίας.[47]  Εκεί πολύ συνοπτικά, σε λίγες  γραμμές,  αναφέρεται ότι:

 “Ο αρχιεπίσκοπος της Πάτρας, στην ομιλία του στους Έλληνες, στο μοναστήρι του όρους Βελιά, αφού εκφώνησε στους υπόδουλους Έλληνες πολλά αποσπάσματα από τους Προφήτες, ανακοίνωσε ότι, με το Σταυρό μπροστά και τα όπλα στα χέρια, οι χριστιανοί θα βαδίσουν προς τον θεϊκό σκοπό τους. Γι’ αυτό και τους απάλλαξε από τη νηστεία της Σαρακοστής ”.

Το περιεχόμενο του δημοσιεύματος σίγουρα αναφέρεται στην ομιλία που μας απασχολεί, αφού δεν γνωρίζουμε άλλη ομιλία στην Αγ. Λαύρα με «πολλά αποσπάσματα από τους Προφήτες».  Εδώ απουσιάζει το όνομα του Γερμανού, ενώ δεν αναφέρει και ημερομηνία εκφώνησης. Θεωρητικά  θα μπορούσε η J. de Savoie να έχει αντιγράψει την είδηση από την  Con., όμως κάποιες λεπτομέρειες δείχνουν πως δεν συνέβη αυτό:  Ενώ η Con. κάνει λάθος στο τοπωνύμιο  (Vélin), η J. de Savoie το αναφέρει σωστά ως Vélia. Η δεύτερη δηλώνει ότι η είδηση μεταδόθηκε την 25-5-1821 από τη Βιέννη και όχι από το Παρίσι.  Αυτά είναι σοβαρές ενδείξεις ότι οι δύο εφημερίδες έλαβαν την είδηση από διαφορετικές πηγές.  Συγκρίνοντας και με το δημοσίευμα της Times, η αποστολή από Βιέννη με διαφορά μιας ημέρας και η διαφορά Βελίνο – Βελιά ενισχύουν την υποψία ότι η είδηση έφτασε στη Βιέννη όχι μόνο από διαφορετικές πηγές αλλά και με διαφορετικές αποστολές.

Α. 7.  Ο πιθανός σύνδεσμος στο Γαλλικό Υπ. Εξωτερικών

Για να προχωρήσουμε στην εξέταση της πιθανής προέλευσης και της διαδρομής της είδησης, είναι χρήσιμο να εξετάσουμε κάποιες λεπτομέρειες από έγγραφα του Γαλλικού Υπ. Εξωτερικών που δημοσίευσε ο Μαυρογιάννης.  Αναφέρει ότι εξέτασε τις  περίπου 60 επιστολές που έστειλε ο Υγκ στο Υπουργείο, όπως και το ημερολόγιό του. Δεν αναφέρει ότι βρήκε κάτι σχετικό με την ομιλία της 8^ης Μαρτίου, ούτε για άλλη τελετή στην Αγία Λαύρα. Δεν ισχυρίζεται ότι είδε όλο το αρχείο του Πουκεβίλ και πιστεύει ότι υπάρχουν και άλλα έγγραφα, μεταξύ των οποίων και εμπιστευτικά, που κατέχει το υπουργείο και τα οποία δεν είδε. Σ’ αυτό όμως δεν είναι πολύ σαφής. Ενδεχομένως να πρόκειται για έγγραφα σε άλλους φακέλους τους οποίους δεν ερεύνησε. Ο Μαυρογιάννης παρατηρεί ότι μερικά από τα γραφόμενα στο πρωτότυπο ημερολόγιο και τις επιστολές του Υγκ έχουν μεταφερθεί επακριβώς στην Ιστορία της Επανάστασης του Φρανσουά Πουκεβίλ. Ο σ. δεν αμφιβάλλει ότι η τελετή στην Αγία Λαύρα είναι αληθής (αν και υποθέτει ότι έγινε την 23/3) και ότι ο Φρανσουά βασίστηκε σε πληροφορίες που έλαβε από το υπουργείο. Κατά την άποψή μου η ομιλία της 8/3 είτε δεν δόθηκε ποτέ στο Υπ. Εξωτερικών είτε, αν δόθηκε, αυτό δεν τη γνωστοποίησε στον Φ. Πουκεβίλ. Μπορεί όμως να διέρρευσε προς άλλον.

Είναι γνωστό ότι ο Φρανσουά λάμβανε και απ’ ευθείας  επιστολές από τον αδελφό του ή  άλλους σχετικά με την Ελλάδα (βλ. § Α.5). Και στην Ιστορία του αναφέρει ότι λάμβανε επιστολές από την Ελλάδα, χωρίς όμως να διευκρινίζει από ποιόν. Υπάρχει μια ένδειξη (ή δύο) ότι η ομιλία πράγματι είχε φτάσει σε γαλλικούς οργανισμούς με κύρος (όχι απαραίτητα στο Υπ. Εξωτερικών) και ότι έγινε αντιληπτή ως ένα γνήσιο κείμενο με πολιτική και διπλωματική  βαρύτητα. Το 1823 δημοσιεύτηκε στη Γαλλία μια πεντάτομη συλλογή διπλωματικών και πολιτικών κειμένων από όλο τον κόσμο, όπου περιλαμβάνονται διεθνείς συνθήκες, συνταγματικά κείμενα, διακηρύξεις και άλλα επίσημα και βαρυσήμαντα κείμενα.[48]  Η πρώτη σελίδα του Α΄ τόμου περιέχει την προκήρυξη του Αλ. Υψηλάντη  της 23/2/1821 προς τους Μολδαβούς. Ο εκδότης (F.A. Isambert) λέει ότι πήρε το κείμενο από την Εφημερίδα της Βιέννης και την Εφημερίδα της Φρανκφούρτης.  Στη 2η σελ. αναφέρει ότι την 25/3 ο Μαυρομιχάλης εξέδωσε ένα μανιφέστο προς τις κυβερνήσεις της Ευρώπης, το οποίο δημοσιεύει σε άλλη σελίδα με ημερομηνία 26 Μαρτίου 1821.[49]  Ως ντοκουμέντο υπ’ αριθ. 2  δημοσιεύεται αυτούσια η ομιλία που εξετάζουμε, με σωστά γραμμένο το όνομα Γερμανός αλλά και με το λάθος «Βελίν». Λογικά, η χρονική απόσταση από το 1821 μέχρι το 1823 επέτρεψε στον  Isambert να πληροφορηθεί το σωστό όνομα του Γερμανού, αφού αυτό εμφανιζόταν συχνά στις ειδήσεις. Αντίθετα το «Βελιά» είναι μάλλον απίθανο να ακούστηκε πάλι, και έτσι παρέμεινε ως «Βελίν».  Μήπως πήρε το κείμενο από την Con.;  Μάλλον όχι, διότι εδώ γράφει Armez-vous στη θέση του Aimez-vous. Είναι ενδιαφέρον ότι  ο Isambert δεν αναφέρει την πηγή του κειμένου. Αν το είχε πάρει από την Con. θα το ανέφερε, όπως κάνει με το έγγραφο της Μεσσηνιακής Γερουσίας προς τους «πολίτες των Ηνωμένων Πολιτειών» της 25-5-1821 (έγγραφο Νο. 14, από Con. 21-11-1821).  Γενικά, στα πλείστα των εγγράφων αναφέρει την πηγή, που συνήθως είναι εφημερίδες της Ευρώπης.  Στην ίδια συλλογή δημοσιεύεται και ένα απόσπασμα από εγκύκλιο (circulaire) του Γερμανού, “αρχιεπίσκοπου της Πρώτης Αχαΐας”, από τα Καλάβρυτα της 2 Ιουλίου 1821 (Π.Ημ.), το οποίο αναφέρει ως πηγές τον Αυστριακό Παρατηρητή (έγγραφο Νο. 18) και την Moniteur.  Αυτή η επανεμφάνιση της «Πρώτης Αχαΐας» μέσω του Αυστριακού Π. που ουσιαστικά ήταν η κυβερνητική εφημερίδα του Μέτερνιχ, είναι μια ακόμα ένδειξη ότι αυτός που χρησιμοποιούσε τον όρο δεν μπορεί να ήταν (μόνο) ο Γάλλος πρόξενος αφού αυτός, όπως προανέφερα, δεν θα έστελνε την είδηση στη Βιέννη. Από τα λίγα κείμενα της συλλογής που δεν αναφέρουν προέλευση είναι το υπ’ αριθ. 25, μια  “επίσημη αναφορά προς τους αρχηγούς της Πελοποννήσου” σχετικά με μια μάχη στις Θερμοπύλες, και η διακήρυξη ανεξαρτησίας της Επιδαύρου της 15/27 Ιαν. 1822.  Επίσης είναι το υπ’ αριθ. 8, η διακήρυξη από τον Μαυρομιχάλη “προς τις κυβερνήσεις της Ευρώπης”, της 26 Μαρτίου, που όπως γνωρίζουμε είχε διανεμηθεί στους προξένους.

Μήπως αυτά που δεν αναφέρουν πηγή προέρχονται από κάποιον έγκυρο οργανισμό που δεν έπρεπε να κατονομαστεί; Αυτό φαίνεται πολύ πιθανό αν λάβουμε υπόψη ότι ο εκδότης του βιβλίου, ο F. A. Isambert  (1792-1857) είχε πρόσβαση σε σημαντικά πρόσωπα και κείμενα με βαρύτητα. Την εποχή εκείνη ήταν ήδη  εξέχων νομικός,  δικηγόρος στο Συμβούλιο του Βασιλέως και στο Ανώτατο Ακυρωτικό Δικαστήριο (Cour de Cassation), και συνιδρυτής και αντιπρόεδρος της Γαλλικής Γεωγραφικής Εταιρείας (Société de Géographie). Αργότερα έγινε βουλευτής και κατέλαβε άλλες σημαντικές πολιτικές θέσεις. Είναι πολύ πιθανό λοιπόν, ότι μέσω των επαφών του λάμβανε γνώση κάποιων εγγράφων τα οποία   του δίδονταν ανεπισήμως, ίσως και εν αγνοία των αρμοδίων, ακριβώς με σκοπό να δημοσιευθούν. Αυτός είναι ένας καλός λόγος για να μην αναφέρει προέλευση. Υπενθυμίζω όμως και το γαλλικό δίκτυο φιλελλήνων που προανέφερα (§ A.5).

Σημειώνεται επίσης ότι ο Isambert ήταν αντικληρικαλιστής, και ο πρώτος πολιτικός  στη Γαλλία που έθεσε το θέμα του διαχωρισμού του κράτους από την Εκκλησία  το 1843.[50]  Έτσι δεν είναι ύποπτος για υπερβάλλοντα θρησκευτικό ζήλο. Για  να περιλάβει στη συλλογή του ένα κείμενο που εκ πρώτης όψεως φαίνεται σαν εκκλησιαστικό κήρυγμα, μάλλον είχε την πληροφορία ότι αποτελεί επαναστατική πράξη και ότι είναι γνήσιο.  Τέλος, φαίνεται απίθανο να έλαβε το κείμενο από τον Φρανσουά Πουκεβίλ, κυρίως λόγω του “Βελίν”.

Πάλι ο «Γερμανικός»

Στα έγγραφα του Γαλλικού Υπ. Εξωτερικών που δημοσιεύει σε φωτογραφία ο Μαυρογιάννης, παρατηρούνται κάποιες λεπτομέρειες που έχουν έμμεση σχέση με την ομιλία της 8/3.  Στο ελληνικό και στο γαλλικό αντίγραφο της προκήρυξης της 26/3 προς τους προξένους, υπάρχουν οι υπογραφές (όχι αυθεντικές αλλά μεταγραμμένες με ευανάγνωστα λατινικά) του Γερμανού και των υπολοίπων ηγετών, εμφανώς γραμμένα από τον ίδιο τον Υγκ Πουκεβίλ (γραφολογικό γνώρισμα το σπειροειδές κεφαλαίο “Ρ”).  Στις υπογραφές αυτές εμφανίζεται πάλι το “Germanicus” (βλ. εικ. 2α και 2β).   Όμως ο ίδιος στο ιταλικό αντίγραφο γράφει σωστά “Germanos” (Εικ. 2γ). Αυτή η διαφορά θα εξηγηθεί από το σενάριο που προτείνω για την προέλευση της ομιλίας (§ Α.9).

Εικ. 2.  Germanicos και Germanos σε αντίγραφα της διακήρυξης της 26/3/1821, γραμμένα από τον Υγκ Πουκεβίλ.

(α) Γαλλικό, (β) ελληνικό, (γ) ιταλικό αντίγραφο.

Α.8.  Η πιθανή προέλευση και διαδρομή της είδησης

Δεν έχουμε καμία πληροφορία για το πώς ξεκίνησε η είδηση από την Ελλάδα και πώς έφτασε στις ευρωπαϊκές εφημερίδες. Όμως με βάση αυτά που προανέφερα, μπορούμε να εξετάσουμε κάποια πιθανά σενάρια και να αποκλείσουμε τα απίθανα.

Τί αποκλείεται

Υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους πρέπει να απορριφθεί η υπόθεση του Κρεμμυδά ότι έπλασαν την ομιλία οι αδελφοί Πουκεβίλ σε συνεργασία με τον Γερμανό.  Οι κυριότεροι λόγοι είναι, συνοπτικά:

• Τα λάθη «Γερμανικός», «Βελίν», καθώς και αυτά στις βιβλικές παραπομπές.
• Σε άλλες εφημερίδες η ίδια είδηση έχει προέλευση τη Βιέννη.
• Η επιβεβαίωση της είδησης από την de Savoie, με προέλευση τη Βιέννη, αλλά από πηγή διαφορετική της Con. και των Times.
• Αν οι Πουκεβίλ-ΠΠΓ ήθελαν να προβάλλουν τον δεύτερο ως φίλο της Γαλλίας, θα μπορούσαν να σκεφτούν κάτι καλύτερο και αδιάψευστο (π.χ. μια πραγματική ευχαριστήρια επιστολή του ΠΠΓ προς τον Υγκ Πουκεβίλ για το αναμφισβήτητο γεγονός ότι έδωσε άσυλο σε Έλληνες).
• Ο Φρ. Πουκεβίλ δεν αναφέρει καμία τέτοια ομιλία στην Ιστορία του, ενώ αναφέρει άλλες.
• Ο ΠΠΓ δεν είχε λόγο να πλάσει μια ομιλία για να προβάλλει τον εαυτό του. Ήταν ήδη εξέχον στέλεχος της Επανάστασης και το όνομά του υπάρχει ούτως ή άλλως στις επαναστατικές διακηρύξεις και στις ειδήσεις των ευρωπαϊκών εφημερίδων. Στα απομνημονεύματά του επίσης δεν δείχνει διάθεση να περιαυτολογεί.

Προκειμένου να στηρίξει την υπόθεση της πλαστότητας αλλά και να παρακάμψει κάποια αντιφατικά δεδομένα,  ο ΒΚ  υφαίνει μια σειρά υποθέσεων οι οποίες δεν έχουν καλή επαφή με τη λογική και τα ιστορικά δεδομένα. Για παράδειγμα, θεωρεί ότι έπρεπε να αναβαθμιστεί  το κύρος της Εκκλησίας το οποίο είχε τρωθεί επειδή (υποτίθεται) ήταν κατά της Επανάστασης. Στην πράξη συνέβαινε ακριβώς το αντίθετο, καθώς στις αρχές της Επανάστασης οι ιεράρχες ήταν οι πολεμικοί και πολιτικοί ηγέτες και χωρίς την ευλογία τους δεν γινόταν καμία κίνηση. Μάλιστα η Εκκλησία αναβαπτίστηκε με το αίμα του Πατριάρχη. Εξ άλλου δεν εξηγεί πώς θα αναβαθμιζόταν στην Ελλάδα το κύρος της Εκκλησίας με μια δημοσίευση που θα γινόταν στη Γαλλία. Χρειάστηκε να περάσει μιάμιση εκατονταετία μέχρι να γίνει γνωστή στην Ελλάδα αυτή η δημοσίευση. Περισσότερα επιχειρήματα κατά του σεναρίου  «συνεργασία Πουκεβίλ-Γερμανού» αναφέρω στο άρθρο μου στον Νέο Ερμή το Λόγιο.

Τι είναι πιθανότερο

Η ομιλία της 8/3 είναι γνήσια διότι:

• Επιβεβαιώνεται και από την J. de Savoie και από την Times στις οποίες φαίνεται ότι έφτασε από διαφορετική πηγή και μάλιστα μέσω Βιέννης.
• Είναι συμβατή τόσο με το εκκλησιαστικό όσο και με το επαναστατικό πνεύμα και τις πρακτικές των ημερών.
• Ο νομικός Isambert τη δημοσίευσε ως βαρυσήμαντη διακήρυξη, μάλλον έχοντας πληροφορίες για τη γνησιότητα και την προέλευσή της.

Α.9.   Σενάρια για την προέλευση της ομιλίας

Τα πλέον πιθανά σενάρια είναι βασικώς δύο: Το ένα περιλαμβάνει τον Υγκ Πουκεβίλ ως ενδιάμεσο φορέα της είδησης της Con., και το άλλο περιλαμβάνει κάποιον άγνωστο Έλληνα ή ξένο ενδιάμεσο χωρίς την παρέμβαση κανενός εκ των αδελφών Πουκεβίλ.

Προοίμιο

Το επιτελείο του Γερμανού που κατέβηκε από τα ορεινά της Αχαΐας στην Πάτρα στις 25 το βράδυ ή το πρωί της 26  Μαρτίου (βλ. § Β.5 και Β.8), είχε έτοιμες τις γνωστές διακηρύξεις που επιδόθηκαν στους προξένους στις 26 Μαρτίου. Κάποιος ακόλουθος του Γερμανού, ίσως διάκος του, είχε καταγράψει  με λεπτομέρειες και την εν λόγω ομιλία του γέροντά του, κάτι που γενικά συνηθιζόταν στο πλαίσιο της ορθόδοξης παράδοσης του γεροντισμού.  Αυτός την έδωσε σε κάποιον άλλον ή άλλους με σκοπό την επαναστατική χρήση αλλά και ως είδηση.  Μάλλον ο ίδιος πρόσθεσε και τις παραπομπές στη Βίβλο για να βοηθήσει όσους θα τη διάβαζαν. Οι παραπομπές αρχικά δεν είχαν λάθη γιατί η ομιλία ήταν πλήρης. Όμως ολόκληρη η ομιλία, αν ήταν περίπου πεντάλεπτη, θα κάλυπτε τουλάχιστον δύο σελίδες κειμένου και δύσκολα θα μπορούσε να αναπαραχθεί σε έντυπα ή χειρόγραφα. Έτσι, κάποιος από τους παραλήπτες, μη έχων πολλή βιβλική παιδεία, την περιέκοψε όπως-όπως πριν την κοινοποιήσει.

Πρώτο στάδιο αντιγραφής

Η συντομευμένη ομιλία αναπαρήχθη σε ορισμένα αντίγραφα για να μοιραστεί σε ξένους διπλωμάτες και ανταποκριτές. Τουλάχιστον κάποια από αυτά τα αντίγραφα ήταν μεταφρασμένα στα ιταλικά, μια κύρια ξένη γλώσσα της περιοχής. Για τη μέθοδο αντιγραφής μας διαφωτίζουν τα ελληνικά κείμενα της προκήρυξης της 26/3. Τα «χοντρά» ορθογραφικά λάθη που υπάρχουν εκεί  δείχνουν ότι η αντιγραφή πρέπει να γινόταν καθ’ υπαγόρευση, δηλ. κάποιος διάβαζε και ένας ή περισσότεροι (που δεν ήταν ορθογράφοι) έγραφαν. Έτσι  προέκυψαν λάθη όπως:  όλλοι, όλλα, βασείλια, όχει (αντί όχι), πρόγονίμας, ανθροπότητα, και στα λατινικά Cernix (για Κερνίκης).[51], λάθη που σίγουρα δεν θα υπήρχαν στο αρχικό κείμενο της προκήρυξης που υπέγραψε ο ΠΠΓ.

Λογικά οι περί τον Γερμανό τηρούσαν την επαναστατική μυστικότητα, και έτσι δεν μπορεί να κοινοποίησαν την επαναστατική ομιλία της 8/3 πριν τις 25-26 Μαρτίου.  Το γεγονός ότι δημοσιεύτηκε στην Ευρώπη περίπου δύο μήνες μετά την κήρυξη της Επανάστασης δεν είναι περίεργο. Εκείνη την εποχή η μεταφορά αλληλογραφίας και ειδήσεων από την επαναστατημένη Ελλάδα στην Ευρώπη μπορούσε να πάρει ένα μήνα ή και περισσότερο (υπενθυμίζω τη διαφορά 12 ημερών που είχε τότε το Παλαιό από το Νέο Ημερολόγιο). Πέρα από τον πραγματικό χρόνο μεταφοράς, συχνά μεσολαβούσε και χρόνος καραντίνας.

Διάδοση.

• Σενάριο Α.

Ο Υγκ Πουκεβίλ ήταν στην Πάτρα όταν εξερράγη η Επανάσταση. Μετά την όξυνση της κατάστασης περί τις 22-23 Μαρτίου, ο Πουκεβίλ όπως και όλοι οι πρόξενοι περιορίστηκαν στα προξενεία τους ή σε πλοία, ή έφυγαν εκτός Πατρών για ασφάλεια. Ειδικά τις πρώτες μέρες της εξέγερσης αλλά και  μετά την έλευση του Γιουσούφ πασά (αρχές Απριλίου Π.Ημ.) επικρατούσε χάος στην Πάτρα και στο γαλλικό προξενείο όπου κατέφυγαν πολλοί Έλληνες. Ο Πουκεβίλ ήταν πολύ φοβισμένος και κάποιες στιγμές βρήκε καταφύγιο στο βρετανικό προξενείο και σε βρετανικό πλοίο.[52]

Ένα εκ των αντιγράφων με τη συντομευμένη ομιλία δόθηκε στον Υγκ Πουκεβίλ και άλλο αντίγραφο ή αντίγραφα μπορεί να δόθηκαν σε άλλους, όχι απαραίτητα διπλωμάτες αλλά πιθανώς εμπόρους ή ναυτικούς. Από αυτή τη δεύτερη παρτίδα προέρχεται το ένα ή περισσότερα αντίγραφα που έφτασαν στη Βιέννη.

Μέσα στο προξενείο ή όπου βρισκόταν ο Πουκεβίλ, έγινε δεύτερο στάδιο αντιγραφής για υπηρεσιακούς λόγους. Το  “Γερμανικός” στα αντίγραφα που κυκλοφόρησαν μέσω Βιέννης δείχνει ότι αυτό το λάθος μάλλον έγινε  στο πρώτο στάδιο αντιγραφής, δηλ. εκτός προξενείου.  Εκεί πιθανότατα εμπλέκεται κάποιος  γραφέας ο οποίος δεν γνώριζε καλά τα εντόπια πρόσωπα και πράγματα (π.χ. Επτανήσιος). Ο ίδιος μπορεί να έγραψε και το “Germanicus” στο ελληνικό αντίγραφο της προκήρυξης της 26/3  προς τους “κονσόλους”.  Ίσως ο ίδιος γραφέας προσέθεσε στην ομιλία  και τον τίτλο με τα λάθη που αναλύσαμε.

Ένα εκ των αντιγράφων που έγιναν στο γαλλικό προξενείο απεστάλη στο Υπ. Εξωτερικών ή άλλον κρατικό ή ημικρατικό οργανισμό στη Γαλλία μαζί με λοιπή αλληλογραφία. Τα έγγραφα αυτά στάλθηκαν στη Γαλλία με κάποιον ασφαλή τρόπο, είτε με πλοίο είτε μέσω κεντρικής Ευρώπης συνοδευόμενα και εντός «διπλωματικού σάκου». Τα αντίγραφα που γράφτηκαν και μοιράστηκαν στην Πάτρα εκτός προξενείου, δεν είχαν όλα τα ίδια λάθη γιατί δεν έγιναν όλα από τον ίδιο γραφέα. Ένα εξ αυτών έφτασε και στη J. de Savoie με το ορθό «Βελιά». Πιθανώς και άλλες εφημερίδες της Ευρώπης έλαβαν αντίγραφα, αλλά δεν θεώρησαν την είδηση άξια δημοσίευσης, ή δεν γνωρίζουμε ακόμα άλλες δημοσιεύσεις (πέρα από τη Journal de Liège που προανέφερα). Οι γερμανόφωνες εφημερίδες πιθανότατα γνώριζαν την είδηση αλλά δεν τη δημοσίευσαν λόγω της εχθρικής στάσης των κυβερνήσεων έναντι της Επανάστασης.

Διαφοροποίηση λαθών παρόμοια με την ανωτέρω παρατηρούμε και στα αντίγραφα της προκήρυξης της 26/3 (Γερμανικός – Γερμανός). Ο Υγκ κατά το 2^ο στάδιο αντιγραφής απλώς αντέγραψε το λάθος «Γερμανικός» και δεν ασχολήθηκε με αυτό, είτε επειδή δεν γνώριζε το ακριβές όνομα, είτε επειδή δεν το πρόσεξε (ειδικά αν χειρίστηκε το ελληνικό και το ιταλικό αντίγραφο με κάποια χρονική απόσταση), είτε επειδή δεν το θεώρησε σημαντικό. Γνωρίζουμε εκ πείρας ότι όταν κανείς αντιγράφει μηχανικά, συχνά δεν προσέχει την ουσία του κειμένου. Εξ άλλου, μέσα στο χάος και τον πανικό εκείνων των ημερών είναι λογικό να γίνονταν τέτοια λάθη χωρίς να υπάρχει χρόνος για διορθώσεις.[53]  Στο ημερολόγιο του Υγκ, αποσπάσματα του οποίου δημοσιεύει ο Φρανσουά Πουκεβίλ, αναφέρεται σωστά το όνομα Γερμανός. Δεν γνωρίζουμε όμως αν τυχόν έγιναν σ’ αυτό μεταγενέστερα διορθώσεις.

• Σενάριο Β.

Το συντομευμένο κείμενο της ομιλίας μεταγράφηκε και μεταφράστηκε με την προαναφερθείσα διαδικασία, αλλά είτε δεν δόθηκε στον Υγκ Πουκεβίλ, είτε αυτός δεν το έλαβε υπόψη. Δόθηκε όμως σε άλλους, Έλληνες ή Ευρωπαίους. Η μεταφορά στην Ευρώπη μπορεί να έγινε και μέσω κάποιων που έφευγαν από τις επαναστατημένες περιοχές και για ασφάλεια πήγαιναν στα Επτάνησα, στη Μασσαλία και άλλα μέρη της Ευρώπης. Ενδεχομένως κάποια  αξιόπιστα πρόσωπα  μεταξύ αυτών – Έλληνες ή Ευρωπαίοι –  έδωσαν την είδηση σε εφημερίδες ή κρατικές αρχές ή και εμπορικούς οίκους[54], ίσως μαζί και με προφορικές εξηγήσεις. Η Con. και ο Isambert έλαβαν το αντίγραφο από πρόσωπο ή υπηρεσία που θεώρησαν αξιόπιστη αλλά δεν επιτρεπόταν να κατονομάσουν. Παρεμπιπτόντως αναφέρω ότι εκείνη την εποχή στη Γαλλία είχε τεθεί και πάλι θέμα λογοκρισίας του τύπου. Ο βασιλιάς και κάποιοι πολιτικοί ήταν υπέρ της απαγόρευσης ειδήσεων σε περιπτώσεις που θίγεται «η δημόσια ασφάλεια, η θρησκεία …, ο βασιλιάς ή το σύνταγμα». Φιλελεύθεροι κύκλοι πρόβαλαν ως αντεπιχείρημα ότι σε περίπτωση λογοκρισίας δεν θα μπορούν να ενημερώνονται – μεταξύ άλλων – για τα συμβαίνοντα στην Ελλάδα.[55] Είναι δύσκολο να εκτιμηθεί αν αυτό έχει κάποια σχέση με την αποσιώπηση της πηγής της συγκεκριμένης είδησης.

Από όποιον και αν έφτασε το κείμενο στην Con., είναι σίγουρο ότι αυτό δεν πέρασε από τα χέρια του Φρανσουά Πουκεβίλ. Αυτός ήξερε ότι το σωστό τοπωνύμιο είναι “Βελιά” και, όσο για το “Γερμανικός”, και αν δεν γνώριζε τον ΠΠΓ ίσως ήξερε ότι στην Ελλάδα συνηθίζεται το ιερατικό Γερμανός (γαλλ. Germain) ενώ το Γερμανικός  δεν χρησιμοποιείται.  Εξ άλλου, μέχρι τον Ιούνιο του ‘21 που έγινε η δημοσίευση, μάλλον θα είχε την ευκαιρία να μάθει ότι το σωστό είναι  Γερμανός.

Υπάρχει και άλλη σοβαρή ένδειξη ότι ο Φ. Πουκεβίλ ούτε καν είχε υπόψη του τα δημοσιεύματα της Con. και του Isambert: Στον Β’ τόμο της Ιστορίας του, σελ. 395, 396, ο Πουκεβίλ αναφέρει μικρό απόσπασμα ομιλίας του ΠΠΓ που έγινε σε μη προσδιοριζόμενη ημερομηνία, μάλλον πριν το Πάσχα του ’21 (δηλ. πριν τη 10 Απριλίου Π.Ημ.) και σε απροσδιόριστο χώρο. Εκεί  ξαναβρίσκουμε με ελαφρές παραλλαγές τις φράσεις “Η άβυσσος την άβυσσον επικαλείται. Η αγάπη μας για τον Θεό είναι ισχυρή, αδελφοί, όπως ο θάνατος. Να διώξουμε τα παιδιά του σκλάβου. Να σπάσουμε τα δεσμά ”. Το απόσπασμα είναι τυπωμένο σε πλάγια γράμματα και ακολουθείται από αποσιωπητικά (…), δείχνοντας ότι προέρχεται από υπαρκτό κείμενο. Αν δεχτούμε ότι ο Πουκεβίλ συσχετίζει αυτή την ομιλία με τα συμφραζόμενα, τότε αυτή πρέπει να έγινε μετά την εισβολή του Γιουσούφ πασά και πριν το Πάσχα του ’21, δηλ. τις πρώτες μέρες του Απριλίου. Ο ΒΚ επισημαίνει αυτή την ομοιότητα (σ. 15) και τη θεωρεί ένδειξη πλαστότητας της ομιλίας της 8/3. Μάλλον όμως ισχύει το αντίθετο: Αν ο Φ. Πουκεβίλ είχε εμπλακεί σε μια κατασκευή της ομιλίας της 8/3, μπορούσε θαυμάσια να την αναδημοσιεύσει στην Ιστορία του στο αντίστοιχο χρονικό πλαίσιο, και όχι να επαναλάβει ένα απόσπασμά της σε άλλο χρόνο. Το ίδιο θα έκανε και αν είχε υπόψη του (και στο αρχείο του) τα δημοσιεύματα με την ομιλία της 8/3 που κυκλοφορούσαν ήδη στη Γαλλία. Λογικά δεν θα τοποθετούσε τα ίδια αποσπάσματα σε διαφορετική ομιλία με τρόπο που να αυτο-εκτίθεται ως λογοκλόπος και ψεύτης. Εδώ προφανώς κάτι άλλο συνέβη που μας διαφεύγει. Πιθανώς κάποιος έδωσε στον Φρανσουά αυτό το απόσπασμα της ομιλίας (Β’, 395, 396) χωρίς τον γνωστό τίτλο και με τη λανθασμένη πληροφόρηση ότι εκφωνήθηκε λίγο πριν το Πάσχα.

Από τα αντίγραφα της ομιλίας της 8/3 που έφτασαν στην Ευρώπη, κάποια  πρέπει να ήταν στα ιταλικά.  Έτσι εξηγούνται τα ιταλόφωνα Patrasso και Velino. Μετά τις πρώτες εβδομάδες της Επανάστασης, και αφού το όνομα Γερμανός ακουγόταν πλέον παντού, οι διάφοροι γραφείς, αντιγραφείς και μεταφραστές και οι πρόξενοι έμαθαν το σωστό όνομα και έτσι σύντομα παύει να εμφανίζεται το  “Γερμανικός”.

Α. 10.  Μερικά ερωτηματικά

Α.10.1.  Τί το ιδιαίτερο είχε η 8^η Μαρτίου 1821;

Η Τρίτη 8 Μαρτίου (Π.Ημ.) δεν είναι κάποια εκκλησιαστικώς σημαντική ημέρα και είναι  μάλλον πρώιμη ως προς την κήρυξη της Επανάστασης. Γιατί να εκφωνήθηκε η ομιλία αυτή την ημέρα και υπό ποίες συνθήκες;

Μία εκδοχή είναι ότι εκφωνήθηκε σε μια από τις πολλές προεπαναστατικές συναντήσεις (με τις απαραίτητες προσευχές κτλ) που γίνονταν μεταξύ κλειστών κύκλων μυημένων, και απλώς έτυχε κάποιος να τη διασώσει. Η δεύτερη εκδοχή είναι ότι σχετίζεται με το εξής γνωστό  ιστορικό  περιστατικό:

Ως γνωστόν, περί τα μέσα Φεβρουαρίου οι ετοιμασίες για την Επανάσταση έχουν ενταθεί, οι  Τούρκοι κάτι υποψιάζονται και καλούν σταδιακά αρχιερείς και προεστούς στην Τρίπολη δήθεν για σύσκεψη. Κάποιοι πηγαίνουν και συλλαμβάνονται. Ο Γερμανός και άλλοι Αχαιοί προεστοί δεν υπακούουν και χρονοτριβούν με διάφορες προφάσεις, ενώ οι Τούρκοι επιμένουν να τους καλούν. Ακριβώς την 8 Μαρτίου φαίνεται ότι ο ΠΠΓ και οι συν αυτώ προεστοί και αρχιερείς αποφασίζουν οριστικά να μη μεταβούν στην Τρίπολη αλλά να διαβούν τον Ρουβίκωνα.  Έχουν σκηνοθετήσει το τελευταίο τέχνασμα κωλυσιεργίας, αυτό με την πλαστή προειδοποιητική  επιστολή η οποία φέρει ημερομηνία 8/3. Την επομένη (9 Μαρτίου) ξεκινούν δήθεν για την Τρίπολη, συνοδευόμενοι από μερικούς Τούρκους. Στο δρόμο – όπως το είχαν σκηνοθετήσει – λαμβάνουν την επιστολή με την  οποία δήθεν κάποιος Τούρκος τους προειδοποιεί ότι κινδυνεύουν. Υποκρίνονται ότι  τρομοκρατούνται και επιστρέφουν στην Αγ. Λαύρα. [56], [57]  Η άρνηση να μεταβούν στην Τρίπολη τους καθιστά υποψήφιους για αποκεφαλισμό αν συλληφθούν.  Οι πηγές αναφέρουν ότι έμειναν στο μοναστήρι μέχρι και την 10/3 πριν διασκορπιστούν για στρατολόγηση και τις τελικές προετοιμασίες. Υπό εκείνες τις συνθήκες, την 8/3  μπορεί να σκέφτηκαν ότι αυτή ήταν ίσως η τελευταία μέρα που βρίσκονταν όλοι μαζί ασφαλείς στο μοναστήρι, ενώ από την επομένη δεν ήταν σίγουρο τί θα συμβεί, καθώς έμπαιναν ανεπιστρεπτί στο δρόμο της Επανάστασης. Είναι πιθανό λοιπόν ότι τότε ο Γερμανός έκανε κάποια ομιλία προς τους υπολοίπους για να τους ενθαρρύνει.  Μαζί με τους προεστούς και τους επισκόπους προφανώς βρίσκονταν και αρκετοί άνθρωποι του περιβάλλοντός τους καθώς και οι μοναχοί.  Η ομιλία είχε αποδέκτες και εκείνους οι οποίοι σε περίπτωση σύλληψης των προεστών  είχαν την εντολή να συνεχίσουν προς την Επανάσταση.  Το “αύριον θα βαδίσωμεν …” έχει διεσταλμένη χρονική σημασία και όχι κυριολεκτική.

Υπάρχει και μια ένδειξη ότι κάποια κηρύγματα πράγματι γίνονταν γύρω από τις 8 Μαρτίου. Γράφει ο Φ. Πουκεβίλ για την απόφαση του ΠΠΓ να μη μεταβεί στην Τριπολιτσά (Β’, 325):

“Ο Γερμανός αφικόμενος εις Καλάβρυτα μετά των προυχόντων των Πατρών και ευρεθείς ούτω εν μέσω λαού χριστιανικού, ηρνήθη να μεταβή εις Τριπολιτσάν. Υποταχθείς εις γεγονότα, τα οποία ήτο αδύνατον ν’ αποτρέψη, κηρύττει εις τους άρχοντας ότι τα σχέδια του Θεού οφείλουσι να εκπληρωθώσιν.  [… ] Ο αρχιεπίσκοπος προσεκάλεσε κατόπιν τους χριστιανούς πάσης ηλικίας και παντός γένους, ίνα χωρισθώσι διά παντός των απίστων, καταφεύγοντες εις τα όρη, όθεν η υψίστη του Θεού φωνή, έμελλεν αμέσως ηχήση ανά την Ελλάδα, …”[58]

Οι φράσεις που ανωτέρω είναι υπογραμμισμένες, στο γαλλικό πρωτότυπο είναι με πλάγια γράμματα, υπονοώντας ότι είναι ακριβής μεταφορά από κάποιο άλλο κείμενο, ίσως επιστολή. Και  εδώ ο Πουκεβίλ δεν αναφέρει την ημερομηνία που συνέβησαν αυτά, αλλά είναι προφανές ότι αναφέρεται στην τελική απόφαση των προεστών να μη μεταβούν στην Τριπολιτσά και να διασπαρούν στα ορεινά, δηλαδή περί την 8 Μαρτίου.  Προφανώς ο Πουκεβίλ είχε κάποια αόριστη πληροφόρηση για κάποιες συναντήσεις και κηρύγματα εκείνων των ημερών. Μάλλον όμως δεν γνώριζε λεπτομέρειες για τη συγκεκριμένη ομιλία, διαφορετικά θα μπορούσε να την προσθέσει σ’ αυτό ακριβώς το σημείο του κειμένου του. Το ίδιο λογικά θα έκανε και αν υποτεθεί ότι είχε ο ίδιος πλάσει την ομιλία.

Άλλη εκδοχή είναι να έγινε η ομιλία όχι την 8η αλλά την 20ή Μαρτίου του Π.Ημ.

Η Μητρόπολη Καλαβρύτων και Αιγιαλείας που εξέδωσε την ομιλία το 1993 (αναπαράγεται φωτογραφικά στο άρθρο του ΒΚ) ενώ δέχεται ότι αυτή έγινε την 8/3 του Παλαιού Ημ/γίου, ταυτόχρονα θεωρεί ότι έγινε την παραμονή της απελευθέρωσης των Καλαβρύτων, η οποία “σωστά εορτάζεται […] ως ημέρα απελευθερώσεως της πόλεως” (δηλ. η 21/3).  Δεν εξηγεί αυτά τα άλματα μεταξύ Παλαιού και Νέου Ημερολογίου. Η 21 Μαρτίου (Παλ. Ημ.) αναφέρεται από πολλές πηγές ως η ημέρα που άρχισε η επίθεση κατά των Τούρκων των Καλαβρύτων,[59] και είναι η πρώτη οργανωμένη πολεμική ενέργεια της Επανάστασης, αν και μικρής έκτασης και μάλλον χωρίς πραγματική μάχη. Η σημασία της επετείου είναι τοπική διότι δεν έγινε κάποια επίσημη διακήρυξη εκ μέρους των Ελλήνων, ενώ τα Καλάβρυτα ήταν μια δευτερεύουσα πόλη.  Μετά τη μετάβαση από το Παλαιό στο Νέο Ημερολόγιο (1923), οι εορτές του Ευαγγελισμού και της Επανάστασης παρέμειναν στις 25 Μαρτίου. Κατ’ επέκταση και η επέτειος της πολιορκίας (όχι απελευθέρωσης) των Καλαβρύτων παρέμεινε η 21 Μαρτίου, που αργότερα ορίστηκε ως τοπική εθνική εορτή, και βέβαια δεν μεταφέρθηκε στις 2 ή 3 Απριλίου.  Έτσι ο συλλογισμός στο φυλλάδιο φαίνεται λανθασμένος ή έστω κακώς διατυπωμένος.

Ας δούμε αν η ομιλία μπορεί να έγινε την 20/3 του Παλ. Ημερ/γίου, ήτοι 1 Απριλίου του Νέου. Η 20 Μαρτίου Π.Ημ. ήταν Κυριακή (Δ’ Νηστειών) και ως εκ τούτου φαίνεται περισσότερο πιθανή ως ημέρα εκφώνησης ομιλίας σε ναό ή μοναστήρι. Επίσης είναι πλησιέστερη στην εξέγερση στην Πάτρα (“αύριο θα βαδίσωμεν”) και στην εξέγερση στα Καλάβρυτα. Κατά τον Αχαιό Αμβρόσιο Φραντζή “η φλόξ της Επαναστάσεως ηνήφθη την 20 Μαρτίου εις τα Καλάβρυτα”.[60]

Αν ισχύει αυτή η υπόθεση,  τότε πώς προέκυψε η 8η Μαρτίου;

Είναι πιθανό ότι έγινε ένα λάθος που παρατηρείται και σε άλλα δημοσιεύματα δυτικών εφημερίδων περί την Επανάσταση.  Δηλαδή, η αρχική είδηση ανέφερε ημερομηνία 20/3, υπονοώντας Παλ. Ημ/γιο αλλά χωρίς να το διευκρινίζει. Κάποιος ενδιάμεσος κομιστής της είδησης νόμισε ότι πρόκειται για ημερομηνία Νέου Ημ/γίου και τη διόρθωσε αυθαίρετα σε “8 (20) Μαρτίου” αφαιρώντας 12 ημέρες. Αυτή η σύγχυση των ημερολογίων διαπιστώνεται και αλλού. Για παράδειγμα, η εφημερίδα  Spectateur Canadien την 30-6-1821 (προφανώς αντιγράφοντας από ευρωπαϊκή εφημερίδα) αναφέρει ότι: «αναμένεται γενική εξέγερση  στο Μοριά την 6^η  Απριλίου» (έχει κάνει τη μετατροπή από  Παλαιό σε Νέο Ημ.).  Όμως στο ίδιο άρθρο αναφέρει επίσης ότι «ο Μοριάς κήρυξε την ανεξαρτησία την 23 Μαρτίου» και ότι «την 24 Μαρτίου οι χριστιανοί του Μοριά […] με επικεφαλής τον επίσκοπό τους και το σταυρό, εισήλθαν στην Τριπολιτσά, έδρα του πασά. Αυτός μαζί με τους στρατιώτες του αποσύρθηκε στο κάστρο.»[61]  Παρόμοια είδηση σε μια γερμανική εφημερίδα αναφέρει ότι “θα συμβεί γενική εξέγερση στο Μοριά την 25 Μαρτίου” χωρίς να διευκρινίζει ότι πρόκειται για Π.Ημερ/γιο.[62] Δηλαδή, οι εφημερίδες άλλοτε μετατρέπουν τις ημερομηνίες και άλλοτε όχι, χωρίς να επεξηγούν για ποιό ημερολόγιο πρόκειται. Έτσι, κάποιοι συντάκτες ή άλλοι που θα χειρίζονταν τις ανωτέρω ειδήσεις θα μπορούσαν δικαιολογημένα να τυπώσουν τις ημερομηνίες ως 11(23), 12(24) και 13(25) Μαρτίου αντίστοιχα, αν είχαν την εσφαλμένη πεποίθηση ότι οι 23, 24 και 25/3 ήταν του Νέου Ημ.  Δεν μπορεί να αποκλειστεί ότι κάτι τέτοιο συνέβη στην περίπτωσή μας.

Εάν είναι ανακριβής η πραγματική ημερομηνία της ομιλίας, αυτό δεν σημαίνει κάτι για την αυθεντικότητά της. Αντίθετα μάλιστα εξασθενίζει περαιτέρω την υπόθεση της πλαστότητας, αφού τότε οι πλαστογράφοι θα είχαν προσέξει ιδιαίτερα το θέμα της ημερομηνίας ώστε να σχετίζεται με τα γνωστά γεγονότα. Γενικώς, συμβάντα και έγγραφα εκείνων των ημερών τοποθετούνται συχνά σε λάθος ημερομηνίες από τις διάφορες πηγές. Η μυστικότητα, η αναστάτωση των ημερών και – εν προκειμένω – η συνεχής επανάληψη παρόμοιων ομιλιών δικαιολογούν αυτή την ανακρίβεια.

 

Α.10.2. Γιατί ο Γερμανός δεν αναφέρει τίποτα στα απομνημονεύματά του;

Το επιχείρημα της σιωπής του Γερμανού χρησιμοποιεί ο ΒΚ για την ομιλία της 8/3, γράφοντας (στη σ. 20) ότι ο Γερμανός δεν αναφέρει στα απομνημονεύματά του πληροφορίες για διακηρύξεις και ομιλίες επειδή (οι πληροφορίες) δεν θα ήταν ακριβείς .  Η έλλειψη αναφοράς για τελετή στην Αγ. Λαύρα την 25 Μαρτίου έχει επίσης χρησιμοποιηθεί καταχρηστικώς από τους αντι-λαυρικούς ως κύριο επιχείρημα υπέρ του «μύθου».  Όμως είναι γνωστό ότι τα λεγόμενα απομνημονεύματα του Γερμανού είναι περιληπτικές και πρόχειρες  σημειώσεις όπου αναφέρει ελάχιστα για τον εαυτό του και παραλείπει πολλά γεγονότα.[63]   O Καστόρχης που έκανε την πρώτη έκδοση, αντί για “απομνημονεύματα” τα ονόμασε  “υπομνήματα”. Το κείμενο των απομνημονευμάτων είναι  πρόχειρα γραμμένο και δυσανάγνωστο, με πολλές διαγραφές και προσθήκες, όπως φαίνεται από τις υποσημειώσεις της έκδοσης Παπούλα αλλά και από φωτογραφία του χειρογράφου που υπάρχει στο διαδίκτυο.[64]  Προφανώς δεν πρόκειται για χειρόγραφο που είχε σκοπό να δοθεί σε τρίτους για ανάγνωση  ή δημοσίευση  αλλά ήταν σημειώσεις για προσωπική χρήση, πιθανώς για μεταγενέστερη συγγραφή κανονικών απομνημονευμάτων.

Ως προς το περιεχόμενό τους διαπιστώνεται ότι αυτά είναι μια στεγνή αναφορά σε πολιτικά και πολεμικά γεγονότα με ελάχιστους συναισθηματικούς και πατριωτικούς ή θρησκευτικούς τόνους. Δεν περιέχουν σχεδόν  καμία αναφορά σε θέματα που σχετίζονται με τη θρησκεία και την Εκκλησία και  παραλείπουν ορισμένα γεγονότα που θεωρούνται σημαντικά από αυτή την άποψη.  Για παράδειγμα, ο ΠΠΓ δεν αναφέρει την εκτέλεση του πατριάρχη Γρηγορίου και άλλων επισκόπων  κατά τις αρχές της Επανάστασης, παρά τη στενή σχέση που είχε με τον πατριάρχη και παρ’ ότι αυτό το γεγονός φανάτισε πολύ τους Έλληνες.  Στο χρονικό διάστημα που καλύπτουν (1821- αρχές 1823), ελήφθησαν  σημαντικές αποφάσεις για τα εκκλησιαστικά, όπως στην συνέλευση της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος (απόφαση για “Εφορεία της Λατρείας”) και της Επιδαύρου (θεσπίστηκε “Μινιστέριον της Θρησκείας”)[65]  τις  οποίες δεν αναφέρει. Επίσης δεν αναφέρει καμία από τις πανηγυρικές τελετές που γίνονταν κατά την έναρξη της επανάστασης στην Πελοπόννησο και αλλού, όπως την πομπώδη δοξολογία και σύναξη καπεταναίων και στρατού στην Καλαμάτα στις 23 Μαρτίου ή τον εορτασμό της πρώτης επετείου της Επανάστασης στην Κόρινθο το Πάσχα του 1822, όπου μπορεί να ήταν και ο ίδιος παρών.[66] Διαψεύδοντας το σενάριο Κρεμμυδά περί αυτοπροβολής, ο ίδιος ο Γερμανός δεν αναφέρει την συμμετοχή του σε σημαντικά πολιτικά σώματα όπως την Γερουσία που σχηματίστηκε μετά τη συνέλευση των Καλτεζών[67]  ή το Βουλευτικό Σώμα που θεσπίστηκε στην Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου (όφειλε να υπάρχει στις σ. 96-98 της έκδοσης Παπούλα, 1900)[68]  ούτε τη συμμετοχή του στην επιτροπή που εκπόνησε το συνταγματικό κείμενο της ίδιας συνέλευσης. Ταυτόχρονα δεν υπάρχει τίποτα ιδιαίτερα φιλογαλλικό στα απομνημονεύματα, όπως θα αναμενόταν από το σενάριο του ΒΚ.  Αναφέρει τον Πουκεβίλ τηλεγραφικά (ως “Μπουκοβίλ”)  σε σχέση με το αναμφισβήτητο γεγονός ότι συμπεριφέρθηκε φιλάνθρωπα  στους άμαχους που ζήτησαν προστασία στο προξενείο του. Τα απομνημονεύματα κλείνουν περί τις αρχές του 1823 με συνοπτική αναφορά  της Συνέλευσης  του Άστρους.  Την εποχή εκείνη ο ΠΠΓ βρισκόταν στην Ιταλία, αφού είχε αναχωρήσει από την Ελλάδα περί τα τέλη Οκτωβρίου 1822. Για την αναχώρησή του, το περιπετειώδες ταξίδι του που κράτησε 50 ημέρες, την άφιξή του στην Ιταλία και τις εκεί πρώτες επαφές του δεν αναφέρει τίποτα.

Κατόπιν αυτών θεωρείται άνευ σημασίας η μη αναφορά κάποιας ομιλίας ή τελετής στα απομνημονεύματα. Αντίθετα μάλιστα, αν ίσχυαν οι εικασίες του  ΒΚ περί αυτοπροβολής, τότε θα αναμέναμε ότι ο Γερμανός θα εύρισκε τρόπο να συμπεριλάβει σ’ αυτά κάποια – έστω και αόριστη – αναφορά στην ομιλία που υποτίθεται ότι είχε πλάσει με τον Υγκ  Πουκεβίλ. Ο ισχυρισμός ότι ο Γερμανός δεν αναφέρει την ομιλία για να μη κατηγορηθεί για ανακρίβεια, δημιουργεί άλλη αντίφαση:  Η δημοσίευση σε εφημερίδα μιας ανύπαρκτης ομιλίας με συγκεκριμένη ημερομηνία και τόπο (Λαύρα, 8 Μαρτίου)  μόλις  τρείς μήνες μετά την υποτιθέμενη τέλεσή της, θα κινδύνευε πολύ περισσότερο να γίνει αντιληπτή ως ψεύδος. Αντίθετα, αν στα απομνημονεύματά του (μετά από χρόνια) ο ΠΠΓ δημοσίευε με αόριστο τρόπο την εκφώνηση κάπου κάποτε μιας ομιλίας, δεν θα κινδύνευε να διαψευσθεί, αφού  είναι βέβαιο ότι ως  ιεράρχης  και ηγέτης κάποτε έκανε κάτι τέτοιο, όπως δέχεται και ο ΒΚ.

Α.11.  Μια ομιλία ρουτίνας

Ο επίσκοπος Γερμανός είναι ο πλέον προβεβλημένος ιεράρχης στις πρωτογενείς πηγές, τουλάχιστον για τον πρώτο χρόνο της Επανάστασης. Αυτό δεν οφείλεται σε καμία μεθόδευση αλλά στην δραστηριότητα του ιδίου, στις αντιλήψεις, τα ήθη και την οργάνωση των ελληνικών κοινοτήτων της εποχής, και στη συγγένειά του με τον πατριάρχη. Από διάφορες πηγές προκύπτει ότι, μεταξύ άλλων, ο ΠΠΓ έκανε συχνά επαναστατικές ομιλίες, εξέδιδε επαναστατικά κείμενα και τελούσε θρησκευτικές επαναστατικές πράξεις ακόμα και πριν την 25 Μαρτίου.[69]  Περισσότερες σχετικές μαρτυρίες θα αναφερθούν σχετικά στην ενότητα Β.4.

Πρόκειται για πρακτικές που είναι γνώριμες στο χριστιανισμό από την πρώιμη βυζαντινή εποχή. Τότε πριν από τις μάχες γίνονταν δημηγορίες, δηλαδή προτρεπτικές ομιλίες προς τους στρατιώτες, καθώς και διάφορες θρησκευτικές τελετές. Αρχέτυπο της επίκλησης του Θεού πριν από τη μάχη είναι το γνωστό περιστατικό του λαβάρου με το “Εν τούτω νίκα” επί Μεγάλου Κωνσταντίνου. Στις πολεμικές επιχειρήσεις του Βυζαντίου ήταν πάντα παρούσα η Εκκλησία με  στρατιωτικούς ιερείς, ιερά σκεύη και σύμβολα, κινητά παρεκκλήσια κτλ. Το θεολογικό ερώτημα αν η Εκκλησία μπορεί να ευλογεί τον πόλεμο, είχε συζητηθεί από τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους, με την πλειοψηφία των Πατέρων να κρίνει ότι αυτό επιτρέπεται.[70] Αλλά οι ιερείς της Ελλάδας δεν χρειαζόταν να εντρυφήσουν σε θεολογικές μελέτες επί του θέματος. Οι ναοί ήταν γεμάτοι με αγιογραφίες ενόπλων  αγίων και ειδικά ο Άγ. Γεώργιος ήταν από αιώνες ο προστάτης των στρατιωτών.

Από τους πρώτους ιστορικούς και χρονικογράφους της Επανάστασης, άλλοι αναφέρονται ελάχιστα σε τέτοιες πρακτικές και άλλοι αναφέρονται συχνά, ανάλογα με τη νοοτροπία εκάστου. Στους πρώτους ανήκει και ο ΠΠΓ, ο οποίος στα “Απομνημονεύματα” αναφέρει τηλεγραφικά μόνο μία τέλεση Θείας Λειτουργίας, κατά την Α’ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου, και πάλι χωρίς να αναφέρει τον εαυτό του.[71]  Επειδή αυτές οι θρησκευτικές τελετές ήταν κάτι αυτονόητο,[72] πολλοί τις παραλείπουν, όπως ο ιερέας Φραντζής. Συχνότερα τις αναφέρει ο Φιλήμων, ενώ συχνά αναφέρεται στη θρησκεία και ο Μακρυγιάννης.

Από τον Φρ. Πουκεβίλ μας είναι γνωστή η Θεία Λειτουργία («Te Deum»), η ύψωση της επαναστατικής σημαίας και η εκτενής ομιλία του Γερμανού στη Λαύρα, στα οποία υποτίθεται ότι βασίζεται ο “μύθος της Αγίας Λαύρας”, και στα οποία θα αναφερθούμε στη συνέχεια (§ Β.4). Αυτά πρέπει να έγιναν μεταξύ 21 και 25 Μαρτίου, και πιθανότερα στις 24 ή 25 Μαρτίου. Κατά τον Πουκεβίλ, ο ΠΠΓ μίλησε σαν υψηλόβαθμος πολιτικός  (homme d’ etat) Στην ίδια ενότητα αναφέρει άλλη μια πολεμική παραίνεση του Γερμανού προς τους ενόπλους της ορεινής Αχαΐας που ήταν εκεί συγκεντρωμένοι. Είναι μια μικρή δημηγορία που περιέχει και μια αναφορά στη Βίβλο, παροτρύνοντας τους αγωνιστές να επιτεθούν κατά των “απίστων” με την πολεμική κραυγή των Μακκαβαίων “Νίκη Θεού”.[73]

Παρά την έκταση της μεγάλης ομιλίας που παραθέτει ο Πουκεβίλ μέσα σε εισαγωγικά, εκεί δεν βρίσκεται κανένα κοινό σημείο με την ομιλία της 8/3, εκτός από το ότι απαλλάσσει τους πιστούς από τη νηστεία. Το τελευταίο όμως ήταν μια συνηθισμένη εντολή των ιερέων προς τους αγωνιστές, αφού ήταν περίοδος Σαρακοστής.  Στην ομιλία αυτή περιλαμβάνονται αρκετά στοιχεία πολιτικά και ιστορικά, όπως για τη Φιλική Εταιρεία, τη Μολδοβλαχία, την έκταση της ελληνικής πατρίδας και την αρχαία ελληνική ιστορία. Από την άποψη αυτή, η ομιλία που παραθέτει ο Πουκεβίλ είναι πολύ διαφορετική από την ομιλία της 8(20) Μαρτίου, καθώς η δεύτερη δεν έχει ιστορικές ή πολιτικές αναφορές. Δεν γνωρίζω καμία δευτερογενή πηγή που να ισχυρίζεται βάσει επιχειρημάτων (έστω και αμφιβόλων) ότι αυτή η μακροσκελής ομιλία στην Ιστορία του Πουκεβίλ δεν συνέβη, με εξαίρεση τον Απ. Δασκαλάκη, ο οποίος προβάλλει ως επιχείρημα ότι δεν θα μπορούσε κάποιος να καταγράψει μια τόσο μεγάλη ομιλία.  Ο ΒΚ (σ. 15) μνημονεύει αυτή την ομιλία χωρίς να ισχυρίζεται ότι είναι πλαστή. Πιο πάνω ανέφερα άλλο ένα απόσπασμα ομιλίας του Γερμανού που υπάρχει στην Ιστορία του Πουκεβίλ (Β’, 395, 396). Κατά τον ίδιο (Β’, 349) μια ακόμη θρησκευτική τελετή πριν από την είσοδο στην Πάτρα έγινε σε ένα ερειπωμένο παρεκκλήσιο.

Οι ομιλίες και τελετές του Γερμανού γύρω από την κήρυξη της Επανάστασης μας είναι γνωστές και από άλλες πρωτογενείς πηγές  (βλ. § Β.4). Αυτές έχουν απεικονιστεί και ζωγραφικά από τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια, πριν από τους γνωστούς πίνακες του Βρυζάκη (1851, 1865). Η πρωιμότερη γνωστή απεικόνιση του ΠΠΓ να τελεί ορκωμοσία αγωνιστών έγινε το 1836 από τον Βαυαρό ζωγράφο  Ludwig Michael von Schwanthaler, με βάση διηγήσεις αγωνιστών. Δείχνει σκηνή που φέρεται ότι συνέβη στο Αίγιο (βλ. εικ. 3), και χρησίμευσε ως πρότυπο για τοιχογραφία που υπάρχει στη σημερινή “Αίθουσα Ελ. Βενιζέλου” της Βουλής.[74]  Η τοποθέτηση της σκηνής στο Αίγιο αποκλείει ότι αυτή βασίστηκε στη διήγηση του Πουκεβίλ. Σε χάλκινο μετάλλιο του 1836 εικονίζεται ο Γερμανός με τη σημαία του σταυρού και δύο αγωνιστές που ορκίζονται. Το μετάλλιο αναγράφει “Καλάβρυτα – 25 Μαρτ. 1821”. Ήδη πριν το 1850 υπήρχαν απεικονίσεις του Γερμανού σε παρόμοιες σκηνές.[75]

Συμπέρασμα του Α’ μέρους

Από την παρούσα ανάλυση της ομιλίας της 8 (ή 20) Μαρτίου δεν προκύπτουν λόγοι για τους οποίους αυτή μπορεί να θεωρείται πλαστή. Προφανώς όταν έγινε ευρύτερα γνωστή στην Ελλάδα (δεκαετία ’90), δημιούργησε πρόβλημα στην κυρίαρχη αριστερή αντι-λαυρική φιλολογία, καθώς ο λεγόμενος «μύθος της Αγίας Λαύρας» υποτίθεται ότι βασίζεται  στην Ιστορία του Πουκεβίλ που εκδόθηκε  το 1824-25.  Προκειμένου να εξουδετερωθεί αυτό το νέο τεκμήριο, έπρεπε εκ των ενόντων να χαρακτηριστεί μύθος και η ομιλία της 8/3, έργο που ανέλαβε ο ΒΚ. Αργότερα, μέσω της Βικιπαίδειας διοχετεύθηκε στο δίκτυο και η ψευδής πληροφορία ότι ο Φ. Πουκεβίλ ήταν εκδότης της Constitutionnel. [76]

Στην επόμενη ενότητα θα εξετάσω εν συντομία αν τα υπάρχοντα τεκμήρια δικαιολογούν την γενικότερη αντι-λαυρική φιλολογία ή αν πρόκειται για μια πολιτική-ιδεολογική κενολογία.

 

 

 

Εικ. 3. Ludwig M. von Schwanthaler (1836), Ο όρκος των επαναστατών Ελλήνων στη Βοστίτσα υπό τον Παλαιών Πατρών Γερμανό. Σχέδιο σε χαρτί, π. 15,6×27,4 εκ. Μόναχο, Μουσείο της Πόλης. Από Παπανικολάου Μ., 2007, σ. 35.

 

Β)  Η θεματολογία “μύθος της Αγίας Λαύρας”

Ιστοριογραφική παρένθεση

Οι αμφισβητήσεις  περί την Αγία Λαύρα και την 25 Μαρτίου 1821 είναι βασικά δύο κατηγοριών ως προς τα κίνητρά τους:  Η πρώτη κατηγορία έχει τοπικιστικά, φατριαστικά ή προσωπικά κίνητρα,  εμφανίστηκε σύντομα μετά την Επανάσταση και συνέχισε με κάποιες αξιόλογες εργασίες μέχρι και τη δεκαετία του 1980. Προερχόταν κυρίως από Μεσσήνιους και  Μανιάτες αλλά και άλλης καταγωγής συγγραφείς οι οποίοι προτιμούσαν την έναρξη της Επανάστασης στην Καλαμάτα,  στη Μάνη, στην Πάτρα ή στη Μολδοβλαχία. Στην τελευταία υποπερίπτωση περιλαμβάνεται και ο Ι. Φιλήμων (Δοκίμιον Ιστορικόν, 1859), ο οποίος είχε προσωπικούς λόγους να εξάρει την οικογένεια των Υψηλάντων που υπήρξαν προσωπικοί του ευεργέτες.  Άλλοι ιστοριογράφοι, απομνημονευτές κλπ, ακόμα και πολιτικοί, επιδίωξαν να τονίσουν την πρωτιά και τη σπουδαιότητα κάποιας οικογένειας ή φατρίας. Σ’ αυτή την επιχείρηση εντυπώσεων ο Γερμανός βρέθηκε σε “μειονεκτική θέση” γιατί δεν είχε στενό οικογενειακό περιβάλλον που θα ενδιαφερόταν να τον προβάλλει, ο ίδιος δεν αυτοπροβαλλόταν και απεβίωσε νωρίς. Εξ άλλου η Αχαΐα γενικώς δεν παρήγαγε κάποιες προβεβλημένες δημοσιεύσεις ή προσωπικότητες που να στηρίζουν την υπόθεση της Αγίας Λαύρας. Ταυτόχρονα, πολύ πρωτότυπο αρχειακό υλικό πρέπει να χάθηκε στα ταραγμένα χρόνια της Επανάστασης και ειδικά κατά την επιδρομή των Αιγυπτίων. Τότε καταστράφηκε και η Μονή Αγίας Λαύρας. Έτσι σώζονται πρωτογενείς πηγές με ελλιπείς και αντικρουόμενες πληροφορίες, κάτι  που αποτέλεσε πρόσφορο έδαφος για τους ισχυρισμούς περί μύθου.

Η δεύτερη κατηγορία άρνησης έχει ιδεολογικά/πολιτικά κίνητρα και τυπικά προέρχεται από την παραδοσιακή αριστερά, αλλά τελευταία και από άλλους χώρους που ως δεσπόζον γνώρισμα δεν έχουν κάποια ιδεολογία αλλά τον θώκο (niche) που κατέχουν στο φιλελεύθερο οικονομικό σύστημα (πανεπιστήμια, πολιτιστικά ιδρύματα τραπεζών, εκδοτικά συγκροτήματα κλπ). Αυτή η κατηγορία δανείζεται επιχειρήματα από την προηγούμενη, αλλά κυρίως χρησιμοποιεί τη μέθοδο της επιβολής της γνώμης μιας κυρίαρχης ελίτ.  Στο δημόσιο λόγο παρουσιάζεται με χαρακτηριστικά δόγματος, αφού δεν παραπέμπει σε καμία μελέτη, δεν ανέχεται αντιρρήσεις[77] και χρησιμοποιεί  τη συνεχή επανάληψη.

Από το κύριο ρεύμα της αριστερού τύπου διαχείρισης της ιστορίας αποκλίνουν μεμονωμένα άτομα ή ομάδες, όπως ο Γιώργος Καραμπελιάς, ο οποίος επισημαίνει ότι για ιδεολογικούς-πολιτικούς λόγους γίνεται προσπάθεια απαξίωσης (δήθεν απομυθοποίησης) ορισμένων ηρωικών κεφαλαίων της αντίστασης των Ελλήνων κατά των Τούρκων. Είναι ενδιαφέρον ότι σε μια τέτοια επιχείρηση «απομυθοποίησης» που έχει αντικείμενο την ομαδική αυτοκτονία τιμής στο Ζάλογγο (1803), ο “απομυθοποιητής” (Αλέξης Πολίτης) εμπλέκει και πάλι τον Φ. Πουκεβίλ, όχι όμως ως μυθοπλάστη αλλά – αντίθετα – επειδή αναπαράγει το περιστατικό όπως το άκουσε στην Ήπειρο.[78]

 

Β.1. Τα δομικά στοιχεία του φερόμενου ως μύθου

Είναι απαραίτητο να προσδιορίσουμε τα προς έρευνα στοιχεία της υπόθεσης “μύθος  Αγίας Λαύρας”, διότι αυτά σκεπάζονται από αοριστολογία στη σχετική κειμενογραφία. Ειδικά στην επετειακή αντιθρησκευτική/αντι-εθνική αρθρογραφία δεν αναπτύσσεται ένας συγκροτημένος λόγος επί του θέματος αλλά ρίπτεται ως σύνθημα ή σύμβολο (token) το “μύθος” μέσα σε μερικές γραμμές κειμένου χωρίς περαιτέρω εξηγήσεις.

Ο αντι-λαυρικός ερευνητής Δ. Μιτάκης οριοθετεί το θέμα ως εξής: «… ο πολύς κόσμος … νομίζει ακόμα ότι η επαναστατική σημαία υψώθηκε πρώτα από το Γερμανό την 25 Μάρτη στην Άγια Λαύρα»[79].  Δηλαδή, ο κατ’ αυτόν μύθος έχει πέντε συστατικά: Τη σημαία, το «πρώτα», τον Γερμανό, την 25/3, την Αγ. Λαύρα. Στην εργασία του δεν είναι σαφές αν θεωρεί ως μύθο την πεντάδα αυτή αδιαίρετη, ή και συνδυασμούς μερικών από αυτά τα στοιχεία. Για παράδειγμα, αν αντικατασταθεί ο Γερμανός με τον Προκόπιο Καλαβρύτων (όπως πιστεύει ο Σ. Καργάκος) παραμένει «μύθος» ή όχι;  Από τη υπόλοιπη σχετική κειμενογραφία συμπεραίνω ότι ο όρος “μύθος” αναφέρεται στα ακόλουθα στοιχεία, όχι απαραίτητα ως αδιαίρετη πεντάδα αλλά και σε συνδυασμούς λιγότερων από πέντε:

• Ημερομηνία (25/3)
• Τόπος (Μονή Αγίας Λαύρας)
• Πρόσωπο (Παλαιών Πατρών Γερμανός)
• Η πρωτιά (δηλ. αν ήταν η έναρξη της Επανάστασης)
• Τελετουργίες (ομιλία, λάβαρο ή σημαία, ορκωμοσίες κ.ά.)

Από τα ανωτέρω, κάποια αποδεικνύονται πρωτεύοντα και κάποια δευτερεύοντα.

Β.1.1.   Τα δευτερεύοντα στοιχεία

• Η πρωτιά

Είναι θέμα  ορισμού το τι θεωρείται έναρξη μιας επανάστασης,  και είναι θέμα κρατικής πολιτικής το πότε αυτή θα εορτάζεται. Ατυχώς, ορισμένοι παλαιότεροι συγγραφείς θέλοντας να αποδώσουν στην ιδιαίτερη πατρίδα τους την τιμή της εκκίνησης της Επανάστασης, χαρακτηρίζουν ως «μύθο» όχι μόνο την έναρξη από την Αγ. Λαύρα αλλά μαζί και τα συναφή γεγονότα και πρόσωπα (Γερμανός, Λάβαρο κτλ).  Σ’ αυτούς περιλαμβάνονται και ακαδημαϊκοί όπως οι Σωκράτης Κουγέας και Απ. Δασκαλάκης (αμφότεροι Λάκωνες) αλλά και μη ακαδημαϊκοί ιστοριοδίφες όπως ο Γιάννης Αναπλιώτης εκ Καλαμών.  Η τοπικιστική αντιπαράθεση είναι σήμερα μάλλον ξεπερασμένη, αλλά μερικά επιχειρήματά της (ή καλύτερα, κάποιες μεμονωμένες φράσεις και λέξεις αποκομμένες από τα συμφραζόμενα)  χρησιμοποιούνται από την αριστερή αρθρογραφία που πήρε την αντι-λαυρική σκυτάλη κατά τη μεταπολίτευση.  Τυπική περίπτωση είναι οι παραπλανητικές αναφορές της λαϊκής αρθρογραφίας[80] στο  “παχυλόν ψεύδος” του Φιλήμονα ή στην “ψευδή εν Ελλάδι επικρατούσα ιδέα”  του Σπ. Τρικούπη (A’, σ. 318). Αν διαβάσει κανείς προσεκτικά ολόκληρες τις ανωτέρω φράσεις στις πηγές θα διαπιστώσει ότι ο Φιλήμων και ο Τρικούπης θεωρούν «ψεύδος» το «πρώτον» και όχι  τα υπόλοιπα στοιχεία.[81]  Το ιστορικό της τοπικιστικής διαμάχης περί την πρωτιά συνοψίζει ο ιστοριοδίφης Διονύσης Μιτάκης.[82]

Μερικές από τις εργασίες των τοπικιστών αντι-λαυρικών είναι αρκετά χρήσιμες γιατί παραθέτουν και σχολιάζουν τις περισσότερες πηγές της εποχής τους, αν και δίνουν αμφιλεγόμενες ερμηνείες. Από αυτές έχω βασιστεί στις εργασίες των Δασκαλάκη (1961), Αναπλιώτη (1969) και Μιτάκη (1983).  Η τελευταία – με μια ιδιόρρυθμη “μαλλιαρή” γλώσσα –  είναι ίσως η πλέον όψιμη αναλυτική μελέτη και εμπιστεύομαι ότι δεν παραλείπει κάποια πηγή  που θα μπορούσε να στηρίξει την άποψη “μύθος”.  Όλες αυτές οι μελέτες ασχολούνται σε μεγάλη έκταση με τις ημερομηνίες και τον χαρακτήρα κάποιων προ-επαναστατικών γεγονότων και προσπαθούν να εντοπίσουν πότε και πού συνέβη “το πρώτον”. Οι αναλύσεις τους συχνά είναι σχολαστικού τύπου, όταν π.χ. εξετάζουν αν κάποιες πρώτες τουφεκιές και «χωσιές» στην Πελοπόννησο πρέπει να χαρακτηρίζονται  «επαναστατικές» ή «ληστρικές». Οι ημερομηνίες κάποιων μεγάλων προεπαναστατικών γεγονότων (όπως η απελευθέρωση της Καλαμάτας) είναι γνωστές και σαφείς. Όμως, επειδή ο ορισμός της πρωτιάς είναι αμφισβητήσιμος και μπορεί να διεκδικηθεί και από την Αγ. Λαύρα, επιχειρούν να χαρακτηρίσουν την τελευταία ως μύθο ώστε να τεθεί «εκτός διεκδίκησης». Το μόνο αξιόλογο επιχείρημά τους υπέρ του «μύθου» είναι ένα:  Ο Γερμανός την 25 Μαρτίου δεν ήταν στην Αγία Λαύρα αλλά κάπου μεταξύ Νεζερών και Πάτρας (Μιτάκης, σ. 70).  Έτσι, η συζήτηση περί πρωτιάς μετατοπίζεται στα στοιχεία της τοποθεσίας, της ημερομηνίας και του Γερμανού.

• Η ανούσια κουβέντα περί Λαβάρου και τελετών

Δευτερεύον (έως εντελώς ανούσιο) είναι και το τελετουργικό στοιχείο, με την έννοια ότι όπου κι αν έγινε η κήρυξη της Επανάστασης (στη Λαύρα, στην Πάτρα ή στο ύπαιθρο)  προφανώς θα έγινε κάποιο θρησκευτικό τελετουργικό με κάποιες ομιλίες, ευλογίες σημαιών ή λαβάρων κλπ.  Αν ως «λάβαρο» (Labarum, κατά Πουκεβίλ) εννοήσουμε είτε το τυπικό εκκλησιαστικό λάβαρο είτε τα φλάμπουρα των οπλαρχηγών, είτε αυτοσχέδιες σημαίες με το σταυρό, ουσιαστικά μιλάμε για παραλλαγές του ιδίου συμβόλου. Είναι βέβαιο ότι αυτά τα σύμβολα υπήρχαν και μεταφέρονταν στις μάχες μετά μεγίστου  σεβασμού από ιερείς και σημαιοφόρους.[83]  Για τα ήθη και τις αντιλήψεις της εποχής ήταν αδιανόητο κάποιος οπλαρχηγός να πάει στη μάχη με τη σημαία του σταυρού χωρίς αυτή να έχει «διαβαστεί».  Η ευλογία των πολεμικών «βάνδων» είναι μια βυζαντινή παράδοση και όσον αφορά την Επανάσταση έχουμε πάμπολλες μαρτυρίες τέτοιων τελετών. Το ερώτημα αν το εκτιθέμενο ως «Λάβαρο της Επανάστασης» είναι το αυθεντικό ή αντίγραφο, αφορά κυρίως τους συλλέκτες και τους αρχαιολόγους. Δεν υπάρχει λόγος να μη είχε εκκλησιαστικό λάβαρο το καθολικό της Μονής το 1821.

Αντί να συμβάλλω στην ανούσια φιλολογία περί λαβάρου, παραθέτω την αφήγηση ενός πρωταγωνιστή της Επανάστασης από την περιοχή Κλουκίνες Καλαβρύτων που εξηγεί ότι χωρίς ιερείς και ύφασμα για σημαίες δεν ξεκινούσε η επανάσταση:

«Οι καπεταναίοι όθεν των χωρίων Περιστέρας, Μεσορρουγίου και Σόλου εσύναξαν όλας τα παρθένας κόρας, έκαστος τας του χωρίου του, προς άς έδωσαν βαμβάκιον το οποίον έξανον, έκοψαν, ένεσαν και ύφαναν και έρραψαν εν μια και τη αυτή ημέρα, με το οποίον πανίον εκάστου χωρίου ο καπετάνιος έκαμε την σημαίαν του. Την επιούσαν άπαντες οι κάτοικοι των ανωτέρω χωρίων μικροί τε και μεγάλοι συνήλθον εις την εκκλησίαν και εγένετο λειτουργία. Μετά το τέλος της λειτουργίας έκαμαν παράκλησιν εις τον Ύψιστον, και μετά το τέλος αυτής έλαβον οι ιερείς εν τω χωρίω Περιστέρα, ο μεν Οικονόμος το ευαγγέλιον εις τας χείρας του, άλλος δε τον σταυρόν και ο τρίτος, ήτοι ο Σπυρίδων ιερεύς, ο και Προεστόπουλος καλούμενος, εβάστα την σημαίαν εις την δεξιάν χείρα του, και ιστάμενοι κατά σειράν έψαλλον ενδεδυμένοι τας ιερατικάς των στολάς […]. Τότε ο Πάτζος πρώτος έκαμεν ενώπιον της αγίας εικόνος του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, της Υπεραγίας Θεοτόκου και του Προφήτου Προδρόμου τρεις γονυκλινώς μετανοίας, ησπάσθη αυτάς και μετά τον ασπασμόν των αγίων εικόνων ησπάσθη και το ιερόν Ευαγγέλιον, τους κατά σειράν ισταμένους ιερείς, και ο τελευταίος, ήτοι ο Σπυρίδων ιερεύς Προεστόπουλος, συνάμα με τον ασπασμόν ενεχείρισε στον Πάτζο και την σημαίαν, την οποίαν άπαντες οι ένοπλοι εχαιρέτησαν δια τριών πυροβολισμών έκαστος. Μετά τον πυροβολισμόν έπραξαν και ούτοι ως ο Πάτζος. […] Εξελθόντων του ιερού ναού, ο Πάτζος ενεχείρισε την σημαίαν εις τον Αργύριον Μυζήθραν, ικανώτερον όντα δια σημαιοφόρον, όν συνώδευσαν πυροβολούντες έως του Πάτζου την οικίαν, και ούτως απήλθον να ετοιμασθώσι. Το αυτό τούτο εγένετο και εν τοις άλλοις δυσί χωρίοις Σόλου και Μεσορρουγίου. Την επιούσαν ετοιμασθέντων, οι ιερείς ενδεδυμένοι τας ιερατικάς των στολάς, έχοντες και το ιερόν ευαγγέλιον κ.λ.π., έψαλλον ως ανωτέρω προπορευομένων και κατόπιν τούτων παρηκολούθει η σημαία, ο Πάτζος, οι στρατιώται, οι γέροντες, τα παιδία και άπαν το πάσης τάξεως γυναικείον φύλον, όπου έφθασαν έξωθεν του χωρίου μέχρι του ποταμού και εκείσε πάλιν έκαμαν και έτερον ασπασμόν. […] Και ούτω οι μεν επανήλθον εις τας οικίας των, οι δε απήλθον δια τον αποκλεισμόν της Τριπόλεως. Ούτω πως συνέβη και εν τοις άλλοις χωρίοις.»[84]

Για το ψευδές του ισχυρισμού ότι ο «μύθος του Λαβάρου» εμφανίζεται πολύ αργότερα από την Επανάσταση, αναφέρω ένα γαλλικό δημοσίευμα του 1830. Σύμφωνα με αυτό, η σημαία και ο σταυρός που ύψωσε ο Γερμανός στην Πάτρα  παραδόθηκαν από τους Έλληνες στον Υγκ Πουκεβίλ. Αυτός τα μετέφερε αρχικά στη Ζάκυνθο και από εκεί τα παρέδωσε στον αδελφό του και αυτός στην Δούκισα της Ανγκουλέμ (κόρη του Λουδοβίκου ΙΣΤ’ και της Αντουανέτας). Αληθής ή όχι, η διήγηση δείχνει ότι από την εποχή της Επανάστασης εθεωρείτο αυτονόητο ότι χρησιμοποιήθηκαν θρησκευτικά σύμβολα κατά τα εναρκτήρια γεγονότα, ότι αυτά θεωρούνταν πολύτιμα και ότι υπήρχε τουλάχιστον η επιθυμία να είχαν διασωθεί.[85]

Β.1.2.  Τα κύρια δομικά στοιχεία: Λαύρα – Γερμανός – Ευαγγελισμός

Μένει λοιπόν ως ουσιώδης και κύριος πυρήνας της υπόθεσης η τριάδα «Λαύρα – Γερμανός – Ευαγγελισμός».  Προφανώς αν μόνο ένα από αυτά τα τρία αποδειχθεί πραγματικό, αρκεί μόνο του για να συνδέσει την Επανάσταση με τη θρησκεία. Και επειδή δύσκολα ανατρέπονται και τα τρία μαζί, συχνά επιστρατεύεται η νοηματική θόλωση που προανέφερα: τα κύρια γίνονται δευτερεύοντα και αντίστροφα, και η αντι-λαυρική κειμενογραφία μετατοπίζεται από το «συνέβη ή όχι στην Αγ. Λαύρα;» στο «πού συνέβη πρώτα;».[86]

Παραμένοντας στα αντικειμενικώς κύρια δομικά στοιχεία της υπόθεσης, θα παραθέσω αρχικά κάποιες πληροφορίες περί της εορτής του Ευαγγελισμού.

Β.2. Πότε είναι “του Ευαγγελισμού”;

Η εορτή του Ευαγγελισμού είναι το κύριο σημείο ενδιαφέροντος στα αντικληρικαλικά κείμενα άρνησης γιατί επανέρχεται ετησίως ως η ισχυρή συμβολική σύνδεση της Επανάστασης με την θρησκεία. Γι’ αυτό και με πρωτοβουλία του Κορδάτου είχε διαμορφωθεί ένας μύθος για δήθεν κοσμικό/πολιτικό εορτασμό της επανάστασης την πρωτοχρονιά.[87]

Για την καλύτερη κατανόηση των όσων συνέβαιναν εκείνες τις μέρες και όσων πιθανώς παραλείπουν οι πηγές, αναφέρω μερικά στοιχεία του σχετικού εκκλησιαστικού τυπικού. Είναι προφανές ότι η Επανάσταση είχε έντονη τη θρησκευτική διάσταση, και ειδικά η κατά τόπους κήρυξή της έγινε υπό μορφή εκκλησιαστικού τελετουργικού. Έτσι, το τυπικό είναι πολύ συναφές με το θέμα μας.

Κατά την Εκκλησία η ημέρα (24ωρο) αρχίζει αστρονομικά με τη δύση του ηλίου ή λειτουργικά με τον Εσπερινό. Στις κοινές εκκλησίες των ενοριών κατά τη Σαρακοστή, και στα μοναστήρια καθημερινώς, ο Εσπερινός επεκτείνεται αρκετά μέσα στη νύχτα με το Απόδειπνο και το Μεσονυκτικό, και ακολουθεί ο Όρθρος. Έτσι, και η Εορτή του Ευαγγελισμού λειτουργικά αρχίζει από το απόγευμα της 24/3 με τον Μικρό και Μεγάλο Εσπερινό της Εορτής και ακολουθεί Αγρυπνία. Οι μεγάλες εορτές παρατείνονται με την Σύναξη (συγκέντρωση των πιστών) που τελείται την επομένη ημέρα – οπότε τιμάται ένα σημαντικό θείο πρόσωπο της εορτής –  και την Απόδοση (δηλαδή ολοκλήρωση) της εορτής,  που συνήθως γίνεται μετά από οκτώ ημέρες. Κατ’ εξαίρεση η Απόδοση του Ευαγγελισμού γίνεται στον εσπερινό της 25/3 και η Σύναξις Αρχαγγέλου Γαβριήλ είναι η επομένη 26/3.[88] Έτσι κατά το τυπικό ο Ευαγγελισμός καλύπτει τουλάχιστον δύο 24ωρα (από Εσπερινό έως Εσπερινό). Αλλά και στη λαϊκή αντίληψη, μέχρι και σήμερα, ο Ευαγγελισμός αρχίζει από το απόγευμα της 24^ης Μαρτίου με διάφορες λατρευτικές πρακτικές όπως κωδωνοκρουσίες, πορεία προς κάποιο ναό, περιφορά εικόνων, Αγρυπνία κτλ. Αυτό που στη λαϊκή γλώσσα και μνήμη και σε ορισμένα κείμενα καταγράφεται ως “Ημέρα του Ευαγγελισμού”, δεν σημαίνει απαραίτητα το ηλιακό-πολιτικό 24ωρο της 25 Μαρτίου (από μεσάνυχτα σε μεσάνυχτα) αλλά την επεκταμένη εορτή. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τα Χριστούγεννα και το Πάσχα.

Δεν έχουν τόση σημασία οι λεπτομέρειες του τυπικού – που μπορεί να έχει μεταβληθεί από τότε – καθώς είναι γνωστό ότι εκείνες τις μέρες και οι ιερείς αυτοσχεδίαζαν, συνδυάζοντας τα ιερατικά και τα πολεμικά καθήκοντα.  Για παράδειγμα, για την ημέρα του Ευαγγελισμού του ’21 στην Τριφυλία αναφέρεται ότι:

 “Η λειτουργία της  25 Μαρτίου δεν ήτο η συνήθης. […] Ο πρωτοπαπάς Δημήτριος Τσώρης, μετά την θείαν λειτουργίαν, φορών την πολεμικήν στολήν του (φουστανέλλα, φέσι), πράγμα αντικανονικόν διά κάθε ιερουργούντα, ανεκοίνωσεν επισήμως εις όλους, ότι η ημέρα αυτή είναι απαρχή ελευθερίας δι’ όλους τους Έλληνας. Επηκολούθησε η θεία μετάληψις των χωρικών, εις τους οποίους προέτρεψε να σφάξουν τα αρνιά και να καταλύσουν την νηστείαν αφού πρόκειται περί πραγματικής Λαμπρής. Η μυσταγωγία εκορυφώνετο την ώραν, κατά την οποίαν εξεδιπλώνετο η σταυροφόρος λευκή σημαία προσδεδεμένη επάνω εις μίαν κάλαμον.”[89]

Βάσιμα μπορεί κανείς να φανταστεί ότι σ’ εκείνον τον Ευαγγελισμό, εν μέσω Σαρακοστής και προ θρησκευτικού πολέμου, οι εκκλησιαστικές τελετές ήταν σχεδόν συνεχείς, ακόμα και στη διάρκεια της νύχτας και ειδικά στα μοναστήρια. Κάποιος μη ιδιαίτερα θρησκευόμενος που θα παρατηρούσε “αποστασιοποιημένος” αυτές τις μακρόσυρτες ακολουθίες, μπορεί και να μην καταλάβαινε ότι λεγόταν (ή ψαλλόταν)  ενδιάμεσα κάτι επαναστατικό. Μπορούσε επίσης να το θεωρήσει ως κάτι αυτονόητο.

Οι μεταγενέστεροι μελετητές δεν λαμβάνουν υπόψη τους αυτά τα στοιχεία του εκκλησιαστικού και λαϊκού πολιτισμού όταν κάνουν ερμηνεία των πηγών, και έτσι οδηγούνται σε λάθος συμπεράσματα. Η μεν χρονική διαστολή του Ευαγγελισμού μπορεί να εξηγήσει πολλές χρονικές “ανακρίβειες” των πρωτογενών πηγών, οι δε συνεχείς εκκλησιαστικές τελετές εξηγούν τη σιωπή πολλών πηγών περί τα τελετουργικά.

Β.3.   Υπάρχουν επιχειρήματα υπέρ της άποψης «μύθος»;

Επειδή πολλοί έχουν συνδέσει την υπόθεση “μύθος Αγίας Λαύρας” με τον Πουκεβίλ, θα εξετάσω αρχικά αν υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι είναι μύθος η μεγάλη ομιλία του Γερμανού και τα λοιπά τελετουργικά στη Λαύρα που δημοσιεύει ο Πουκεβίλ. Επειδή ο συγγραφέας δεν αναφέρει πότε ακριβώς έγιναν αυτά, θα εξετάσω και το τρίτο δομικό στοιχείο της αφήγησης, δηλαδή αν μπορεί να έγιναν ή αποκλείεται να έγιναν «του Ευαγγελισμού». Δεν χρειάζεται νέα εκτενής ανασκόπηση των πρωτογενών πηγών γιατί αυτές έχουν μελετηθεί από πολλούς. Μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι οι αντι-λαυρικοί μελετητές του 20ού αιώνα έχουν εντοπίσει και δημοσιεύσει ό,τι μπορούσε να στηρίξει την άποψή τους.

Από τις σχετικά σύγχρονες αντι-λαυρικές μελέτες, θεωρώ άξιες λόγου τις προαναφερθείσες των Απ. Δασκαλάκη, Γ. Αναπλιώτη και Δ. Μιτάκη.  Και οι τρείς παραθέτουν τις περισσότερες υπάρχουσες πηγές της εποχής τους. Πληρέστερη είναι η τρίτη, η οποία λαμβάνει υπόψη αρχειακό υλικό από διάφορα προξενεία, το οποίο έγινε γνωστό μετά τη δεκαετία του ’70. Τουλάχιστον οι δύο πρώτοι μελετητές είναι προφανές ότι ανήκουν στην κατηγορία των τοπικιστών, και ειδικότερα ο Δασκαλάκης υπέρ της Μάνης και ο Αναπλιώτης υπέρ της Καλαμάτας. Το τοπικιστικό κίνητρο στην ιστοριογραφία του ’21 είναι αρκετά παλαιό, αφού και ο Παπαρρηγόπουλος μιλάει για τις «τοπικές φιλοτιμίες» που περιέπλεξαν τα ιστορικά  της Επανάστασης.[90] Οι Δασκαλάκης και Αναπλιώτης μπορούν σήμερα να θεωρηθούν ξεπερασμένοι, καθώς μετά από την εποχή τους έχουν προκύψει νέες πηγές για το θέμα. Σχολιάζω μερικά σημεία από τις εργασίες τους επειδή αυτά αναπαράγονται ακόμα και σήμερα από άλλους.

Ο Δασκαλάκης γράφει ότι δεν βρήκε κανένα έγγραφο που να τεκμηριώνει ως πραγματικά τα περί Αγ. Λαύρας, αλλά δεν επικαλείται και κάποιο σοβαρό τεκμήριο υπέρ του ότι δεν συνέβησαν. Για την μεγάλη ομιλία στην Ιστορία του Πουκεβίλ (Β’,  332-337),  θεωρεί ότι αυτή  δεν συνέβη με επιχείρημα ότι ο Φρ. Πουκεβίλ «δεν θα κατάφερνε να καταγράψει τέτοια ομιλία ακόμα κι αν ήταν παρών και κρατούσε στενογραφημένα πρακτικά» (Δασκαλάκης, σ. 24). Ασφαλώς και δεν ήταν παρών στα γεγονότα ο Πουκεβίλ (όπως δεν ήταν και κανένας ιστοριογράφος), όμως φαίνεται ότι έλαβε πληροφορίες από άλλους που ήταν, με μηχανισμό παρόμοιο με αυτόν που εξετάσαμε στις ενότητες §Α.8 και §Α.9. Το επιχείρημα ότι δεν θα μπορούσε κάποιος να καταγράψει την ομιλία δεν μπορεί να θεωρηθεί σοβαρό  διότι: Πρώτον, δεν είναι  υποχρεωτικό να έγινε ακριβής καταγραφή της ομιλίας αλλά μπορεί να έγινε μια ελεύθερη απόδοση από μνήμης. Η εκφώνηση αυτής της ομιλίας δεν διαρκεί περισσότερο από 10 λεπτά.  Ως εγκυκλοπαιδική γνώση αναφέρω ότι η στενογραφία υπήρχε τουλάχιστον από την πρώιμη βυζαντινή εποχή. Δεύτερον, μπορεί η ομιλία να ήταν γραμμένη από πριν.  Όπως προανέφερα, ομιλίες γράφονταν για διανομή και ευρύτερη χρήση. Υπάρχει μάλιστα η μαρτυρία του Καστόρχη ότι  την ομιλία που εκφώνησε ο Γερμανός την 25/3, εκφώνησε την ίδια μέρα και ο Ανδρέας Λόντος “προς τους συνεπαρχιώτας αυτού” (τους Αιγιώτες) πριν εκστρατεύσει προς την Πάτρα.[91]  Επομένως, από τον Δασκαλάκη δεν προκύπτει κάποια σοβαρή ένδειξη ότι η ομιλία δεν έγινε.

Για την κατανόηση του Δασκαλάκη σημειώνω ότι δεν δείχνει αντι-κληρικαλική διάθεση. Αυτό που τον ενδιαφέρει κυρίως είναι να προβάλλει την πατρίδα του τη Μάνη, ισχυριζόμενος ότι εκεί κηρύχθηκε η Επανάσταση την 22 Μαρτίου (σ. 59) και αφού ενωρίτερα «το ηφαίστειον της Μάνης ήτο ώριμον να εξαπολύση εκ του κρατήρος του την επαναστατικήν λάβαν» (σ. 72). Πιστεύει ότι δεν συνέβησαν στη  Λαύρα αυτά που αναφέρει ο Πουκεβίλ αλλά δέχεται ότι μερικά συνέβησαν στην Πάτρα υπό τον Γερμανό στις 25/3.

Πέρα από την ομιλία στον Πουκεβίλ, το βασικό επιχείρημα του Δασκαλάκη κατά του συνδυασμού “Αγία Λαύρα – 25 Μαρτίου” συνοψίζεται στη φράση  “την 25^ην Μαρτίου ουδείς ευρίσκετο εις την Λαύραν». Επειδή δεν έχει κανένα σοβαρό τεκμήριο υπέρ αυτού του ισχυρισμού, επιχειρεί να τον στηρίξει με ένα φραστικό τέχνασμα: Θέτει τον ισχυρισμό αυτό ως δευτερεύουσα πρόταση μέσα σε μια μεγαλύτερη σύνθετη πρόταση, η οποία λέει ότι από την 23/3 ο Γερμανός και οι προεστοί της Αχαΐας βρίσκονταν γύρω από την Πάτρα. Γράφει στη σελ. 28:

“Πάντως την 25ην Μαρτίου ουδείς ευρίσκετο εις την Λαύραν για να κηρύξη την επανάστασιν, η οποία άλλωστε είχε κηρυχθή, και από της 23ης ο μεν Κολοκοτρώνης και ο Πετρόμπεης είχον καταλάβει τας Καλάμας και επολιόρκουν τα φρούρια μέχρι Αρκαδίας, ο δε Γερμανός, ο Λόντος, ο Ζαΐμης και οι λοιποί αρχηγοί της Αχαΐας, μετά την κατάληψιν των Καλαβρύτων, επολιόρκουν το φρούριον των Πατρών”.

Ως τεκμηρίωση, στο τέλος της όλης πρότασης προσαρτά μια χαώδη παραπομπή σε Τρικούπη, Φραντζή, Γερμανό, Ιωάννη Κολοκοτρώνη, Οικονόμου και Σπηλιάδη ταυτόχρονα,  χωρίς να παραπέμπει σε συγκεκριμένες σελίδες αλλά σε ολόκληρα κεφάλαια. Έτσι ο αναγνώστης μπορεί να νομίσει ότι όλο αυτό το υλικό (δεκάδες σελίδες) στηρίζει το «δεν υπήρχε κανείς». Αν όμως μπει κανείς στον κόπο να εξετάσει τις πηγές αυτές (δηλαδή ολόκληρα κεφάλαια), θα δει ότι καμία δεν στηρίζει αυτόν τον ισχυρισμό. Προ πάντων ο πρωταγωνιστής Γερμανός δεν αναφέρει ότι ήταν στην Πάτρα στις 23/3, όπως ψευδώς ισχυρίζεται ο Δασκαλάκης. Ούτε ο Τρικούπης αναφέρει την ακριβή ημερομηνία της άφιξης του Γερμανού στην Πάτρα (ίσως δεν την γνώριζε),  ούτε ο Ι. Κολοκοτρώνης αναφέρει κάτι, ούτε ο Μ. Οικονόμου[92].  Αντίθετα με τον ισχυρισμό Δασκαλάκη, οι περισσότερες πηγές δεν αναφέρουν ότι οι Γερμανός-Λόντος-Ζαΐμης «επολιόρκουν το φρούριον των Πατρών» πριν την 25 Μαρτίου. Αλλά ούτε και επιβεβαιώνεται ότι τα Καλάβρυτα είχαν καταληφθεί στις 23 Μαρτίου. Μόνον ο Φραντζής δίνει μια σοβαρή ένδειξη ότι στις 23/3 ο Γερμανός μπορεί να ήταν στα Νεζερά, το οποίο όμως δεν αποκλείει να ήταν στην Αγία Λαύρα στις 24 ή 25 Μαρτίου. Τα Νεζερά είναι περίπου στη μέση της διαδρομής Καλάβρυτα – Πάτρα, και η μετακίνηση Νεζερά-Καλάβρυτα μπορούσε να γίνει σε μερικές ώρες.  Ο ανωτέρω ακραίος ισχυρισμός ότι «ουδείς ευρίσκετο», χρησιμοποιείται σαν αξίωμα στη σύγχρονη χύδην αντι-λαυρική αρθρογραφία.[93]

Για να υποστηρίξει ότι τα γεγονότα που περιγράφει ο Πουκεβίλ έγιναν αλλού και όχι στη Λαύρα, ο Δασκαλάκης κάνει επιλεκτική εφαρμογή των δικών του μεθόδων ερμηνείας: Αλλού δέχεται ότι ο Πουκεβίλ αφηγείται με χρονολογική σειρά και αλλού όχι. Μετά από τη διήγηση για τη δοξολογία (“Te Deum”) και την ομιλία του ΠΠΓ στην Αγ. Λαύρα (σε απροσδιόριστες ημερομηνίες) ο Πουκεβίλ αναφέρει μια επιστολή που έστειλε ο Άγγλος πρόξενος Green προς την Κων/πολη από 18 Μαρτίου (Π.Ημ.). Από αυτή την αλληλουχία της αφήγησης ο Δασκαλάκης (σ. 25, 26) συμπεραίνει ότι τα τελετουργικά της Λαύρας έγιναν πριν την 18/3, και μάλιστα ότι έγιναν μεταξύ 10-15 Μαρτίου. Ωστόσο, ο ίδιος αγνοεί την αλληλουχία  της αφήγησης, όταν πριν από τη δοξολογία και την ομιλία, ο Πουκεβίλ αναφέρει λεπτομέρειες από την εξέγερση των Καλαβρύτων όπου οι Έλληνες συνέλαβαν τον καδή και τον βοεβόδα και περιόρισαν τους Τούρκους σε μερικά σπίτια. Αυτό δεν μπορεί να συνέβη πριν την 21η και σίγουρα όχι πριν τη 18 Μαρτίου. Αυτό που αντιλαμβάνεται ο αναγνώστης από την αφήγηση του Πουκεβίλ είναι ότι η αναφορά στην επιστολή της 18 Μαρτίου (σελ. 337) γίνεται παρεμπιπτόντως, μέσα σε μια παράγραφο που κυρίως σχολιάζει την εχθρική στάση της Βρετανίας προς τους Έλληνες, μια μακροπρόθεσμη κατάσταση που συνέβαινε ταυτόχρονα με τα γεγονότα της Λαύρας.

Άλλο ένα παράδειγμα επιλεκτικής μεθοδολογίας από τον Δασκαλάκη είναι το εξής: Τη θετική μαρτυρία του Κανέλλου Δεληγιάννη την απορρίπτει με την αιτιολογία ότι αυτός δεν ήταν στα Καλάβρυτα αλλά στην Γορτυνία, και ότι έγραψε (για την ακρίβεια δημοσίευσε) τα απομνημονεύματά του το 1854 «εις εποχήν κατά την οποίαν είχον πλέον καθιερωθή οι περί Λαύρας θρύλοι»  (Δασκαλάκης, σ. 21).  Αντίθετα, τον Σπ. Τρικούπη που επίσης δεν ήταν παρών και δημοσίευσε την  Ιστορία του στο Λονδίνο το 1857,  τον θεωρεί αξιόπιστο (σ. 27), επειδή βεβαίως δεν αναφέρει τους “καθιερωμένους θρύλους”.  Αυτή η απαξιωτική μεταχείριση του Δεληγιάννη ως πηγής γίνεται και από άλλους ως προς το συγκεκριμένο ζήτημα,(π.χ. Ιστ. Ελλ.Έθνους,  τ. ΙΒ’, σ. 83) επειδή είναι από τους λίγους πρωταγωνιστές που μαρτυρούν τα γεγονότα της Λαύρας.  Θα δούμε στην § Β.4 ότι η μαρτυρία του Δεληγιάννη έχει μεγάλη αποδεικτική σημασία.

Ο Δασκαλάκης εξυπηρετείται από τη χρονική ασάφεια του Πουκεβίλ για να ισχυριστεί ότι τα γεγονότα της Λαύρας είναι μεν αληθή, αλλά συνέβησαν πριν την 25/3 και συγκεκριμένα στα μέσα Μαρτίου, όταν ο Γερμανός και οι προεστοί αναμφισβήτητα πέρασαν από τη Μονή. Το ενδιαφέρον είναι ότι στην υποσημείωση της σελ. 24 θέτει τις βάσεις για την πλήρη ανατροπή του ισχυρισμού περί μύθου, γράφοντας ότι  «Τινά εκ των υπό του Φρ. Πουκεβίλ αφηγουμένων, ως η ευλογία των πολεμιστών, ο αγιασμός της σημαίας, η άφεσις των αμαρτιών των αγωνιστών, η απαλλαγή των από της νηστείας της Μ. Τεσσαρακοστής κλπ,  εγένοντο πράγματι, ουχί όμως εν Λαύρα, αλλ’ εν Πάτραις». Σ’ αυτά που “εγένοντο πράγματι” μπορούμε να προσθέσουμε και τη μεγάλη  ομιλία, αφού δεν υπάρχει κανένας λόγος να μη συνέβη και αυτή στην Πάτρα μαζί με τα υπόλοιπα. Πράγματι υπάρχουν μαρτυρίες ότι κάποιες τελετές έγιναν και στην Πάτρα όταν εισήλθε ο ΠΠΓ, αλλά αυτές οι περιγραφές είναι πολύ συνοπτικές. Πιθανότατα εκεί δεν έγινε κάτι πομπώδες. Ο Δασκαλάκης δεν διερωτάται γιατί όλα αυτά δεν μνημονεύονται αναλυτικά από κανέναν ότι συνέβησαν στην Πάτρα, αφού εκεί υπήρχε πλήθος κόσμου που τα είδε, μαζί και αρκετοί πρόξενοι, περιλαμβανομένου του Υγκ Πουκεβίλ. Επειδή λοιπόν δεν αποδεικνύει ότι αυτά δεν συνέβησαν στη Λαύρα, ούτε αποδεικνύει ότι συνέβησαν στην Πάτρα, η μακροσκελής (130 σελίδων) πραγματεία του Δασκαλάκη ουσιαστικά δεν προσφέρεται ως στήριγμα της υπόθεσης “μύθος”. Αντίθετα, αν οι συλλογισμοί του είναι (όπως φαίνεται) λανθασμένοι, συνεπάγεται ότι τα γεγονότα έγιναν όχι στην Πάτρα αλλά στη Λαύρα, όπως τα αναφέρει ο Πουκεβίλ. Αυτός ίσως είναι ο λόγος που πολλοί άκρως αντι-λαυρικοί (όπως ο Κρεμμυδάς) δεν παραπέμπουν καθόλου στον Δασκαλάκη.

Αναλυτική παράθεση των πρωτογενών πηγών κάνει και ο Καλαματιανός αντι-λαυρικός Γιάννης Αναπλιώτης (1969), σε μια εργασία περίπου 140 σελίδων.[94]  Eίχε δημοσιεύσει παρόμοια εργασία και το 1968, εκδοθείσα από την Ιερά Μητρόπολη Μεσσηνίας, στην οποία εκθέτει και το ιστορικό της αντιπαράθεσης  Καλαβρύτων-Καλαμάτας για τα πρωτεία στην Επανάσταση. Και  ο Αναπλιώτης δεν φαίνεται να βρήκε κάποιο σημαντικό τεκμήριο περί μύθου και καταλήγει να συνάγει «εξ αποσιωπήσεως» ότι ο Γερμανός βρισκόταν στον Ομπλό από τις 23 Μαρτίου και περίμενε να έλθει η 25 για να μπει στην Πάτρα (Αναπλιώτης, 1969, σ. 70). Σε περιπτώσεις όπως η παρούσα το “επιχείρημα εξ αποσιωπήσεως” (argumentum ex silentio) μπορεί να έχει κάποια βαρύτητα μόνο αν δεχτούμε ότι οι χρονικογράφοι της Επανάστασης και γνώριζαν και ήθελαν να καταγράψουν τις τελετές που έγιναν στην Αγία Λαύρα.[95] Όμως από άλλες συναφείς σιωπές φαίνεται ότι πολλοί είτε δεν γνώριζαν είτε δεν ήθελαν να καταγράψουν διάφορα γεγονότα, ακόμα και σημαντικότερα από ομιλίες ρουτίνας. Για παράδειγμα, ελάχιστοι (ίσως μόνο ένας) πρωταγωνιστές αναφέρουν με κάποια ακρίβεια την ημέρα που απελευθερώθηκαν τα Καλάβρυτα και το Αίγιο (Μιτάκης, σ. 29-31 και 87-88 αντίστοιχα).

Η συνεχής παραμονή του Γερμανού από τις 23 έως τις 25 Μαρτίου στη Μονή Ομπλού είναι ένα σενάριο με πολύ μικρή πιθανότητα και αμυδρά στήριξη από πηγές. Αν είχε συμβεί, θα ήταν πασίγνωστο στις πρωτογενείς πηγές λόγω της γειτνίασης της Μονής με την Πάτρα και λόγω των χιλιάδων ατόμων που θα υπήρχαν εκεί. Εξ όσων γνωρίζω δεν υπάρχουν τέτοιες αναφορές. Έχω υπόψη μου μια δημοσίευση του τέλους Νοεμβρίου 1821 σε ιταλική εφημερίδα κατά την οποία ο Γερμανός στον Ομπλό τέλεσε μαζική Θεία Κοινωνία και ορκωμοσία 4 χιλιάδων αγωνιστών, αλλά δεν αναφέρει πότε συνέβη αυτό. Πιθανότατα συνέβη μετά την έναρξη της Επανάστασης.[96] Η είδηση αυτή απλώς προστίθεται στις μαρτυρίες περί εθνικο-θρησκευτικών τελετών του Γερμανού.  Σε ένα “what if” σενάριο όπου θα υπήρχαν μερικές πηγές που να αναφέρουν πανηγυρική κήρυξη της Επανάστασης στη Μονή  Ομπλού από τον Γερμανό την 25 Μαρτίου, πιθανότατα σήμερα κάποιοι θα υποστήριζαν ότι αυτό είναι μύθος  επειδή εκείνη την ημέρα ο Γερμανός, σύμφωνα  με τον Πουκεβίλ, βρισκόταν στην Αγία Λαύρα.

Στον Αναπλιώτη βρίσκουμε και μια παρερμηνεία που χρησιμοποιείται ευρέως. Είναι η φράση του Σπ. Τρικούπη «ψευδής είναι η εν Ελλάδι επικρατούσα ιδέα, ότι εν τη μονή της αγίας Λαύρας ανυψώθη κατά πρώτον  η σημαία της ελληνικής επαναστάσεως» (υπογράμμιση δική μου).  Αυτό είναι ό,τι πλησιέστερο κατάφερε να βρεί ο Αναπλιώτης σε πρωτογενή πηγή που να μοιάζει με άρνηση της τελετής στην Αγία Λαύρα. Στην πραγματικότητα, από τη φράση του Τρικούπη  προκύπτει το αντίθετο συμπέρασμα:  Ο Τρικούπης φαίνεται να γνωρίζει ότι κάτι συνέβη στην Αγ. Λαύρα, όπως ανέφερε στον επικήδειο για τον Ανδρέα Ζαΐμη, απλά εδώ εξηγεί  ότι δεν ήταν το εναρκτήριο της Επανάστασης. Αν πίστευε ότι δεν συνέβη τίποτα, πλεονάζει το «κατά πρώτον». Ενδεχομένως ο Μεσσολογγίτης Τρικούπης δέχτηκε κάποιες οχλήσεις μετά τον επικήδειο και δεν θέλησε να εμπλακεί στην καυτή αντιπαράθεση των Πελοποννησίων για τα επαναστατικά πρωτεία. Με διπλωματικό τρόπο απέφυγε να εξηγήσει ποιους θεωρεί «πρώτους».

Από εργασίες όπως του Δασκαλάκη και του Αναπλιώτη, μπορούμε κι εμείς να συμπεράνουμε «εξ αποσιωπήσεως» (που εδώ σχεδόν αποτελεί απόδειξη) ότι αν υπήρχαν σοβαρές ενδείξεις ή τεκμήρια περί μύθου θα τις είχαν παρουσιάσει, αφού και γνώριζαν τις πηγές, και ενδιαφέρονταν ζωηρά για την υπόθεση. Στην πραγματικότητα όμως δεν υπάρχει “αποσιώπηση” αλλά αντίθετα υπάρχουν και θετικές μαρτυρίες για την τελετή στην Αγ. Λαύρα την 24 ή 25 Μαρτίου, όπως θα δούμε στην ενότητα Β.4.

Β.3.1.  Η σιωπή του Γερμανού

Η μη αναφορά από τον ΠΠΓ γεγονότων την 25/3 στην Αγ. Λαύρα, χρησιμοποιείται σαν σοβαρό επιχείρημα από πολλούς αντι-λαυρικούς. Μερικοί μάλιστα, βέβαιοι ότι η μεγάλη μάζα δεν διαβάζει τέτοιες πρωτογενείς πηγές,  ψευδώς ισχυρίζονται ότι ο ΠΠΓ δήθεν γράφει ότι στις 25 Μαρτίου ήταν στα Νεζερά ή κάπου αλλού.[97]  Ψευδή επίκληση των απομνημονευμάτων κάνει και ο (καθηγητής) Απ. Δασκαλάκης, προσθέτοντας ότι «[ο Γερμανός] αφίνει να εννοηθή σαφώς ότι ουδέποτε έλαβε χώραν [η τελετή στη. Λαύρα]» (Δασκαλάκης, σ. 17). Σ’ αυτόν τον ισχυρισμό προσαρτά μια μακροσκελή παραπομπή από 18 σειρές κειμένου, όπου αναφέρει οτιδήποτε άλλο εκτός από το σημείο το οποίο υποτίθεται «αφίνει να εννοηθή σαφώς» αυτό που ισχυρίζεται.

Εξήγησα προηγουμένως (§Α.10.2) ότι τα απομνημονεύματα του ΠΠΓ γενικώς είναι ελλειπτικά γιατί ουσιαστικώς είναι πρόχειρες σημειώσεις. Ειδικά για το πώς κινήθηκε μεταξύ 23 και 25 Μαρτίου τα απομνημονεύματα αποδεικνύονται και ανακριβή. Για τις επίμαχες ημέρες γράφει ο Γερμανός (αναφέρει τον εαυτό του σαν τρίτο πρόσωπο):

Βλέποντες δε οι Πατραίοι Έλληνες, ότι πλέον δεν επιδέχεται θεραπείαν το πράγμα, […] έγραψαν δε εις τα Νεζερά προς τον Π.Π., […] να προφθάση εις βοήθειαν, ότι κινδυνεύει όλη η πόλις. Όθεν αμέσως ο Π.Π. και ο Ανδρέας Ζαήμης έγραψαν προς τους Καπιταναίους Κουμανιώτας να τρέξουν, με όσους ανθρώπους έχουν. Την δε επιούσαν ημέραν εκίνησαν και αυτοί [Γερμανός και Ζαήμης], έχοντες περίπου πεντακοσίους στρατιώτας, και εμβήκαν εις τας Πάτρας. [98]

Δεν αναφέρει πότε έγιναν αυτά αλλά στο ίδιο κείμενο, λίγο πριν από αυτή την παράγραφο, υπάρχει ως terminus post quem η 21 Μαρτίου. Από τον Ζαΐμη μαθαίνουμε ότι η ειδοποίηση από τους Πατρινούς  έφτασε στα Νεζερά τα μεσάνυχτα της 22 Μαρτίου.[99] Έχοντας υπόψη αυτό, με μια επιφανειακή ανάγνωση της μαρτυρίας του ΠΠΓ δίνεται η εντύπωση ότι αυτός μπήκε στην Πάτρα την 24 Μαρτίου, πράγμα που όμως δεν ισχύει. Έρχεται σε αντίθεση με τις περισσότερες πηγές και με τον ίδιο τον Ζαΐμη, που λέει ότι μπήκαν στην Πάτρα την 25η. Μάλιστα οι πλέον ακριβείς πηγές λένε ότι αυτό συνέβη προς το βράδυ της 25/3 ή και χαράματα της 26ης. Τα Νεζερά απέχουν από την Πάτρα 4,5 έως 6 ώρες (βλ. §Β.6). Το σενάριο να αναχώρησαν από τα Νεζερά την 24/3 αλλά να έμειναν έξω από την Πάτρα μέχρι το βράδυ της 25/3 φαίνεται πάλι απίθανο. Δεν είχαν λόγους να περιμένουν εκτός Πάτρας, αυτό δεν ταιριάζει στην εικόνα βιασύνης που περιγράφει ο ΠΠΓ, αλλά και αν είχε συμβεί αυτή η αναμονή ανήμερα του Ευαγγελισμού, θα ήταν μια μέρα γεμάτη τελετές, κάτι που θα γινόταν πολύ γνωστό και θα αναφερόταν από πολλούς.

Από την ανωτέρω παράγραφο του Γερμανού φαίνεται να λείπει μια ολόκληρη ημέρα.  Έτσι, δεν προκύπτει αυτό που ισχυρίζονται μερικοί, ότι δήθεν ο ίδιος αναφέρει ότι ήταν συνεχώς στα Νεζερά πριν κατέλθει την Πάτρα. Τίθεται το ερώτημα αν αυτή η παράλειψη μιας μέρας οφείλεται σε παραδρομή ή είναι εσκεμμένη, το οποίο μας θυμίζει και το ερώτημα για τη σιωπή του Γερμανού περί τα της Αγ. Λαύρας.

Πέρα από αυτά που ανέφερα στην § Α.10.2 για τα απομνημονεύματα, μπορούμε να υποθέσουμε δύο ακόμα πιθανούς λόγους για το ότι ο ΠΠΓ αποσιωπά την κήρυξη της Επανάστασης στην Αγία Λαύρα:

α) Την εποχή που έγραφε ή έστω τηρούσε τα απομνημονεύματα, είχε ήδη επιπέσει στην Πελοπόννησο ο Ιμπραήμ και η έκβαση της Επανάστασης φαινόταν αβέβαιη. Έτσι, ο Γερμανός δεν ήθελε να ενοχοποιήσει το μοναστήρι ως αρχηγείο της Επανάστασης, γιατί στην περίπτωση που τα γραπτά του γίνονταν γνωστά στους μουσουλμάνους, θα υπήρχαν αντίποινα (τα οποία τελικά δεν αποφεύχθηκαν).

β) Είναι αξιοπρόσεκτη η ελλειπτικότητα όχι μόνο του Γερμανού αλλά και άλλων Αχαιών (Ζαΐμη, Φραντζή κ.ά.) γύρω από τις ημέρες και τα γεγονότα της παράδοσης των Καλαβρυτινών Τούρκων, ακόμα και όταν έγραψαν μετά την Επανάσταση. Άραγε θεώρησαν το γεγονός μικρής σημασίας ή κάτι άλλο συνέβη; Κάνω την υπόθεση ότι μπορεί να ήθελαν να αποσιωπήσουν κάτι. Αυτό έρχεται σαν λογική συνέπεια της βάσιμης υπόθεσης ότι ο Γερμανός διαπραγματεύτηκε με τους Τούρκους για την παράδοσή τους, ή τουλάχιστον η παράδοση να έγινε υπό την επίβλεψή του (βλ. § Β.4). Γράφει ότι οι Τούρκοι «μετά ολίγων ημερών ανθίστασιν παρεδόθησαν με συνθήκας» (σ. 31). Δεν προκύπτει από τον ίδιο ποιες ήταν αυτές οι «ολίγες ημέρες».  Κατά την Επανάσταση, τέτοιες συμφωνίες επισφραγίζονταν με βαρείς θρησκευτικούς όρκους των ηγετών και επίκληση της “μπέσας”, αλλά συχνά παραβιάζονταν από τον ανεξέλεγκτο όχλο και τους ατάκτους οπλοφόρους που διψούσαν για λάφυρα και εκδίκηση. Για την περίπτωση των Καλαβρύτων, υπάρχει η πληροφορία ότι αρχικά τηρήθηκε η συμφωνία, αλλά σε διάστημα μερικών μηνών έγινε σταδιακή εξόντωση όσων Τούρκων ήταν κρατούμενοι. Από περιγραφή του φιλέλληνα Raybaud προκύπτει ότι οι προεστοί των Καλαβρύτων και ο επίσκοπος (Προκόπιος;) ήταν εγγυητές της ασφάλειας των κρατουμένων και τους προστάτευαν από κάποιους που ήθελαν να τους σκοτώσουν. Αυτό όμως δεν το κατάφεραν για πολύ.[100] Ενδεχομένως λοιπόν οι 24 και 25 Μαρτίου, οι πιο πιθανές ημέρες συνθηκολόγησης των Τούρκων, να συνδέονται και με παρασπονδίες, με τις οποίες τουλάχιστον ο ιεράρχης Γερμανός δεν θα ήθελε να συνδεθεί το όνομά του, ειδικά μάλιστα πριν απελευθερωθεί οριστικά η Πελοπόννησος. Ίσως αυτός είναι ένας λόγος για τον οποίο προτίμησε να μην καταγράψει την παρουσία του εκείνες της ημέρες στα Καλάβρυτα. Τη σκόπιμη σιωπή του ΠΠΓ γύρω από γεγονότα όπου εμπλέκεται προσωπικά, παρατηρεί και ο Τ. Γριτσόπουλος, δίνοντας ως εξήγηση το κρυπτικό «Η σωφροσύνη υπερνικά το πάθος και η σιωπή την κατάκρισιν.»[101]

Β.3.2.  Γιατί στην Αγία Λαύρα;

Κανείς από όσους ισχυρίζονται ότι την 25/3 ο Γερμανός ήταν “κάπου αλλού” δεν έθεσε το ερώτημα “γιατί τότε ο μύθος έχει σκηνικό τη Λαύρα;”. Αν δεχτούμε ότι ο Φρ. Πουκεβίλ είναι ο πρωτεργάτης του μύθου, τότε θα αναμενόταν να επιλέξει ως σκηνικό είτε κάποιο από τα μοναστήρια της περιοχής Νεζερών, (π.χ. τη Μονή Παναγίας Χρυσοποδαρίτισσας) είτε τις Μονές Ομπλού και Μπαμπιώτη κοντά στην Πάτρα, είτε και κάποιον ναό αυτών των περιοχών. Ούτως ή άλλως ο Πουκεβίλ αναφέρει μια σύντομη τελετή σε ένα ναΰδριο πριν την είσοδο στην Πάτρα. Ο ίδιος αναφέρει ότι ο Γερμανός, “είχε μεταβή εις Νεζερόν” (s’était rendu à Nezeros) [102] πριν κατέβη από τα ορεινά στην Πάτρα, επικεφαλής χιλιάδων χωρικών:

“Όντως ο Γερμανός, όστις είχε μεταβή εις Νεζερόν, κώμην κειμένην κατά την είσοδον του μεσημβρινού στενού των Καλαβρύτων, κατήλθεν εκ του Παναχαϊκού επί κεφαλής δέκα χιλιάδων χωρικών, άμα μαθών την εν Πάτραις επανάστασιν.”

 Επομένως τα μοναστήρια της περιοχής Νεζερών (τότε τρία σε αριθμό, τα οποία γνωρίζει ο Φρ. Πουκεβίλ από τις περιηγήσεις του) φαίνονται καταλληλότερα για τον “μύθο”. Γιατί δεν τα προτιμά;  Γνωρίζει επίσης ότι μεταξύ Νεζερού και Αγ. Λαύρας/Καλαβρύτων υπάρχει απόσταση μερικών ωρών προς αντίθετη κατεύθυνση από την Πάτρα, πράγμα που μειώνει την αξιοπιστία του μύθου. Αν πάλι δεν τον ενδιέφεραν οι αποστάσεις, μπορούσε να επιλέξει τη Μονή Μεγάλου Σπηλαίου που ήταν και περισσότερο γνωστή στους Δυτικούς (π.χ. από τη λιθογραφία του Ed. Dodwell, 1819). Μήπως λοιπόν είχε συγκεκριμένες πληροφορίες ότι η τελετή έγινε στη Λαύρα;

Αν πάλι ο μύθος δεν πλάστηκε από τον Πουκεβίλ (κατά Μιτάκη) αλλά από το λαό ή την Εκκλησία, και ταυτόχρονα δεχθούμε ως πραγματικό γεγονός ότι τις μέρες του Ευαγγελισμού ο Γερμανός βρισκόταν στα Νεζερά ή τη Μονή Ομπλού, τότε ο μύθος θα είχε φόντο αυτές τις περιοχές. Η εκεί παρουσία του Γερμανού, του Ζαΐμη και άλλων προυχόντων μαζί με εκατοντάδες ενόπλους θα είχε μείνει θρυλική στην περιοχή. Ιδιαίτερα οι κάτοικοι των Νεζερών και οι μοναχοί των μοναστηριών θα ήταν οι πρώτοι που θα το διέδιδαν. Τα Νεζερά ήταν επίσης η επαρχία («σέμτι») του Ανδρέα Ζαΐμη,[103] ο οποίος θα είχε κάθε λόγο να προβάλλει την περιοχή του. Όμως γιατί οι πρωτογενείς πηγές και η προφορική παράδοση δεν αναφέρουν κάτι τέτοιο;

Η πλέον λογική απάντηση στα ανωτέρω ερωτήματα είναι ότι δεν συνέβη τίποτα στα Νεζερά ή αλλού, και ότι ο Πουκεβίλ είχε πληροφορίες για πραγματικό γεγονός που συνέβη στην Αγ. Λαύρα. Αυτό επιβεβαιώνεται και από αρκετές πηγές.

Β.4. Ο συνωστισμός στην Αγία Λαύρα

Η ανωτέρω απάντηση γίνεται περισσότερο βέβαιη αν λάβουμε υπόψη τις “απόκρυφες” πρωτογενείς μαρτυρίες κατά τις οποίες πράγματι στη Λαύρα έγιναν οι τελετές την ημέρα του Ευαγγελισμού.  Επειδή η πόλη των Καλαβρύτων και η Μονή απέχουν περίπου 5 χλμ, αυτές οι δύο τοποθεσίες μπορούν να εξετάζονται  ως πρακτικώς μία ενιαία.

Αρχικά υπενθυμίζω ένα πολύ γνωστό ντοκουμέντο που δείχνει ότι την 23 προς 24 Μαρτίου υπήρχε αρκετός κόσμος στο μοναστήρι και στα γειτονικά Καλάβρυτα. Την 23 Μαρτίου, ο επίσκοπος Κερνίκης Προκόπιος και οι προεστοί της Αχαΐας Ασημάκης και Δημητράκης Ζαΐμης, Ιωάννης Π. Παπαδόπουλος, Ασημάκης Φωτήλας και Σωτ. Χαραλάμπης, βρίσκονται στα Καλάβρυτα απ’ όπου στέλνουν μήνυμα στον ηγούμενο και τους μοναχούς της Αγίας Λαύρας με το οποίο τους ζητούν να αποστείλουν εφόδια στον Ομπλό για το εκεί στρατόπεδο.[104] Γιατί στέλνουν γραπτό μήνυμα στον ηγούμενο και δεν πηγαίνει αυτοπροσώπως ένας από αυτούς να το φροντίσει; Μάλλον διότι είναι ακόμα απασχολημένοι στα Καλάβρυτα με την πολιορκία των Τούρκων. Όσο για το μοναστήρι, είναι αυτονόητο ότι αφού ήταν αποθήκη εφοδίων, πέρα από τον ηγούμενο και κάποιους μοναχούς, θα ήταν εκεί και άλλοι (φρουροί, αγωγιάτες κ.ά.). Η επιστολή είναι σαφής:  Πρέπει να ξεκινήσουν ζώα και “κοπέλια” με εφόδια ώστε την επομένη (24/3) να βρεθούν «το γεύμα» στα Νεζερά και από εκεί στον Ομπλό. Στην επιστολή δεν διακρίνεται πρόθεση των συντακτών της να συνοδεύσουν την αποστολή.

Αυτό το τεκμήριο είναι απόλυτα συμβατό με όσα συνάγονται από τις υπόλοιπες γνωστές πηγές. Θεωρείται αρκετά βέβαιο ότι η πολιορκία των Καλαβρυτινών Τούρκων άρχισε την 21/3 και κατά τους Σπηλιάδη και Φιλήμονα κράτησε πέντε ημέρες, ενώ κατ’ άλλους (όπως ο Φωτάκος) διήρκεσε λιγότερο.  Αυτά συνοψίζονται από τον Μιτάκη (σ. 29-31) ο οποίος θεωρεί πιθανότερη μέρα κατάληψης των Καλαβρύτων την 25/3 (σ. 30) .  Ο Αναπλιώτης θεωρεί εξ ίσου πιθανή και την 24 επειδή την αναφέρει ως ημέρα παράδοσης ο Καλαβρυτινός Αμβρόσιος Φραντζής.[105] Και για την απελευθέρωση του Αιγίου, θεωρούνται ως πλέον πιθανές οι 24 και 25 Μαρτίου, χωρίς να αποκλείεται και η 26.[106]

Με αυτά τα δεδομένα, είναι λογικό ότι μια μεγάλη μάζα οπλοφόρων, κάποιοι τοπικοί προεστοί και τουλάχιστον ο τοπικός επίσκοπος, ο Προκόπιος, δεν θα έφυγαν από τα Καλάβρυτα πριν την 24 ή 25 Μαρτίου. Έπρεπε να φρουρούν την περιοχή τους γιατί υπήρχε πιθανότητα να έλθουν προς βοήθεια των εγκλείστων άλλοι Τούρκοι από αλλού και να επιτεθούν στην πόλη και τους αμάχους. Πρέπει να συνυπολογίσουμε ότι από το απόγευμα της 24ης Μαρτίου, τουλάχιστον κάποιοι προσκυνητές από την ευρύτερη περιοχή θα συνέρρεαν προς το μοναστήρι της Λαύρας για την ολονυχτία της εορτής του Ευαγγελισμού.

Όσο για την παρουσία του Γερμανού, υπάρχουν οι μαρτυρίες ανθρώπων που έζησαν τα γεγονότα, οι οποίες για να αμφισβητηθούν χρειάζονται τεκμήρια και όχι εικασίες. Μια τέτοια μαρτυρία είναι  του αγωνιστή Ρήγα Παλαμίδη, μετέπειτα βουλευτού:

“Ταύτα προπαρεσκεύασαν την αξιομνημόνευτον εκείνην ημέραν της 25 Μαρτίου του 1821, καθ’ ήν, ευλογούντος του αοιδίμου αρχιερέως Γερμανού Παλαιών Πατρών, και πρωταγωνιζομένων των εκεί παρευρεθέντων προκρίτων, ανεπετάσθη εις τα ερείπια της αρχαίας Κυναίθης, εν τη ιερά μονή της αγίας Λαύρας, η σημαία της ελευθερίας ...” [107]

Επίσης υπάρχει η μαρτυρία του Αλέξανδρου Δεσποτόπουλου (1802 – 1892), από οικογένεια προυχόντων του Αιγίου, ο οποίος σε πανηγυρικό λόγο (1861) λέει ότι ήταν παρών στην τελετή της 25/3/1821.[108]  Θεωρώ αυτή τη μαρτυρία ως πολύ αξιόπιστη, παρά τα επετειακά κοσμήματά της, διότι εκφωνήθηκε  και κατατέθηκε εγγράφως στην Αγ. Λαύρα ενώπιον κοινού το οποίο προφανώς γνώριζε καλά τα γεγονότα. Με δεδομένες τις τοπικιστικές αντιπαλότητες της εποχής, θα είχε προκαλέσει αντιδράσεις αν ήταν ψευδής. Ο Δασκαλάκης, αν και δεν το αναφέρει ρητά, φαίνεται ότι διάβασε αυτό το έγγραφο που φυλάσσεται στη Μονή αλλά δεν το θεώρησε “ιστορικό στοιχείο” και το απέρριψε μαζί με άλλα, επειδή μεταφέρουν τον “μεταγενεστέρως αναπτυχθέντα θρύλο” (σ. 12).

Στις θετικές μαρτυρίες μπορεί να συνυπολογισθεί ο Κανέλλος Δεληγιάννης, παρ’ ότι αναφέρει ότι τα γεγονότα της Αγ. Λαύρας συνέβησαν την 23 Μαρτίου:

Οι συναχθέντες λοιπόν εις την Αγίαν Λαύραν απεφάσισαν και ύψωσαν την σημαίαν της επαναστάσεως κατά τας 23 Μαρτίου 1821, προσφέροντες πάνδημον δοξολογίαν προς τον Ύψιστον και με το σύνθημα «ή ζωή και ελευθερία ή θάνατος». Και αμέσως ο μεν Ζαΐμης μετά του Π. Πατρών και άλλων ανεχώρησαν δια τα Νεζερά να προσέχουν τα κινήματα των εν Πάτραις Τουρκών, ο Λόντος δια την Βοστίτζαν …  Την αυτήν ημέραν 23 Μαρτίου, ως εκ συνθήματος και οι πέντε αδελφοί ημείς, υπάρχοντες εκεί όλοι οι πρόκριτοι της επαρχίας και αρκετοί στρατιώται, απήλθομεν εις την εκκλησίαν του Προδρόμου και εκάμαμεν μίαν δοξολογίαν εις τον Ύψιστον Θεόν οπού μας ηξίωσε και εκινήσαμεν ημείς πρώτοι πάντων την Εθνικήν Επανάστασιν και εδώκαμεν το παράδειγμα της ευτολμίας, κάμνοντες και τον εν Χριστώ ασπασμόν. Και μετά τον ασπασμόν εφιλούσαν και την χείρα μου άπαντες.[109]

Αν και ακούγεται οξύμωρο, η μαρτυρία του Δεληγιάννη έχει ιδιαίτερη βαρύτητα επειδή τοποθετεί τα γεγονότα της Λαύρας στις 23 και όχι στις 25 Μαρτίου, οπότε δεν «αναπαράγει τον μύθο». Είτε κάνει λάθος στην ημερομηνία (αυτό πιστεύει και ο Μιτάκης) είτε σκόπιμα την κατεβάζει στις 23/3. Γράφει ότι «αμέσως» μετά την τελετή ο Γερμανός και άλλοι αναχώρησαν για τα Νεζερά, χωρίς να διευκρινίζει το τμήμα της ημέρας όπου έγιναν αυτά. Είδαμε ότι ο Ανδρέας Ζαΐμης, που ήταν μέσα στα γεγονότα, γράφει ότι τα μεσάνυχτα της 22/3 βρισκόταν με τον Γερμανό στα Νεζερά. Θεωρητικά μπορούσε μέσα στην 23η Μαρτίου ο ΠΠΓ να κάνει τη διαδρομή Νεζερά – Καλάβρυτα – Νεζερά, αν είχε τη σοβαρή αποστολή να διαπραγματευτεί την παράδοση των Τούρκων. Αν έγινε αυτό την 23^η, θα ήταν μια πολύ «γεμάτη ημέρα» για όλους, χωρίς όμως να αποκλείεται. Αλλά από τον Φραντζή (Δ, 179) μαθαίνουμε ότι η παράδοση συνέβη στις 24 και  ότι ο Κανέλλος Δεληγιάννης και οι λοιποί πρόκριτοι κήρυξαν την Επανάσταση στα Λαγκάδια Καρυταίνης την 25 Μαρτίου. Έτσι φαίνεται πιθανότερο  ότι η μαρτυρία του Δεληγιάννη πέφτει έξω κατά μία ή δύο ημέρες, και ότι το “ανεχώρησαν δια τα Νεζερά ” σημαίνει πως ξεκίνησαν για την Πάτρα από τη διαδρομή των Νεζερών (υπήρχαν και άλλες διαδρομές για Πάτρα). Δεν αποκλείεται το λάθος, αλλά μάλλον ο Δεληγιάννης σκόπιμα κατεβάζει τη δική του επαναστατική τελετή στις 23 Μαρτίου, θέλοντας να αποδώσει στην οικογένειά του την τιμή της πρωτιάς και να μη την αφήσει ακέραια στον Κολοκοτρώνη (Καλαμάτα, 23/3) τον οποίο αντιπαθεί. Αυτό το ενδιαφέρον του Δεληγιάννη διακρίνεται και στο ανωτέρω απόσπασμα («εκινήσαμεν ημείς πρώτοι πάντων την Εθνικήν Επανάστασιν»)  αλλά και πιο κάτω στα απομνημονεύματά του (Α, 150, 151), όταν αναφέρει ότι ο ίδιος και οι Καλαβρυτινοί πρώτοι «έσχισαν το προσωπείον» (δηλ. ξεσηκώθηκαν) την 23/3 και μετά έγινε το ίδιο στην Καλαμάτα την ίδια ημέρα. Για την 25 Μαρτίου αναφέρει ότι γενικεύθηκε ο αγώνας στην Πελοπόννησο και γι’ αυτό καθιερώθηκε ως ημέρα της παλιγγενεσίας των Ελλήνων (Α, 153).

Δεν είναι βέβαιο ότι τα γεγονότα έγιναν με αυτή τη σειρά, είναι όμως σαφές ότι ο Δεληγιάννης δεν θέλει να αφήσει τα πρωτεία στους Κολοκοτρωναίους και τους Μανιάτες. Γιατί όμως συμπαρασύρει και την Αγ. Λαύρα στις 23/3; Μια εκδοχή είναι ότι είχε την πεποίθηση (έστω λανθασμένη) ότι αυτή είναι η πραγματική ημερομηνία. Άλλη εκδοχή είναι ότι από σεβασμό δεν θέλησε να προηγηθεί του μοναστηριού και του ΠΠΓ. Και οι δύο αυτές εκδοχές υπονοούν ότι ο Δεληγιάννης γνώριζε ότι τα γεγονότα στη Λαύρα ήταν πραγματικά, ασχέτως  ημερομηνίας. Αν γνώριζε ότι αυτά δεν συνέβησαν, τότε είχε τρείς επιλογές: (α) να μην αναφέρει καθόλου τον μύθο, (β) να τον αναφέρει στην συμβατική του ημερομηνία (25/3) χωρίς αυτό να του δημιουργεί ηθικό πρόβλημα,  (γ) να τον διαψεύσει. Σημειώνω αυτό που είναι γνωστό από πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές, ότι ο Δεληγιάννης δεν συμπαθεί τον ΠΠΓ, και συχνά επιτίθεται εναντίον του γιατί ήταν δυσαρεστημένος με την πολιτική του.[110] Επομένως είχε λόγο ακόμα και να παραλείψει εντελώς τον «μύθο».

Εφ’ όσον όμως αναφέρεται σε πραγματικό γεγονός, πώς «τολμά» και μετακινεί την ημερομηνία στις 23 Μαρτίου, όταν βρίσκονται εν ζωή πολλοί που γνώριζαν τι ακριβώς συνέβη, και ήδη εορτάζεται επισήμως η 25 Μαρτίου; Προφανώς το κάνει με την ίδια αυτοπεποίθηση με την οποία κατακρίνει διάφορα καταξιωμένα πρόσωπα της Επανάστασης. Υπάρχει όμως και κάτι άλλο που του επιτρέπει να ισχυριστεί ότι δεν γράφει ψέματα: Φαίνεται ότι ο ΠΠΓ την Τετάρτη 23/3 (μάλλον το απόγευμα) βρίσκεται πράγματι στα Καλάβρυτα/Λαύρα όπου η καθημερινή Λειτουργία (ίσως Εσπερινός) δεν είναι πλέον μια τελετή ρουτίνας, που μέχρι χθες γινόταν χαμηλόφωνα για να μη “σκανδαλίζονται” οι μουσουλμάνοι. Τα φλάμπουρα των οπλαρχηγών είναι ήδη παρατεταγμένα και σείονται από επαναστατικό άνεμο. Μάλλον ακούγονται και τα τραγούδια του Ρήγα, όπως γράφει ο Β. Πετιμεζάς που ήταν παρών:

“Φθάσαντες εις την Αγίαν Λαύραν οι ως ανωτέρω προύχοντες και ημείς οι τεσσαράκοντα οπλίται την 20 Μαρτίου, εμείναμεν εκεί, ότε την 25ην Μαρτίου του Ευαγγελισμού το πρωΐ ψάλλοντες εις τον Θεόν δοξολογίαν και ορκισθέντες επί του ιερού Ευαγγελίου ή να ελευθερωθώμεν από τους Τούρκους ή να αποθάνωμεν, και υψώσαντες την σημαίαν της Επαναστάσεως ηρχίσαμεν να πυροβολώμεν και να τραγουδούμε τ’ άσματα του Ρήγα Φεραίου” [111]

Ο Αθ. Φωτόπουλος που δημοσίευσε για πρώτη φορά την αυτοβιογραφία του Πετιμεζά το 1985 ισχυρίζεται ότι τα περί ύψωσης σημαίας κτλ είναι φανταστικά, χωρίς να εξηγεί πού στηρίζει αυτή την άποψη. Ούτε και στην εκ 240 και πλέον σελίδων  διδακτορική του διατριβή για την Επανάσταση δεν ασχολείται ιδιαίτερα με το θέμα, για το οποίο προτιμά να στηρίζεται στον Φιλήμονα (Δοκίμιον, Γ’, 20) . Ο τελευταίος αναφέρει ότι ο ΠΠΓ εισήλθε στην Πάτρα στις 24 Μαρτίου.[112]  Αυτό όμως διαψεύδεται από τις περισσότερες πηγές, ενώ ο Φιλήμων κάνει αρκετά λάθη γύρω από τα γεγονότα των Πατρών και των Καλαβρύτων.[113]

Στις θετικές μαρτυρίες ας έχουμε υπόψη και τον Καλλίνικο Καστόρχη που αναφέρει την τελετή με τον Γερμανό την 25/3  αλλά δεν αναφέρει τοποθεσία (πάντως όχι στην Πάτρα)[114].

Υπάρχει επίσης η όψιμη μαρτυρία του τότε διακόνου του ΠΠΓ και μετέπειτα Αρχιεπισκόπου Αθηνών Θεόφιλου Βλαχοπαπαδόπουλου (1790-1873).  Επί αρχιεπισκοπής του (1863-1873) έγινε η ανακομιδή των λειψάνων του πατριάρχη Γρηγορίου Ε’ από την Οδησσό στην Αθήνα το 1871. Κατά την υποδοχή των λειψάνων εκφώνησε αλλά και εκτύπωσε και τοιχοκόλλησε ομιλία στην οποία περιγράφει τα γεγονότα της Αγίας Λαύρας.[115]  Σε κάποια σημεία επαναλαμβάνει λεπτομέρειες που υπάρχουν και στην ομιλία του Αλ. Δεσποτόπουλου του 1861.

Και γι’ αυτή,  όπως για άλλες όψιμες μαρτυρίες πρωταγωνιστών της Επανάστασης, μπορεί εύλογα και καλόπιστα να τεθεί το ερώτημα αν είναι αληθής ή “αναπαράγει έναν μύθο”. Ελλείψει αποδείξεων υπέρ του μύθου και προκειμένου να αποφύγουν την κυκλική λογική, σε περιπτώσεις υπερηλίκων αυτοπτών μαρτύρων όπως ο προαναφερθείς, κάποιοι αρνητές εκτρέπονται σε κακόπιστες κρίσεις όχι επί των κειμένων αλλά επί των προσώπων. Για παράδειγμα, σε ένα επετειακό άρθρο του ΒΚ γίνεται κριτική σε υπερήλικα ιερέα,  γεννηθέντα το 1797, ο οποίος φέρεται ότι το 1889 σε κάποιο έγγραφο βεβαιώνει τα γεγονότα της Λαύρας. Ο ΒΚ δεν αναφέρει το όνομα της πηγής ή άλλα βιβλιογραφικά στοιχεία, αλλά ειρωνικά σχολιάζει ότι ο γέροντας θυμάται με λεπτομέρειες γεγονότα που απέχουν 68 χρόνια.[116] Νομίζω ότι ο ΒΚ (γεν. 1935), σε επόμενη ευκαιρία μπορεί να ανασκευάσει αυτή την άποψη, εκτός αν έχει στοιχεία για την κατάσταση της μνήμης του συγκεκριμένου ιερέα.

Γενικά η αντι-λαυρική πλευρά εύκολα απαξιώνει και απορρίπτει τις μαρτυρίες που γράφτηκαν μετά το 1838 (ή και ενωρίτερα), θεωρώντας ότι αναπαράγουν ένα μύθο. Αλλά αυτά είναι μια αναπόδεικτη εικασία και ένας κυκλικός συλλογισμός, λογικό σφάλμα γνωστό από την εποχή του Αριστοτέλη. Από την άλλη, υπάρχουν και άλλες θετικές μαρτυρίες που είναι αρκετά πρώιμες και ανεξάρτητες ώστε δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαράγουν μύθο.  Μια από αυτές είναι ο φιλέλληνας Σαμουήλ Χάου (1828), που τοποθετεί αυτή την τελετή στα Καλάβρυτα στις 23 Μαρτίου.[117] Άλλος Αμερικανός, ένας προτεστάντης ιεραπόστολος, περνώντας από τα Καλάβρυτα το 1829 αναφέρει ότι “εδώ η σημαία της ελευθερίας υψώθηκε πρώτα από τον Γερμανό, επίσκοπο Πατρών, και ακολούθησε η καταστροφή των τουρκικών σπιτιών και δύο τζαμιών”.[118]  Αυτοί, ακόμα και αν είχαν διαβάσει τον Πουκεβίλ, λογικά θα βασίστηκαν σε πληροφορίες που πήραν από πρώτο χέρι αφού βρέθηκαν στην Ελλάδα. Άλλωστε ο Πουκεβίλ δεν αναφέρει την ημερομηνία «23 Μαρτίου» ούτε το «πρώτα». Επίσης υπάρχουν οι σχετικές ειδήσεις των εφημερίδων του ‘21, μερικές των οποίων προανέφερα στην Α’ ενότητα. Τέτοιες πρωτογενείς θετικές πηγές καθιστούν ξεπερασμένα τα επιχειρήματα “εξ αποσιωπήσεως” και αλλάζουν τα δεδομένα της ιστορικής έρευνας.

Μεταξύ των σημερινών μελετητών της Επανάστασης αξίζει να μνημονεύσω και τη γνώμη του εκ Μάνης μελετητή Σαράντου  Καργάκου.  Αυτός θεωρεί αυτονόητο ότι την ημέρα του Ευαγγελισμού, σε ναό της Παναγίας μέσα σε μοναστήρι, κάποια πανηγυρική λειτουργία θα έγινε και μάλιστα με την απαραίτητη ανάρτηση λαβάρου ή λαβάρων όπως προβλέπει το τυπικό.  Πιστεύει όμως ότι δεν ήταν παρών ο Γερμανός στην Αγ. Λαύρα αλλά, αν υπήρχε επίσκοπος, θα ήταν ο Καλαβρύτων Προκόπιος.[119] Δεν εξηγεί όμως πού βασίζει αυτή την εικασία.

Οι ανωτέρω θετικές μαρτυρίες είναι συμβατές με τα λοιπά δεδομένα, δεδομένου ότι ο Γερμανός είχε σοβαρούς λόγους να βρίσκεται γύρω από τα Καλάβρυτα την εορτή του Ευαγγελισμού. Η παράδοση των περίπου 300 Καλαβρυτινών Τούρκων ήταν τεράστιο γεγονός για την περιοχή, συγκρίσιμο με την παράδοση της Καλαμάτας. Καταλυτικό ρόλο στη συνθηκολόγηση πρέπει να είχαν κάποιοι τοπικοί ηγέτες στους οποίους θα εμπιστεύονταν οι Τούρκοι την παράδοσή τους. Ποιοί μπορεί να ήταν αυτοί; Ο βοεβόδας των Καλαβρύτων Αρναούτογλου λίγες μέρες ενωρίτερα είχε πέσει σε ενέδρα ενόπλων που υπάγονταν στους τοπικούς προεστούς, και λογικά δεν θα εμπιστευόταν την παράδοσή του στους ίδιους που ήθελαν να τον σκοτώσουν. Ο Γερμανός ήταν ένα από τα πρόσωπα (ίσως το μόνο) που ενέπνεε εμπιστοσύνη. Επίσης έπρεπε να υπάρχει μια εποπτεία για την παραλαβή και διανομή των όπλων και των περιουσιών των Τούρκων έτσι ώστε να ενισχυθεί ο αρχόμενος αγώνας αλλά και να μη προκληθούν προστριβές. Οι τοπικοί προεστοί είχαν και  “οικογενειακούς λόγους” για να είναι παρόντες: Να καταλάβουν τις ιδιοκτησίες των Τούρκων. Όλα αυτά καθιστούν εύλογη την παρουσία του ΠΠΓ και μερικών προεστών κατά τη συνθηκολόγηση. Έτσι έρχεται ως απόλυτα λογική η αφήγηση του Φρ. Πουκεβίλ, κατά την οποία ο Γερμανός βρισκόταν στην Αγία Λαύρα όταν ένας διάκος τον πληροφόρησε ότι έφυγαν οι Τούρκοι από την ορεινή Αχαΐα (Haute Achaie).

Β.5.  Πότε μπήκε ο Γερμανός στην Πάτρα;

Η απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα έχει ιδιαίτερη σημασία προκειμένου να απαντηθεί το άλλο: Αν ο Γερμανός μπορούσε ή δεν μπορούσε να ήταν στην Αγία Λαύρα κάποια στιγμή κατά την Εορτή του Ευαγγελισμού. Με δεδομένες τις γεωγραφικές αποστάσεις, έχει μεγάλη σημασία η ώρα άφιξης του Γερμανού στην Πάτρα. Περιέργως, για ένα τόσο σημαντικό γεγονός δεν υπάρχει συμφωνία ούτε ακρίβεια των περισσότερων πηγών. Ως πλέον αξιόπιστες φαίνονται οι πηγές που τοποθετούν αυτό το γεγονός στις 25 ή 26 Μαρτίου. Μεταξύ αυτών είναι και οι πρόξενοι των ξένων δυνάμεων αλλά και Έλληνες που βρίσκονταν επιτόπου. Από όσες πηγές προσδιορίζουν το τμήμα του 24ώρου όπου έγινε η είσοδος του Γερμανού στην Πάτρα, καμία δεν αναφέρει ότι έγινε πριν το μεσημέρι της 25ης, ενώ από μερικές προκύπτει ότι συνέβη πολύ αργά το βράδυ ή τα χαράματα της 26ης Μαρτίου.

Ο Αμβρόσιος Φραντζής (από τα περίχωρα των Καλαβρύτων) αναφέρει ότι ο Ανδρέας Ζαΐμης εισήλθε στην Πάτρα την 25 Μαρτίου, μία ώρα πριν τη δύση του ηλίου. Στην επόμενη παράγραφο αναφέρει και την έλευση του Γερμανού, χωρίς να προσδιορίζει αν έγινε αμέσως μετά, ή το βράδυ ή το επόμενο πρωί.[120]  Πάντως από τη διατύπωση προκύπτει σαφώς ότι ο Γερμανός δεν εισήλθε μαζί με τον Ανδρέα Ζαΐμη αλλά μετά από αυτόν.  Ο Φραντζής αναφέρει επίσης (Β, 173) ότι την 23/3 οι Τούρκοι των Πατρών πληροφορήθηκαν ότι οι  Γερμανός και Ζαΐμης βρίσκονται στα Νεζερά, αλλά δεν σχολιάζει την ακρίβεια αυτής της πληροφόρησης. Κατά τον Φραντζή, αφού οι Πατρινοί ζήτησαν βοήθεια από “τους εις τα Νεζερά διαμένοντας”, ο Ανδρέας Ζαΐμης διέταξε στρατιώτες από τα πέριξ χωριά να μεταβούν στην Πάτρα (δεν εξηγεί ποιά μέρα). Αυτό το σημείο διαφέρει ελαφρώς από την αφήγηση του Γερμανού, ο οποίος γράφει ότι ο ίδιος μαζί με τον Ζαΐμη έγραψαν προς τους Κουμανιώτες να τρέξουν. Δηλαδή, η διατύπωση του Φραντζή αφήνει την υποψία ότι ο Γερμανός μπορεί να μην ήταν παρών στα Νεζερά όταν δόθηκε αυτή η διαταγή προς το χωριό Κούμανι. Κρατάμε τη θετική και λεπτομερή μαρτυρία του Φραντζή ότι ο ΠΠΓ δεν μπήκε στην Πάτρα πριν τη δύση του ηλίου της 25/3. Αυτό είναι συμβατό και με τις περιγραφές άλλων που θα αναφέρω.

Περισσότερο αξιόπιστες πρέπει να θεωρούνται οι μαρτυρίες των προξένων που βρίσκονταν στην περιοχή, οι οποίοι ως γραφειοκράτες κατέγραφαν τα συμβάντα στα ημερολόγιά τους, μερικοί και με ακρίβεια ώρας. Από όσα αναφέρουν ο  Άγγλος πρόξενος Philip Green  και ο Υγκ Πουκεβίλ, το απόγευμα προς βράδυ της 25/3 (6/4 Ν.Ημ.) κυκλοφορούσε ως φήμη στην Πάτρα ότι έρχεται ο Γερμανός. Λογικά, οι συνθήκες δεν θα άφησαν τους προξένους να πέσουν νωρίς για ύπνο (ο Υγκ σχολιάζει και αυτό, την 23/3). Επομένως αν ο Γερμανός είχε φτάσει στην Πάτρα κάποια πρώτη νυχτερινή ώρα, θα το μάθαιναν. Ήξεραν ότι είναι ο τοπικός ηγέτης και περίμεναν από τις κινήσεις του να ξεκαθαριστεί αν πρόκειται πράγματι για επανάσταση και ακόμα περισσότερο, αν πίσω από αυτή βρίσκεται η Ρωσία, ώστε να ενημερώσουν αμέσως τους προϊσταμένους τους. Από την αφήγηση του Φρ. Πουκεβίλ (Β’, 354), που προφανώς έχει πληροφόρηση από τον αδελφό του, είναι σαφές ότι η είσοδος στην Πάτρα έγινε τα χαράματα της 26 Μαρτίου (7 Απρ.) :

“Μόλις η ημέρα ήρξατο φωτίζουσα τας χιονοσκεπείς κορυφάς του Παρνασσού, ο Γερμανός υψών τον Σταυρόν εν μέσω του στρατού ανακράζει: «όστις είναι ζηλωτής του νόμου και επιθυμεί να διαμείνη πιστός εις τον Κύριον, ας μοι ακολουθήση». Οι στρατιώται αποκρίνονται δι’ επευφημιών. Το μεταξύ του ποταμού Γλαύκου και της πόλεως διάστημα αφανίζεται υπό τα βήματα αυτών εισελθόντων εις Πάτρας εν μέσω των κραυγών χαράς κατοίκων, οι οποίοι επολιόρκουν τους Τούρκους εν τη ακροπόλει. Άμα εγκαταστάς έν τινι ελληνική οικία, ο αρχιεπίσκοπος, … εδημοσίευσε τη 7 Απριλίου την επομένην προκήρυξιν. «Ειρήνη εις τους χριστιανούς, προστασία εις τους προξένους …και πόλεμος κατά των Τούρκων!»[121]

Ο Green αναφέρει ότι το βράδυ της 25/3 ο Γερμανός “αναζητείται με αγωνία”, χωρίς να μας λέει αν τελικά εμφανίστηκε.[122]  Προφανώς εμφανίστηκε την επομένη, αφού η επαναστατική διακήρυξη  επιδόθηκε στους προξένους την 26/3, και την ίδια ημέρα κατά τον Finley έγινε η λειτουργία και τελετή ορκωμοσίας στην πλατεία Αγ. Γεωργίου. Βεβαίως υπάρχουν και αρκετές μαρτυρίες (όπως του προξένου της Ολλανδίας) ότι η είσοδος του Γερμανού έγινε την 25, συνήθως χωρίς να προσδιορίζουν το τμήμα της ημέρας.  Δεν μπορεί κανείς να αποκλείσει τη μία ή την άλλη πηγή αλλά ούτε και είναι όλες ισοβαρείς. Επειδή η Βρετανία είχε πρωταγωνιστικό διπλωματικό ρόλο, καλύτερα οργανωμένη και ασφαλή διπλωματική αντιπροσωπία (και κατασκοπεία), και είχε καλή συνεργασία με τους Τούρκους, πιστεύω ότι έχει ιδιαίτερη βαρύτητα η μαρτυρία του Green που συμφωνεί και με τον Πουκεβίλ. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτοί έναντι αμοιβής θα εξασφάλιζαν γρήγορη πληροφόρηση από κάποιους ντόπιους. Αλλά και από ανεξάρτητες πηγές, ήτοι δύο πλοία που αναχώρησαν από την Πάτρα διαφορετικές μέρες, μαθαίνουμε επίσης ότι ο Γερμανός μπήκε στην Πάτρα την 26 Μαρτίου.[123]

Β.6. Τα γεωγραφικά δεδομένα

Η περιγραφή του Φ. Πουκεβίλ είναι απόλυτα συμβατή με τη γεωγραφία της περιοχής την οποία γνωρίζει από τα ταξίδια του των ετών 1798-1801. Τα Νεζερά είναι μια  περιοχή και μια ομάδα χωριών που απέχει μερικές ώρες με άλογο από τα Καλάβρυτα. Τα χωριά αυτά κατά τον Leake ήταν: Νεζερό,  Κάλανος, Καλανίστρα, Λόπεσι, Πλάτανος, Σποδιανά (Χρυσοπηγή), Λευκώματα (Λακκώματα), Κομπηγάδι και Βενδρά (Δενδρά).[124] Σ’ αυτή την περιοχή βρίσκονταν και τρία μοναστήρια, εκ των οποίων το μεγαλύτερο φαίνεται πως ήταν η Μονή της Παναγίας Χρυσοποδαρίτισσας. Η περιοχή Νεζερών εκκλησιαστικώς ανήκε στην Μητρόπολη Πάτρας και διοικητικώς υπαγόταν στον προεστό Ανδρέα Ζαΐμη.  Ο Leake αναφέρει ότι  το Νεζερό ήταν θερινός τόπος διαμονής των προξένων της Πάτρας. Λογικά εκεί πρέπει να είχε τόπο διαμονής και ο εκάστοτε επίσκοπος Πατρών. Είναι γνωστό ότι πριν την έναρξη της Επανάστασης ο Γερμανός εκινείτο στην περιοχή, και εκεί συνελήφθη το 1825.  Ο Φρ. Πουκεβίλ αναφέρει 4 ώρες απόσταση από τα Καλάβρυτα μέχρι το χωριό Νεζερό (ίσως τον Κάλανο) και ταξίδι μιας ημέρας  (“une forte journee de chemin”)  από Καλάβρυτα έως Πάτρα.[125]  Ο William Leake που περιηγήθηκε την Αχαΐα στα 1805, αναφέρει ότι διήνυσε την απόσταση Καλάβρυτα – Νεζερό σε 6:15′ ώρες και  την απόσταση Νεζερό – Πάτρα σε 4:30′ ώρες.[126]   Αυτοί οι χρόνοι του Leake περιλαμβάνουν και αρκετές στάσεις για  αρχαιολατρικές παρατηρήσεις.  Σίγουρα κάποιος βιαστικός μπορούσε να κάνει τη διαδρομή γρηγορότερα από τους περιηγητές, ειδικά αν είχε και τη δυνατότητα να αλλάξει άλογα καθ’ οδόν. Άλλες πηγές της Επανάστασης αναφέρουν ότι η Πάτρα απέχει 3 ώρες από τη Μονή  Ομπλού, 6 ώρες από τα Νεζερά και 4 ώρες από το Κούμανι.

Ήταν εφικτό λοιπόν να αναχωρήσει κανείς νωρίς το πρωί από τα Καλάβρυτα ή τη Μονή Αγ. Λαύρας και αργά το βράδυ να βρίσκεται στην Πάτρα, κάνοντας ενδιάμεσα σύντομες στάσεις. Οι περιστάσεις επέβαλαν τη βιασύνη και την περιφρόνηση της κούρασης. Επειδή υπήρχαν χωριά και στρατόπεδα πάνω στη διαδρομή, υπήρχε σίγουρα η δυνατότητα αλλαγής αλόγων για ακόμη μεγαλύτερη ταχύτητα. Αυτή την εποχή της άνοιξης, μεσολαβούν περίπου 15 ώρες  από το πρώτο μέχρι το τελευταίο φως της ημέρας ενώ, τουλάχιστον σε διαδρομές που ήταν ομαλές και γνωστές στα ζώα, η διαδρομή μπορούσε να γίνει και στο σκοτάδι. Μεγαλύτερη άνεση χρόνου υπήρχε αν η αναχώρηση έγινε πριν το τελευταίο φώς της 24/3. Αυτά θα μας χρησιμεύσουν για την ανάπλαση των πραγματικών γεγονότων.

 

Β.7.  Σύνοψη των ιστορικο-γεωγραφικών δεδομένων

Από τις ανασκοπήσεις των πρωτογενών πηγών που έκαναν οι αντι-λαυρικοί, και από ορισμένες πρόσθετες πρωτογενείς πηγές που προανέφερα, μπορούν να συνοψιστούν ως εξής τα δεδομένα της υπόθεσης “Αγ. Λαύρα – Γερμανός –  Ευαγγελισμός”.

α) Υπάρχουν μερικές πηγές που αναφέρουν ότι έγινε τελετή κήρυξης της Επανάστασης στην Αγία Λαύρα την 25/3 ή «του Ευαγγελισμού» (σε άγνωστη ώρα). Λόγω των εκκλησιαστικών συνηθειών, μπορούμε να εικάσουμε ότι αυτή η ημερομηνία περιλαμβάνει και το απόγευμα και βράδυ της 24/3. Κάποιες πηγές (Δεσποτόπουλος, Παλαμίδης) αναφέρουν την παρουσία του Γερμανού  και άλλες όχι (Β. Πετιμεζάς). Στις πρώτες προστίθεται ο Φ.Πουκεβίλ που αναφέρει την τελετή χωρίς ημερομηνία, αλλά υπολογίζεται ως πιθανότερη η 24 ή 25 Μαρτίου.

β) Από καμία πηγή, δεν προκύπτει αντικειμενικός λόγος για τον οποίο αποκλείεται να έγινε κάποια τελετή παρουσία του Γερμανού κατά την Εορτή του Ευαγγελισμού (απόγευμα 24/3 έως απόγευμα 25/3). Τέτοιος λόγος θα μπορούσε να ήταν, π.χ., ο Γερμανός στις 24 και 25/3 να βρισκόταν σε δύο ημερών απόσταση από την Αγία Λαύρα.

γ)  Ο Γερμανός είχε λόγους να βρίσκεται στα Καλάβρυτα την 24 προς 25 Μαρτίου.

δ) Υπάρχουν αξιόπιστες πηγές (πρόξενοι Green και Υγκ Πουκεβίλ, πλοία που έφυγαν από Πάτρα, Φρανσουά Πουκεβίλ) από τις οποίες προκύπτει ότι ο Γερμανός μπήκε στην Πάτρα αργά το βράδυ της 25 έως πρωί της 26 Μαρτίου.

ε) Οι γεωγραφικές αποστάσεις επιτρέπουν να βρισκόταν ο Γερμανός το απόγευμα ή βράδυ της 24/3 ή νωρίς το πρωί της 25/3 στην Αγ. Λαύρα  και αργά το βράδυ της 25 ή πρωί της 26/3 στην Πάτρα.

Από τις ανωτέρω ενότητες δεδομένων (α) και (β) που ενισχύονται από την υπόθεση (γ), και με την επιστημονικώς ορθή εξαγωγή συμπερασμάτων από τις θετικές μαρτυρίες και όχι “εξ αποσιωπήσεως”, οφείλουμε να δεχτούμε ότι μετά το απόγευμα της 24 ή την 25 Μαρτίου – δηλαδή “του Ευαγγελισμού” – έγινε στην Αγία Λαύρα τελετή κήρυξης της Επανάστασης με αρχιερεύοντα τον Γερμανό. Τα δεδομένα (δ) και (ε) επιτρέπουν να βρισκόταν ο Γερμανός το απόγευμα έως βράδυ της 24/3 ή νωρίς το πρωί της 25/3 στα Καλάβρυτα και το βράδυ της 25/3 ή πρωί 26/3 στην Πάτρα.

Έτσι μπορούμε να αναπαραστήσουμε τα γεγονότα όπως κατωτέρω.

Β.8.  Αναπαράσταση των γεγονότων

Μπαίνοντας το τελευταίο δεκαήμερο του Μαρτίου, ήταν πλέον αποφασισμένο να ξεκινήσει η Επανάσταση σύντομα, καθώς ο αιφνιδιασμός είχε χαθεί και οι Τούρκοι είχαν αρχίσει να συλλαμβάνουν ομήρους και να οχυρώνονται.  Για λόγους συντονισμού αλλά και λόγους ψυχολογικούς και λαϊκο-θρησκευτικών πεποιθήσεων, η  τελετουργική κήρυξη και η έναρξη της πολιορκίας των μεγάλων στόχων (με κυριότερον την Τριπολιτσά) έπρεπε να γίνουν κατά την πλησιέστερη μεγάλη χριστιανική εορτή. Αυτή ήταν η εορτή του Ευαγγελισμού, όπως είχε συζητηθεί και στη μυστική συνέλευση του Αιγίου.

Μεταξύ 20 και 24 Μαρτίου ο Γερμανός και οι λοιποί προεστοί κινούνται στα ορεινά της Αχαΐας για στρατολόγηση και ψυχολογική προετοιμασία του πληθυσμού. Ο Γερμανός και άλλοι (όχι απαραίτητα όλοι) προύχοντες της Αχαΐας βρίσκονται στη Λαύρα και τα Καλάβρυτα περί τις 23 έως 25 Μαρτίου διότι εκείνες τις μέρες παραδίδονται οι Τούρκοι των Καλαβρύτων και αποχωρούν αυτοί του Αιγίου. Πρόκειται για ένα μεγάλο γεγονός και μια πρώτη στρατιωτική νίκη  που απαιτεί την παρουσία προυχόντων “πρώτης τάξεως” για πολλούς λόγους.

Μετά την ένταση των προ-επαναστατικών ταραχών στην Πάτρα, ο Γερμανός ενημερώνεται ότι οι Τούρκοι έχουν κλειστεί στο κάστρο. Τον έχουν ειδοποιήσει ζητώντας βοήθεια οι Πατρινοί αφού του  “έγραψαν εις τα Νεζερά”, μάλλον το βράδυ της 22 προς 23/3. Ο Γερμανός και οι προεστοί δεν ξεκινούν άμεσα για την Πάτρα αλλά δίνουν εντολή σε άλλους ενόπλους να σπεύσουν. Δεν έχει ξεκαθαρίσει ακόμα η κατάσταση στη Καλάβρυτα και το Αίγιο, και οι οπλαρχηγοί δεν αφήνουν απροστάτευτες τις οικογένειες και τα σπίτια τους για χάρη της Πάτρας. Άλλωστε, αφού οι Τούρκοι της Πάτρας έχουν κλειστεί στο κάστρο, δεν έχουν λόγο να σπεύσουν προς τα εκεί.  Ο ασθενούς χαρακτήρος βοεβόδας των Καλαβρύτων Αρναούτογλου δείχνει διάθεση να παραδοθεί αλλά ζητά εγγυήσεις για την ασφάλειά του.  Ο Γερμανός είναι το πλέον αξιόπιστο άτομο να εγγυηθεί μια συμφωνία παράδοσης, και ταυτόχρονα ως οικογενειακά ανεξάρτητος ηγέτης να ρυθμίσει τη μοιρασιά των λαφύρων και των αρχοντικών των Τούρκων. Έτσι, έχει πολλούς λόγους να βρίσκεται στα Καλάβρυτα.

Οι Τούρκοι των Καλαβρύτων παραδίδονται την 24 ή 25 Μαρτίου, και περίπου ταυτόχρονα φεύγουν οι Τούρκοι του Αιγίου.  Μετά την άνετη και σημαντική αυτή νίκη ο Γερμανός αναπετάσσει τη σημαία της Επανάστασης και κάνει μια σειρά ευχαριστήριων και δεητικών τελετών και μια ομιλία, όπως περίπου τις περιγράφει ο Πουκεβίλ. Μπορεί να είναι παρών και ο Προκόπιος Καλαβρύτων αλλά ο Γερμανός αρχιερεύει διότι είναι και κατά την τάξιν ανώτερος αλλά και διότι αυτό συνηθίζεται ως φιλοφρόνηση προς τους φιλοξενούμενους αρχιερείς. Στο μοναστήρι έχει συγκεντρωθεί αρκετός κόσμος, αφού εκτός των πολεμιστών έχουν έρθει και πιστοί από τα Καλάβρυτα ή άλλα χωριά για την εορτή της Παναγίας. Τα εκκλησιαστικά λάβαρα ασφαλώς και είναι ανηρτημένα, όπως συμβαίνει στις μεγάλες εορτές, ενώ υπάρχουν και τα μπαϊράκια των προεστών και άλλες σημαίες. Η περίσταση ήταν προβλέψιμη και ενδεχομένως υπάρχει ήδη γραμμένη η ομιλία που αναφέρει ο Πουκεβίλ, όπως και οι διακηρύξεις για τους “κονσόλους”.  Όλα αυτά τελούνται είτε στο πλαίσιο του Εσπερινού την 24/3 (οπότε τυπικά αρχίζει η Εορτή του Ευαγγελισμού), είτε εμβόλιμα στις ακολουθίες της Αγρυπνίας, τον Όρθρο ή και τη Θεία Λειτουργία της 25/3.

Έχει συμφωνηθεί ενωρίτερα από τους Φιλικούς ότι η Επανάσταση, και ειδικά η πολιορκία των μεγάλων στόχων, πρέπει να ξεκινήσει συντονισμένα την 25 Μαρτίου. Ήδη την 24^η από την Καλαμάτα έχουν ξεκινήσει οι επαναστάτες της Νότιας Πελοποννήσου για την Τριπολιτσά σύμφωνα με το σχέδιο.  Καθ’ οδόν, την 25^η ο Κολοκοτρώνης ξεσηκώνει τα χωριά της Τριφυλίας να κινηθούν «κατά την παραγγελίαν».  Ταυτόχρονα, με τις πρώτες τουφεκιές στην Αχαΐα, ο Οδυσσέας Ανδρούτσος περνά στη Ρούμελη για να κινήσει και εκεί την Επανάσταση. Η τελετουργική κήρυξη στη Ρούμελη γίνεται το βράδυ της 24 Μαρτίου στη Μονή Προφήτη Ηλία από τρείς επισκόπους.

Για λόγους τιμής αλλά και λόγους πολεμικής τακτικής και ψυχολογίας, πρέπει να κινηθεί και η Αχαΐα την ορισμένη ημέρα. Με το πρώτο φως της 25/3 ή – αν έγινε εφικτό –  και ενωρίτερα, ο Γερμανός με τους περί αυτόν προεστούς και πολεμιστές ξεκινούν για την Πάτρα. Ενώ αυτοί βρίσκονται καθ’ οδόν, μετά την πρωινή Θεία Λειτουργία της 25/3 και με τοπικές τελετές σαν αυτή που περιγράφει ο Πάτζος στις Κλουκίνες, κατεβαίνουν από τα ορεινά στην Πάτρα οι αγρότες-πολεμιστές καθώς και ορισμένοι προεστοί και οπλαρχηγοί. Ο Γερμανός δεν είναι ακόμη γύρω από την Πάτρα και έτσι δεν προλαβαίνει να τεθεί (ή να τον θέσουν) επικεφαλής. Μερικά ένοπλα σώματα υπό τον Ανδρέα Ζαΐμη και άλλους μπαίνουν πρώτα στην Πάτρα το απόγευμα της 25/3. Αργά το βράδυ της 25/3 φτάνει στα περίχωρα της Πάτρας και ο Γερμανός με άλλους ενόπλους, αλλά πρώτα  μπαίνει στην πόλη η φήμη του. Οι λίγοι πρόξενοι που έχουν παραμείνει στην ξηρά μαθαίνουν ότι αναμένεται ο Γερμανός. Περιμένουν όσο μπορούν αλλά δεν έχουν νεώτερα μέχρι αργά το βράδυ. Ο Γερμανός και οι δικοί του στρατοπεδεύουν το βράδυ έξω από την Πάτρα και τα ξημερώματα της 26 Μαρτίου εισέρχονται στην πόλη. Υπάρχουν ήδη έξω από τη μητρόπολη υψωμένοι σταυροί, εικόνες, εκκλησιαστικά λάβαρα και σημαίες, είναι συγκεντρωμένοι ιερείς και πιστοί και πρακτικά γίνονται συνεχείς θρησκευτικές τελετές. Ο μητροπολίτης δίνει και αυτός την ευλογία του, ίσως και εκφωνεί κάποιο λογύδριο. Μετά την πρώτη αναγνώριση του εδάφους, την 26/3 δίδονται στους προξένους οι γνωστές διακηρύξεις της Επανάστασης που υπογράφουν ο Γερμανός, ο Προκόπιος και οι προεστοί. Οι Αχαιοί τήρησαν το ραντεβού τους με την ιστορία, αρχίζοντας επισήμως την Επανάσταση κατά την Εορτή του Ευαγγελισμού. Σε λίγες μέρες οι σχεδόν άοπλοι επαναστάτες θα αποχωρήσουν από την Πάτρα λόγω της έλευσης τουρκικών ενισχύσεων, αλλά τα πάντα θα κριθούν στην Τριπολιτσά.

 

Συμπεράσματα Β’ μέρους

Οι τρείς μελέτες που εξετάσαμε και ισχυρίζονται ότι τα περί την 25 Μαρτίου στην Αγ. Λαύρα είναι μύθος (Δασκαλάκης, Αναπλιώτης, Μιτάκης) δεν περιέχουν κανένα σοβαρό τεκμήριο υπέρ αυτής της άποψης. Και οι τρείς δεν αναφέρουν σχεδόν καθόλου τις υπάρχουσες θετικές πηγές, είτε διότι δεν τις γνώριζαν είτε διότι δεν μπορούσαν να τις διαψεύσουν. Επίσης ορισμένα επιχειρήματα αυτών των μελετών είναι εμφανώς λανθασμένα. Είναι βέβαιο ότι δεν υπάρχει καμία άλλη ιστορική έρευνα που να φέρνει κάποια τεκμήρια υπέρ του “μύθου”, όπως φαίνεται από την έλλειψη πηγών στα κείμενα του Β. Κρεμμυδά και των άλλων σύγχρονων αντι-λαυρικών.

Ο συσχετισμός των πληροφοριών που υπάρχουν για τα συμβάντα μεταξύ 23 και 26 Μαρτίου 1821, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο Γερμανός μετέβη από τα Νεζερά στα Καλάβρυτα, όπου έκανε την θρησκευτική κήρυξη της Επανάστασης στην Αγ. Λαύρα το απόγευμα της 24 Μαρτίου ή το πρωί της 25 Μαρτίου. Μετά έφυγε για την Πάτρα όπου εισήλθε αργά το βράδυ της 25 ή νωρίς το πρωί της 26 Μαρτίου. Τα γεωγραφικά δεδομένα και οι πληροφορίες για τις τότε χρονικές αποστάσεις, δείχνουν ότι αυτές οι μετακινήσεις ήταν άνετα εφικτές. Εφ’ όσον δεν υπάρχει κανένα τεκμήριο και κανένας αντικειμενικός λόγος που να αποκλείει την τελετουργική κήρυξη της Επανάστασης κατά την Εορτή του Ευαγγελισμού στην Αγ. Λαύρα, θα πρέπει να εξετάζονται ως αληθείς οι μαρτυρίες που αναφέρουν αυτό το γεγονός.

 

Σύνοψη συμπερασμάτων

Η ομιλία του Γερμανού της 8 Μαρτίου 1821 (Π.Ημ.) που δημοσιεύτηκε στις ευρωπαϊκές εφημερίδες, πρέπει να θεωρείται γνήσια. Τα γεγονότα της 25ης Μαρτίου 1821 στην Αγ. Λαύρα, όπως περίπου είναι γνωστά από τον Πουκεβίλ και άλλες πηγές πρέπει επίσης να θεωρούνται αληθή. Δεν υπάρχει καμία απόδειξη, ούτε καν σοβαρή ένδειξη, ότι τα δύο αυτά γεγονότα είναι μύθος. Η λεγόμενη «εθνική αφήγηση» είναι αληθής.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Aleksej Dmitrievskij, Opisanie liturgitseskich rukopisej,  Κίεβο, 1901, επανέκδοση G. Olms, Hildesheim, 1965 , τόμ. 2, “Ευχολόγια”, σ. 982.  Στο books.google

Anderson Rufus, Observations upon the Peloponnesus and Greek islands, made in 1829, Crocker and Brewster, Boston, USA, 1830. Στο https://archive.org

Clio Voyages Culturels, «La Russie du grand duché de Moscou a l’ Empire des Tsars”, σ. 3. www.clio.fr

DeConick April, Grant Adamson, Histories of the Hidden God, Routledge, 2016, σ. 210. Στο books.google.com

Grand encyclopedie, inventaire raisonné des sciences,  …, εκδ. H. Lamirault, 1886-1902, Paris

Green Philip James, Sketches of the War in Greece, Λονδίνο, 1827.

Herbermann Charles George, The Catholic Encyclopedia, Appleton, 1912.

Howe Samuel Gridley. An historical sketch of the Greek revolution., New York, 1828.

Howell Martha C.  & W. Prevenier (2001) Reliable Sources: An Introduction to Historical Methods, Cornell University Press, σ. 73, 74,  όπως συνοψίζονται στο λήμμα “Argument from silence” της αγγλικής Wikipedia. Πρόσβαση 30/7/2017

Isambert François André, Annales politiques et diplomatiques, Παρίσι, 1823.

 

Leake William Martin , Travels in Morea, Λονδίνο, 1830, vol. 2.

Mavroudis Efstratios. Relations de Liège avec l’insurrection hellénique : la presse – la fourniture d’armes, Balkan Studies, τ. 12 (1971) n. 1,. Στο https://ojs.lib.uom.gr   

 

The Catholic Encyclopedia, http://home.newadvent.org

Pouqueville F.C.H.,  Histoire de la regeneration de la Grece, Paris, 1824, τόμ. Β’.

Pouqueville F.C.H., Voyage de la Grèce, έκδοση 2η, Firmin-Didot, Paris, έκδοση 1820, τ. 4, έκδοση 1827, τομ. 5. Στο http://reader.digitale-sammlungen.de

Pouqueville F. C. H., Voyage en Moree, a Constantinople, en Albanie, …  , 1805.

Raybaud Maxime, Memoires sur la Grece, Paris, 1824, A’.

Striebeck C.T., Mittheilungen aus dem tagebuche des philhellenen , E.A. Telgener, 1834 (1η έκδοση 1828), σ. 187-189. Στο  https://books.google.gr .

The Works of the Learned Joseph Bingham, London, 1726, σ. 375. Στο books.google.com

Officium Parvum graece ad usum Congregationis B. Mariae Virginis, 1823. Στο books.google

Αναπλιώτης Γιάννης, Αγία Λαύρα, Καλάβρυτα (Ιστορία και Μύθος), Καλαμάτα, 1969.

Ανώνυμος, Extrait d’un discours prononcé dans une société litteraire sur les événemens de la Grèce, Dentu, 1830. Στο books.google.gr .

Ανώνυμος, “Ο Κερνίτσης ως Βοηθός Επίσκοπος”, 27/10/2014. Στο http://www.pelop.gr .

Αργυράκος Γεώργιος, Αργυράκου Κωνσταντίνα-Κορασόν, Η Επανάσταση του ’21 στην Gazette de Lausanne, Ελίκρανον, 2017.

Βακαλόπουλος Απ., Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, Θεσσαλονίκη, 1980, τ. Ε’.

Βαρβαρήγος Ποθητός, Θρησκεία και θρησκευτική ζωή κατά τον πόλεμο της ανεξαρτησίας, Μεταπτυχ. διατριβή, Αριστοτέλειο Π.Θ., Φιλοσοφική, 2011,  στο http://ikee.lib.auth.gr .

Γερμανός, επίσκοπος Παλαιών Πατρών, έκδοση Παπούλας Γ.,  1900.

Γερμανός, επίσκοπος Παλαιών Πατρών, έκδοση Κ. Καστόρχη,  1837.

Δασκαλάκης Β. Απ., Η έναρξις του Αγώνος της ελευθερίας. Θρύλος και πραγματικότης, Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχ. Παν/μίου Αθηνών, 1961, τόμ. ΙΒ’, σ. 9-138.

Γιανναροπούλου Ιωάννα, Επιτάφιος εις Χριστόδουλον Μελετόπουλον, Πελοποννησιακά, τομ. Ζ’ (1969-1970), σελ. 405, 406.

Γριτσόπουλος Τάσος, Ιστοριογραφία του Αγώνος, Μνημοσύνη, 3 (1970-71), σ. 42.

Κανέλλος Δεληγιάννης, Απομνημονεύματα, Γ. Τσουκαλάς & Υιός «Βιβλιοθήκη», Αθήναι, τ. 1.

Δεσποτόπουλος Αλέξανδρος, Σύντομον πανηγυρικόν λογίδριον εκφωνηθέν … εν τη Αγία Λαύρα. 1861. Στο http://anemi.lib.uoc.gr

Δήμου Νίκος, Μιλώντας μ΄ έναν αγανακτισμένο νέο για επαναστάσεις, Πατάκης, Αθήνα, 2013, κεφ. 9. Στο http://books.google.gr

Δρούλια Λουκία, Η οικογένεια Ζαΐμη ως τα 1840, Επετηρίς Καλαβρύτων, 1969. Αναφέρεται στο Μιτάκης Δ, σ. 34.

Ζουράρις Γ. Κ., Βέβηλα κίβδηλα σκύβαλα,  Αρμός, Αθήναι,  2007.

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, τ. ΙΒ’, περ. 1975.

Κ. Α. Απαντήσεις και παρατηρήσεις εις το ανωνύμως εκδοθέν αχρονολόγητον φυλλάδιον επωνομαζόμενον, Ιστορικαί αλήθειαι ή η Πετιμεζαϊκή οικογένεια. Ναύπλιο, 1850. Στο  http://anemi.lib.uoc.gr

Καμπούρογλου Δ.  Μελέτη επί του βίου και της δράσεως του Π.Π. Γερμανού, 1916.

Κανελόπουλος Γ. Θεόδωρος, “Η Επαναστατημένη Τριφυλία κατά την τουρκοκρατίαν και το 1821”, στο “Λεύκωμα Επαρχίας Τριφυλλίας, 1938.

Καραμπελιάς Γ. Συνωστισμένες στο Ζάλογγο, Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2011.

Καραπλή Κατερίνα Γ., Κατευόδωσις στρατού. Η οργάνωση και η ψυχολογική προετοιμασία του βυζαντινού στρατού πριν από τον πόλεμο (610-1081), Μυρμιδόνες, 2010.

Καργάκος Σαράντος, Η Ελληνική Επανάσταση του 1821, ειδική έκδοση RealNews, 2014, Β’.

Κάτσικας Χρήστος., “Τρίτη άποψη από το Κρυφό Σχολείο στην Αγ. Λαύρα”, Τα Νέα, 24/3/2005, www.tanea.gr .

Κόκκινος Διονύσιος, Η Ελληνική Επανάστασις, εκδ. “Μέλισσα”, τομ. Α΄,

Κορδάτος Γιάννης, Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας, 1957.

Κρεμμυδάς Βασίλης,  Μηχανισμοί παραγωγής ιστορικών μύθων. Σχετικά με μια ομιλία του Παλαιών Πατρών Γερμανού, Μνήμων, 18, (1996), σελ. 9-21.

Κρεμμυδάς B., συνέντευξη στο Lifo, 23-3-2016. Στο www.lifo.gr .

Κρεμμυδάς Β., “Τρίτη άποψη. Η Εκκλησία στο Εικοσιένα. Μύθοι και ιδεολογήματα”, Τα Νέα, 22-3-2005,  www.tanea.gr/news/greece/article/4382401/?iid=2

Κωνσταντίνος Οικονόμου ο εξ Οικονόμων, Λόγοι εκκλησιαστικοί εκφωνηθέντες εν τη γραικική εκκλησία της Οδησσού, κατά το 1821-1822 έτος. Εν Βερολίνω, 1833. Στο http://anemi.lib.uoc.gr

Κωνσταντοπούλου Γ. Παναγιώτα, Τα απομνημονεύματα του Αγώνα ως ιστοριογραφικός και έντεχνος λόγος. Καλάβρυτα και Καλαβρυτινοί στο έργο του Παλαιών Πατρών Γερμανού και Φωτάκου. Πελοποννησιακά, τομ. ΚΘ’ (2007-2008), σελ.  122.

Λάμπρου Π. Σπυρίδων, “Τα Ελευθέρια. Λόγοι και άρθρα επί τη Εθνική Εορτή της 25 Μαρτίου”, 1911.

Λουκίδης Γεώργιος, Μηχανισμοί παραγωγής αντι-εθνικών μύθων, Νέος Ερμής ο Λόγιος, τ. 7 (2013), σ. 113-134.

Μαυρογιάννης Διονύσιος, ‘Όψεις του πολιτικού, οικονομικού και κοινωνικού βίου στην Αχαΐα και στον Μοριά κατά την έναρξη της επαναστατικής διαδικασίας του 1821. Ανέκδοτη εμπορική αλληλογραφία του Γάλλου προξένου στην Πάτρα Ούγου Πουκεβίλ (1820-1822). Πελοποννησιακά, τ. ΚΘ’ (2007-2008), σ. 262-263.

Μήτος Βύρων, Η επανάσταση του 1821 στο βρετανικό τύπο,  1997,  Θεσσαλονίκη. Αναφέρεται στο Ζουράρις Γ. Κ., Βέβηλα κίβδηλα σκύβαλα, 2007,  σ. 80-82.

Μιτάκης Διονύσης, Τα εναρκτήρια του Εικοσιένα, Αθήνα, 1983.

Μούλιας Αθ. Χρήστος, Μαρτυρία για το λάβαρο της Eπαναστάσεως στην Αγ. Λαύρα, Η Καθημερινή, 18.03.2014. Στο kathimerini.gr

Μπουγάτσος Ιωάννης Δ., “Η Επαναστατημένη Τριφυλία …”, Πελοποννησιακά – Παράρτ. 31 (2014), σ. 625-650. Διαθεσιμο και στο aristomenismessinios.blogspot.gr

Μυστακίδης Α. Βασίλειος, Επισκοπικοί κατάλογοι, 1936.

Οικονόμου Β. Ηλίας, Κείμενα πίστεως και ελευθερίας, Αθήνα, εκδόσεις περιοδικού “Εκκλησία”, 1985.

Οικονόμου Μιχαήλ, Ιστορικά της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, 1873.

Παλαμίδης Ρήγας, Λόγος κατά την εθνικήν εορτήν της κε’. Μαρτίου 1846, εκφωνηθείς υπό του προέδρου της Βουλής. Αθήναι, 1846.

Παπανικολάου Μιλτιάδης, Η Εικονογράφηση των θρύλων και η ιστορία τους, συνέδριο “Η αποδόμηση του Εθνικού Κράτους και της ιστορίας του”, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών,  Θεσσαλονίκη, 2007.  Στο media.ems.gr .

Παπαρρηγόπουλος Κωνσταντίνος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους …, (1874), τ. Ε’

Πολίτης Αλέξης, “Ο “χορός του Ζαλόγγου …,” Μύθοι και ιδεολογήματα στη σύγχρονη Ελλάδα, 2007.

Πουκεβίλ, Φρανσουά, «Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως : ήτοι η Αναγέννησις της Ελλάδος» σε μετάφραση Ξενοφώντος Δ. Ζύγουρα, εκδοθείσα από τους Αντώνιο Στ. Γεωργίου κ.ά., το 1890. τόμ. Β’.

Πουκεβίλ Φρανσουά, Ιστορία …,  σύντομη έκδοση, άνευ χρονολογίας (λείπουν οι σελίδες του τίτλου), τ. Α’. Στο  http://medusa.libver.gr ,  από τη Δημόσια Βιβλιοθήκη Βεροίας.

Πρίντζιπας Θ. Γιώργος, Οι μεγάλες κρίσεις στην Εκκλησία, 2004,  Προσκήνιο, Χαλάνδρι.

Σιμόπουλος Κ., Πώς είδαν οι ξένοι την Ελλάδα του 21, Πολιτιστικές Εκδόσεις, Αθήνα 2004, τόμ. Β’.

Τρικούπης Σπ.,  Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, έκδοση 2η, Λονδίνο, 1860, τόμ. Α’.

Φιλήμων Ιωάννης, Δοκίμιον Ιστορικόν περί τής Ελληνικής Επαναστάσεως,  Αθήναι 1860, τ. Γ’.

Φραντζής Αμβρόσιος, Επιτομή της Ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος, 1839, τ. Β’,  και έκδοση 1841, τ. Α’.

Φωτόπουλος Θ. Αθανάσιος, Βιογραφία του αγωνιστού Αναγνώστη Γιαννοπούλου, Πρακτικά Β’ Τοπικού Συνεδρίου Αχαϊκών Σπουδών (Καλάβρυτα, 1983), Πελοποννησιακά, Παράρτημα 11, Αθήνα, 1986.

Φωτόπουλος Θ. Αθανάσιος, Αυτοβιογραφία Βασιλείου Πετιμεζά,  Γ’ Διεθνές Συνέδριο Πελοπον/κών Σπουδών, Καλαμάτα, 1985,  Πελοποννησιακά, Παράρτ. 13, 1987-΄88, σ. 138-156.

Φωτόπουλος Θ. Αθανάσιος, Οι κοτζαμπάσηδες της Πελοποννήσου κατά τη Δεύτερη Τουρκοκρατία (1715-1821). Διδακτορική διατριβή,  Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 1997,  στο http://thesis.ekt.gr .

Χριστοδούλου Θεμιστοκλής Στ. (πρωτοπρεσβύτερος), Οι ακολουθίες του νυχθημέρου. Στο www.apostoliki-diakonia.gr

Χρυσανθόπουλος  Φώτιος (Φωτάκος), Απομνημονεύματα, 1858.

Χρυσανθόπουλος Φώτιος (Φωτάκος), Βίοι Πελοποννησίων Ανδρών, 1888, λήμμα Ανδρέας Ζαΐμης. Στο http://users.uoa.gr/

Εφημερίδες

Allgemeine Zeitung München, 30 Αυγ. 1821, σ.  968.

Gazzetta di Firenze, 22/11/1821, σ. 3. Στο books.google

 

Gazette de Lauzanne, 1-6-1821. Στο www.letempsarchives.ch

Giornale della Provincia Bresciana, 11 Ιουν. 1821, σελ. 1.

 

Journal de Savoie, 15 Ιουν. 1821, σελ. 228.   Στο http://books.google.gr

 

Le Constitutionnel, 10 Ιουν.  1821.  Στο http://gallica.bnf.fr  και books.google.gr .

Monthly Magazine, or, British Register, τ. 51, 1-7-1821, σ. 576.

Neue Speyerer Zeitung, 3/5/1821, Νο. 53.

Nile’s Register, Baltimore, USA, 4 Αυγ. 1821

Αιών, Αθήνα, 28/3/1845, σ. 3, 4. Βιβλιοθήκη της Βουλής, ψηφιοποιημένες εφημερίδες,  http://srv-web1.parliament.gr/display_doc.asp?item=42963&seg=0

Ελληνικά Χρονικά, Μεσολόγγι, 3-1-1825, σ. 2. Στο  http://medusa.libver.gr,  από τη Δημόσια Βιβλιοθήκη Βεροίας.

Ριζοσπάστης, 4 Απρ. 1947. Στο http://zaxariadis.blogspot.gr/2011/01/blog-post.html .

Ριζοσπάστης, 25/3/ 2005, Ποιος ύψωσε το λάβαρο;” rizospastis.gr.

Ιστότοποι

agiosmgefiras.blogspot.gr/2011/10/blog-post_6176.html. Απόσπασμα από την Ιερά Αγρυπνία … επί τη Εορτή της Παναγίας Μυρτιδιώτισσας.

http://definitions.uslegal.com/a/allocute , Λεξικό αγγλικών νομικών όρων, λήμμα Allocution.

http://istorika-8emata.blogspot.gr/ , ανάρτηση με παλαιότερη εκδοχή του άρθρου της Βικιπαίδειας “Θρύλος της Αγίας Λαύρας”.

Wictionnaire, λήμματα “allocution” και  “l’abîme appelle l’abîme”,  fr.wiktionary.org

Wikipedia.fr. λήμμα François-André Isambert (avocat).

Wikipedia.gr, λήμμα Παλαιών Πατρών Γερμανός Γ”.

www.auction.fr . Κατάλογος δημοπρασίας αρχείου του Φρ. Πουκεβίλ.

www.defencenetforum.gr/index.php?topic=6839.125   (φόρουμ), ανάρτηση χρήστη με ψευδώνυμο “Papas” την 3/4/2009. Πρόσβαση την 24/7/2017.

www.pemptousia.gr/2015/09/polieleos-logon-agathon-theodorou-fokaeos-psaloun-i-daniilei . Πολυέλεος «Λόγον αγαθόν» Θεοδώρου Φωκαέως.

[1]
Φραντζής Αμβρόσιος, Επιτομή της Ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος, 1839, τόμ. Β’, σ. 21:  «[Οι Έλληνες] είχον παραλάβει τοιαύτην συνήθειαν απ’ αρχής της επαναστάσεως, ώστε όπου και οποιαδήποτε μάχη συνεκροτείτο …, οι μεν άνδρες αφίνοντες κάθε εργασίαν μετά των Ιερέων τών τε εις τας Κώμας και των εις το στρατόπεδον ψαλλόντων παρακλήσεις το πρωί και την εσπέραν, προσηύχοντο υπέρ ενισχύσεως των Ελλήνων, αι δε γυναίκες … προσηύχοντο επικαλούμεναι τον Ύψιστον δια να ενισχύη τους Έλληνες κατά των εχθρών.».

[2]               Φ. Χρυσανθόπουλος (Φωτάκος), Απομνημονεύματα, 1858, σ. 7, 8.  ●  Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. 6, σ. 949.  ● Σύνοψη των σχετικών αναφορών υπάρχουν στα: α) Βαρβαρήγος Ποθητός, Θρησκεία και θρησκευτική ζωή κατά τον πόλεμο της ανεξαρτησίας, Μεταπτυχ. διατριβή, Αριστοτέλειο Π.Θ., Φιλοσοφική, 2011, σ. 56-  63,  90-95, 104.  β) Οικονόμου Β. Ηλίας, Κείμενα πίστεως και ελευθερίας, Αθήνα, εκδόσεις περιοδικού “Εκκλησία”, 1985

[3]       Π.χ. στην Οδησσό. Κωνσταντίνος Οικονόμου ο εξ Οικονόμων, Λόγοι εκκλησιαστικοί εκφωνηθέντες εν τη γραικική εκκλησία της Οδησσού, κατά το 1821-1822 έτος. Βερολίνο, 1833.

[4]    Pouqueville F.C.H.,  Histoire de la regeneration de la Grece, Paris, 1824, τόμ. Β’, σ. 332-337.

[5]    Κρεμμυδάς Βασίλης,   Μηχανισμοί παραγωγής ιστορικών μύθων. Σχετικά με μια ομιλία του Παλαιών Πατρών Γερμανού, Μνήμων, 18 (1996), σελ. 9-21.

[6]    Γ. Λουκίδης, Μηχανισμοί παραγωγής αντι-εθνικών μύθων, Νέος Ερμής ο Λόγιος, τ. 7 (2013), σ. 113-134.

[7]            Monthly Magazine, or, British Register, τ. 51, 1-7-1821, σ. 576. ● Nile’s Register, Baltimore, USA, 4 Αυγ. 1821

[8]            Mavroudis Efstratios. Relations de Liège avec l’insurrection hellénique : la presse – la fourniture d’armes, Balkan Studies, τ. 12, n. 1, σ. 131,  1971.  Αναφέρεται μόνο ο τίτλος ο οποίος είναι πανομοιότυπος με αυτόν της Con.

[9]            Όλες οι ημερομηνίες δυτικών εφημερίδων είναι του Νέου Ημερολογίου, εκτός αν αναφέρεται διαφορετικά.

[10]  Ιταλοποίηση ονομάτων παρατηρείται και σε άλλα έγγραφα εκείνων των ημερών. Στην αγγλική μετάφραση της “προκήρυξης προς τας ευρωπαϊκάς αυλάς” της Μεσσηνιακής Γερουσίας, που δημοσιεύει και ο Green,  ο Μαυρομιχάλης αναφέρεται ως “Pietro Mavromichali”.

[11]               Μήτος Βύρων, Η επανάσταση του 1821 στο βρετανικό τύπο,  1997,  Θεσσαλονίκη.  Αναφέρεται στο Ζουράρις Γ. Κ., Βέβηλα κίβδηλα σκύβαλα,  Αρμός, Αθήναι,  2007,  σ. 80-82.  Επίσης, έχει αναρτηθεί ως προϊόν  Οπτικής Ανάγνωσης Χαρακτήρων (OCR) από το πρωτότυπο,  στο διαδικτυακό φόρουμ  www.defencenetforum.gr, την 3/4/2009, από χρήστη με ψευδώνυμο “Papas”. Πρόσβαση την 24/7/2017.

[12]  Βελιά λέγεται το ύψωμα των Αροανείων (Χελμού) όπου βρίσκεται η Μονή Αγ. Λαύρας. Υψηλότερη κορυφή 1.566 μ.

[13]    Le Constitutionnel, 10 Ιουν.  1821, σελ. 1, αριστερή στήλη. “Germanicus” στην 1η παράγραφο, “Germano” στην 7η σειρά από το τέλος.

[14]    Pouqueville F., Voyage de la Grèce, έκδοση 2η, Firmin-Didot, Παρίσι, 1827, τ. 5,  σ. 342, 456.

[15]  The Works of the Learned Joseph Bingham, London, 1726, σ. 375. Στο books.google.

[16]    Charles George Herbermann, The Catholic Encyclopedia, Appleton, 1912, λήμμα Thermopylae.  Επίσης  New Advent, The Catholic Encyclopedia, http://home.newadvent.org

[17]    New Advent, The Catholic Encyclopedia, λήμμα Thebes.   http://www.newadvent.org

[18]    Για παράδειγμα,  «première Russie»  στο «La Russie du grand duché de Moscou a l’ Empire des Tsars”, Clio Voyages Culturels, σ. 3. www.clio.fr

[19]   Allgemeine Zeitung München, 30 Αυγ. 1821, σ.  968. «… der Erzbischof von Achaia-prima, Germano, es war, der die mahomedanischen Bewohner von Lala …”.  Στο books.google.gr

[20]        Σίγουρα ο επ. Π.Πατρών ήταν ιεραρχικά ανώτερος από τον επ. Κερνίτσης που τότε ήταν ο Προκόπιος.  Η Κερνίτσα βρισκόταν όπου το σημερινό Διακοφτό. Ως επισκοπή περιλάμβανε και τα Καλάβρυτα. Ανωνύμου, “Ο Κερνίτσης ως Βοηθός Επίσκοπος”, 27/10/2014, http://www.pelop.gr.

[21]      Μυστακίδης Α. Βασίλειος, Επισκοπικοί κατάλογοι, 1936, σ. 209.

[22]            April DeConick, Grant Adamson, Histories of the Hidden God, Routledge, 2016, σ. 210. Στο books.google.

[23]    Catholic Encyclopedia (1913), Allocution. Στο en.wikisource.org ● Wictionnarire, “allocution”, στο fr.wiktionary.org/wiki/allocution

[24]  “Allocute generally means to formally declare something. In the context of politics, it may refer to speaking before a legislative body ...”.

[25]  Grande Encyclopedie, εκδ. H. Lamirault, Paris, τόμ. 2, λήμμα Allocution.

[26]  Έκδοση 1820, τ. 4, σ. 341. ●  2η έκδ. 1827, τ.5, σ. 456.

[27]    Voyage, Δ’, σ. 183.

[28]    Grand encyclopedie, inventaire raisonné des sciences …, 1886-1902, Paris, τ. 21.

[29]  Σε κάποιες εκδόσεις οι εν λόγω στίχοι έχουν αρίθμηση 9,16 και 9,17 αντίστοιχα.

[30]  Πολυέλεος «Λόγον αγαθόν» Θεοδώρου Φωκαέως, στο www.pemptousia.gr.  ●  Απόσπασμα από την Ιερά Αγρυπνία … επί τη Εορτή της Παναγίας Μυρτιδιώτισσας. Στο agiosmgefiras.blogspot.gr/2011/10/blog-post_6176.html. ● Officium Parvum graece ad usum Congregationis B. Mariae Virginis, 1823, σ. 13. Στο books.google

[31]  Τρικούπης Σπ.,  Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, έκδοση 2η, Λονδίνο, 1860, τόμ. Α’ σ. 40: “Κατά την τελετήν δε ταύτην ο μητροπολίτης τον έζωσε την σπάθην ειπών μεγαλοφώνως το προφητικόν λόγιον “Περίζωσε την ρομφαίαν σου επί τον μηρόν σου”…”.

[32]  Παπούλας Γ., προλεγόμενα στα Γερμανού Απομνημονεύματα, 1900,  σ. 13.

[33]    Εφημερίδα “Αιών”, Αθήνα, 28/3/1845, σ. 3, 4. Βιβλιοθήκη της Βουλής, ψηφιοποιημένες εφημερίδες, σ. 69, 70 του ψηφ. αρχείου.

[34]  Aleksej Dmitrievskij, Opisanie liturgitseskich rukopisej,  Κίεβο, 1901, επανέκδοση G. Olms, Hildesheim, 1965 , τόμ. 2, “Ευχολόγια”, σ. 982. Στο books.google

[35]  Wiktionary, λήμμα “l’abîme appelle l’abîme”, https://fr.wiktionary.org. ● Για την παροιμιακή-πολεμική χρήση παράβαλε Ζαχαριάδης Νίκος, “Άβυσσος άβυσσον επικαλείται!”, Ριζοσπάστης, 4 Απρ. 1947. Στο http://zaxariadis.blogspot.gr/2011/01/blog-post.html.

[36]    Παραπέμπει σε ένα επετειακό άρθρο της εφημερίδας “Αυγή” (25-3-1979) το οποίο είναι μια συνηθισμένη μαρξιστική  κατήχηση περί την Επανάσταση, χωρίς παραπομπές.

[37]  Γ. Λουκίδης, Μηχανισμοί παραγωγής αντι-εθνικών μύθων, Νέος Ερμής ο Λόγιος, τ. 7 (2013), σ. 113-134.

[38]    Pouqueville F. C. H., Voyage en Moree, a Constantinople, en Albanie, …  , 1805.  Του ιδίου Voyage de la Grèce,  1820.

[39]   Pouqueville F.C.H.,  Histoire de la regeneration de la Grece, 1824, σε 4 τόμους.

[40]           Για την παρούσα εργασία, πέρα από το γαλλικό πρωτότυπο, έλαβα υπόψη ως βοηθήματα δύο εκδόσεις αυτής της μετάφρασης οι οποίες υπάρχουν στο δίκτυο. Η μια, εκτενέστερη, είναι η «Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως : ήτοι η Αναγέννησις της Ελλάδος» σε μετάφραση Ξενοφώντος Δ. Ζύγουρα, εκδοθείσα από τους Αντώνιο Στ. Γεωργίου κ.ά., το 1890. Τα γεγονότα που εξετάζουμε περιλαμβάνονται στον Β’ τόμο. Υπάρχει στον ιστοχώρο «Ανέμη» του Πανεπιστημίου Πατρών. Ατυχώς (και περιέργως) λείπουν οι σελίδες 162 έως το τέλος του 4^ου κεφ. του 4^ου βιβλίου  που αναφέρουν τα γεγονότα της Αγ. Λαύρας.  Γι’ αυτά ανάτρεξα σε άλλη, συντομευμένη έκδοση από τον ίδιο μεταφραστή, η οποία διατίθεται ψηφιοποιημένη από τη Δημόσια Βιβλιοθήκη Βεροίας.

[41]               Κατάλογος δημοπρασίας στον ιστοχώρο www.auction.fr.  Πρόσβαση 5-8-2017. Σε έγγραφο της 15-5-1821 αναφέρεται ότι έχει πληροφορηθεί από τον Υγκ τα όσα συνέβησαν στην Πάτρα μεταξύ 1 και 7 Απριλίου (Ν.Ημ.). Συμβουλεύει τον Υγκ να λάβει προστασία στη Ζάκυνθο. Ο Φ. Πουκεβίλ  στην Ιστορία του αναφέρει ότι λάμβανε πολλές επιστολές από την Ελλάδα  (Β’, 322, υποσημ.).

[42]    Μαυρογιάννης Διονύσιος, ‘Όψεις του πολιτικού, οικονομικού και κοινωνικού βίου στην Αχαΐα και στον Μοριά κατά την έναρξη της επαναστατικής διαδικασίας του 1821. Ανέκδοτη εμπορική αλληλογραφία του Γάλλου προξένου στην Πάτρα Ούγου Πουκεβίλ (1820-1822). Πελοποννησιακά, τ. ΚΘ’ (2007-2008), σ. 262-263.

[43]  Δασκαλάκης Β. Απ., Η έναρξις του Αγώνος της ελευθερίας. Θρύλος και πραγματικότης, Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχ. Παν/μίου Αθηνών, 1961, τόμ. ΙΒ’, σ. 9-138.

[44]  Αναπλιώτης Γιάννης, Αγία Λαύρα, Καλάβρυτα (Ιστορία και Μύθος), Καλαμάτα, 1969.

[45]    Δ. Μιτάκης, Τα εναρκτήρια του Εικοσιένα, Αθήνα, 1983, σ. 68.

[46]  Βακαλόπουλος Απ., Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, Θεσσαλονίκη, 1980, τ. Ε’, σ. 4-5.

[47]    Journal de Savoie, 15 Ιουν. 1821, σελ. 228.   Στο http://books.google.gr/books

[48]  Isambert François André, Annales politiques et diplomatiques, Παρίσι, 1823. Στο δίκτυο.

[49]    Η προκήρυξη αυτή κυκλοφόρησε με διάφορες ημερομηνίες, με συνηθέστερη την 25 Μαρτίου.

[50]  François-André Isambert (avocat), άρθρο στη γαλλόφωνη Wikipedia.

[51]   Δ. Μαυρογιάννης (2007-2008), φωτογραφίες εγγράφων.

[52]  Philip James Green, Sketches of the War in Greece, Λονδίνο, 1827, σ. 12, 31 κ.ε.  Σε μια περίπτωση, τον Απρίλιο, ο Πουκεβίλ φέρεται να ικέτευε την κυρία Green να του δώσει καταφύγιο στο βρετανικό προξενείο (σ. 32)

[53]  Υπάρχει και το εμφανές λάθος Pratasso αντί Patrasso στο ιταλικό κείμενο της προκήρυξης της 26/3, το οποίο έκανε προφανώς ο Υγκ και δεν το διόρθωσε.

[54]    Οι μεγάλοι εμπορικοί οίκοι και οι τράπεζες με διασυνδέσεις στην Ανατολή ήταν επίσης διακομιστές ειδήσεων. Γ. Αργυράκος & ΚΚ Αργυράκου, Η Επανάσταση του ’21 στην Gazette de Lausanne, Ελίκρανον, 2017, σ. 13, 166, passim.

[55]    Γ. Αργυράκος, Κ.Κ.Αργυράκου (2017),  σ. 171 (25-1-1822),  178 (15-2-1822).

[56]               Σπ. Τρικούπης, Ιστορία, Α’, 55, 56. ● Ιστ. Ελλ. Έθνους,  τομ. ΙΒ’, σ. 82.

[57]  Γερμανού Απομνημονεύματα, 1900, σ. 27. Στην έκδοση του Καστόρχη (1837), έχει διαβαστεί λάθος το αριθμητικό “θ” του χειρογράφου ως “δ” (σ. 14).  Έτσι μερικοί μεταγενέστεροι συγγραφείς αναφέρουν ότι αυτό συνέβη την 4 Μαρτίου. Την πλαστή επιστολή με ημερ/νία 8/3 δημοσιεύει ο Φραντζής.

[58]  Πουκεβίλ, Ιστορία, ελληνική μετάφραση, συντομευμένη έκδοση, σ. 26.

[59]  Δ. Κόκκινος, τόμ. Α’, σ. 175.

[60]         Φραντζής Α., Επιτομή της Ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος …, 1841, τόμ. Α’, σ. 153.

[61]  Γ. Αργυράκος, Κ.Κ. Αργυράκου, σ. 25, 26. Τα περί Τριπολιτσάς είναι λάθος. Προφανώς πρόκειται για την Πάτρα.

[62]          Neue Speyerer Zeitung, 3/5/1821, Νο. 53. Η είδηση αποδίδεται σε πλοίο που έφτασε στην Τεργέστη την 18/4. Αναφέρει ότι οι Βρετανοί προειδοποίησαν τον πασά του Μοριά για την εξέγερση της 25/3 και αυτός έκαψε τον καθεδρικό ναό της “Τριπολιτσάς” (προφανώς της Πάτρας)

[63]           Κωνσταντοπούλου Γ. Παναγιώτα, Τα απομνημονεύματα του Αγώνα ως ιστοριογραφικός και έντεχνος λόγος. Καλάβρυτα και Καλαβρυτινοί στο έργο του Παλαιών Πατρών Γερμανού και Φωτάκου. Πελοποννησιακά, τομ. ΚΘ’ (2007-2008), σελ.  122. ●  Σ. Καργάκος, Η Ελλην. Επανάσταση του 1821, ειδική έκδοση RealNews, 2014, Β’, σ. 31.

[64]  Άρθρο “Παλαιών Πατρών Γερμανός Γ‘”, Βικιπαίδεια.

[65]  Πρίντζιπας Θ. Γιώργος, Οι μεγάλες κρίσεις στην Εκκλησία, 2004, “Προσκήνιο”, Χαλάνδρι, σελ. 23.

[66]             C.T. Striebeck, Mittheilungen aus dem tagebuche des philhellenen , E.A. Telgener, 1834 (1η έκδοση 1828), σ. 187-189. Αναφέρεται και στο Κ. Σιμόπουλος, “Πώς είδαν οι ξένοι την Ελλάδα του 21”, Πολιτιστικές Εκδόσεις, Αθήνα 2004, τόμ. Β’, σ. 53.

[67]  Ο Γερμανός (όπως και άλλοι) ήταν ενάντιος στην σύγκληση της συνέλευσης των Καλτεζών.  Όμως ο ίδιος και ορισμένα ακόμη άτομα έγιναν μέλη της Γερουσίας μετά τη συνέλευση.

[68]  Καμπούρογλου Δ.  Μελέτη επί του βίου και της δράσεως του Π.Π. Γερμανού, 1916, σ. 43, σημ. 109:  “Η υπογραφή του Γερμανού υπάρχει πρώτη στο ψήφισμα του Βουλευτικού της 17 Ιαν. 1822.”

[69]  Η γνωστή από άλλες πηγές επαναστατική τελετή της 17 Μαρτίου στην Αγ. Λαύρα, κατά την εορτή του Αγ. Αλεξίου, αναφέρεται και σε έντυπο ανωνύμου (“Κ.Α.”) που θέλει να εξάρει την οικογένεια Στριφτόμπολα. Στο: Κ. Α. Απαντήσεις και παρατηρήσεις εις το ανωνύμως εκδοθέν αχρονολόγητον φυλλάδιον επωνομαζόμενον, Ιστορικαί αλήθειαι ή η Πετιμεζαϊκή οικογένεια. Ναύπλιο, 1850. Διατίθεται στο  http://anemi.lib.uoc.gr

[70]          Το θέμα εξετάζεται εκτενώς στο  Κατερίνα Γ. Καραπλή, Κατευόδωσις στρατού. Η οργάνωση και η ψυχολογική προετοιμασία του βυζαντινού στρατού πριν από τον πόλεμο (610-1081), Μυρμιδόνες, 2010.

[71]  Π.Π. Γερμανός, Απομνημονεύματα, έκδοση Παπούλα, σελ. 98. “Αφού δε διετάχθησαν τοιουτοτρόπως τα πάντα, έγινε λιτανεία ευχαριστήριος εις τον Θεόν και ο όρκος της πίστεως εις την Πατρίδα, και άρχησε τακτικώς να εργάζεται η Διοίκησις.”.

[72]    Φραντζής, Β’, 21.

[73]    F. Pouqueville, Histoire …, τ. 2, σ. 326-327. Μάλλον εννοεί την πολεμική ιαχή στο Α’ Μακκαβαίων, 5,31

[74]              Παπανικολάου Μιλτιάδης, Η Εικονογράφηση των θρύλων και η ιστορία τους, συνέδριο “Η αποδόμηση του Εθνικού Κράτους και της ιστορίας του”, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών,  Θεσσαλονίκη, 2007, σ. 26, 27, 35.  Διαθέσιμο στο media.ems.gr.

[75]    “Απαντήσεις και παρατηρήσεις εις το ανωνύμως εκδοθέν αχρονολόγητον φυλλάδιον ...”, υπό Κ. Α., Ναύπλιο, 1850, σ. 7.

[76]    Π.χ.  παλαιότερη εκδοχή του άρθρου τη Βικιπαίδειας “Θρύλος της Αγίας Λαύρας” όπως υπάρχει στο http://istorika-8emata.blogspot.gr/. Πρόσβαση 29/9/2017.

[77]  Στο άρθρο του ΒΚ, πέραν του διάχυτου ειρωνικού ύφους κατά της Μητρόπολης Καλαβρύτων και άλλων,  οι διαφωνούντες με αυτόν αναφέρονται ως “γνωστοί κύκλοι” που “έχουν ανοίξει μέτωπο αντιπαλότητας”. Β. Κρεμμυδάς (1996), σελ. 21.

[78]  Καραμπελιάς Γ. Συνωστισμένες στο Ζάλογγο, Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2011, σ. 143, 144. Παραπέμπει στο: Α. Πολίτης, “Ο “χορός του Ζαλόγγου” …,” Μύθοι και ιδεολογήματα στη σύγχρονη Ελλάδα, 2007, σ. 271. “…[τη φρικτή λεπτομέρεια] δεν θα την έβγαλε απ’ το κεφάλι του ο Πουκεβίλ. Οι φήμες θά ΄διναν και θά ‘παιρναν στα Γιάννινα.”

[79]    Μιτάκης Δ., σ. 67

[80]           Για παράδειγμα,  Κάτσικας Χρ., “Τρίτη άποψη από το Κρυφό Σχολείο στην Αγ. Λαύρα”, Τα Νέα, 24/3/2005, www.tanea.gr. “… οι Έλληνες και ξένοι ιστοριογράφοι της Επανάστασης αναφέρουν: Φιλήμων: «παχυλόν ψεύδος» (Φιλήμονος, Δοκίμιον  … τόμ. Γ’, κβ) – Σπ. Τρικούπης: «Ψεύδος» (Σπ. Τρικούπη, Ιστορία … τόμ. A‘, σ. 229)”.

[81]  Φιλήμων Ι., Δοκίμιον Ιστορικόν περί τής Ελληνικής Επαναστάσεως,  Αθήναι 1860, Γ’, σ. κβ’-κγ’.  ● Σπ. Τρικούπης, Ιστορία, Α’, σ. 318 (δ).

[82]    Δ. Μιτάκης,  σ. 57, 58 και άλλες.

[83]    «Τας σημαίας του δε όλας είχε [ο Κολοκοτρώνης] κατά σειράν εις την ράχην του βουνού, όπου ήταν όλα τα άλογα των καπεταναίων και αυτός ο ίδιος για να φαίνωνται από τον εχθρόν. Οι ιερείς εδιάβαζαν παράκλησιν …», Φωτάκος, Απομνημ., 213, (Δερβενάκια).

[84]  Φωτόπουλος Θ. Αθανάσιος, “Βιογραφία του αγωνιστού Αναγνώστη Γιαννοπούλου”, Πρακτικά Β’ Τοπικού Συνεδρίου Αχαϊκών Σπουδών (Καλάβρυτα, 1983), Πελοποννησιακά, Παράρτημα 11, Αθήνα, 1986. Ο οπλαρχηγός Γιαννόπουλος – Πάτζος καταγόταν από το χωριό Περιστέρα Καλαβρύτων. Αυτά τα χωριά, γνωστά και ως Κλουκίνες, κατά τον Α.Φραντζή ύψωσαν τη σημαία της Επανάστασης την 24 Μαρτίου. (Φραντζή, τ. Δ’, σ. 179).

[85]              Ανώνυμος, Extrait d‘un discours prononcé dans une société litteraire sur les événemens de la Grèce, Dentu, 1830, Σημείωση 3.

[86]  Για παράδειγμα: “Ποιος ύψωσε το λάβαρο;” Ριζοσπάστης, 25/3/ 2005, rizospastis.gr. Στην καταληκτική παράγραφο υιοθετεί το πρωτείο της Καλαμάτας.

[87]               Π.χ.  Ριζοσπάστης, 25/3/2008 : “Εως τότε, όμως, την έκδοση του διατάγματος αυτού, στις 15.3.1838, η Εθνική Γιορτή είχε καθιερωθεί να γιορτάζεται την Πρωτοχρονιά”, στο rizospastis.gr. ●  Ο Κορδάτος (Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας, 1957, σ. 119, σημ. 1) ισχυρίστηκε ότι προ του Οθωνικού διατάγματος του 1838 η Επανάσταση εορταζόταν την πρωτοχρονιά, δηλαδή την επέτειο διακήρυξης της εθνικής ανεξαρτησίας από την Α’ Εθνοσυνέλευση (1-1-1822). Αυτό όμως δεν τεκμηριώνεται με καμία πηγή, η δε υποσημείωση του Κορδάτου είναι ψευδής. Παραπέμπει στο Λάμπρου Π. Σπυρίδων, “Τα Ελευθέρια. Λόγοι και άρθρα επί τη Εθνική Εορτή της 25 Μαρτίου”, 1911, σ. 511. Εκεί ο Λάμπρου δεν αναφέρει ότι «εορταζόταν» αλλά ότι «θα μπορούσε να εορτάζεται» η Επανάσταση την πρωτοχρονιά.  Τον ισχυρισμό του Κορδάτου επαναλαμβάνει και ο Δασκαλάκης (σ. 30) παραπέμποντας στη μία και μοναδική περίπτωση (τοπικού) εορτασμού την πρωτοχρονιά, στο Μεσολόγγι το 1825.  Αποφεύγει όμως να αναφέρει ότι εκεί εορτάστηκε ταυτόχρονα η επέτειος της λύσεως της πρώτης πολιορκίας του Μεσολογγίου  (1-1-1823), πράγμα που αναφέρει σαφώς η πηγή όπου παραπέμπει (εφημερίδα «Ελληνικά Χρονικά» του Μεσολογγίου, 3-1-1825, σ. 2, διαθέσιμη στο διαδίκτυο από τη Βιβλιοθήκη Βεροίας).  Στους μελετητές φαίνεται άγνωστος ο πρώτος πραγματικά «εθνικός»  εορτασμός που οργάνωσε η προσωρινή κυβέρνηση στην Κόρινθο το Πάσχα του 1822 (βλ. § Α.10.2).

[88]  Πρωτ. Θεμιστοκλής Στ. Χριστοδούλου, “Οι ακολουθίες του νυχθημέρου”, στο www.apostoliki-diakonia.gr

[89]           Κανελόπουλος Γ. Θεόδωρος, “Η Επαναστατημένη Τριφυλία κατά την τουρκοκρατίαν και το 1821”, στο “Λεύκωμα Επαρχίας Τριφυλλίας, 1938, σ. 96.  Αναφέρεται και στο Ιωάννης Δ. Μπουγάτσος, “Η Επαναστατημένη Τριφυλία …”, Πελοποννησιακά – Παράρτ. 31 (2014), σ. 625-650. Διαθεσιμο και στο aristomenismessinios.blogspot.gr

[90]    Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία, (1874), τ. Ε’, σ. 782.

[91]              Γιανναροπούλου Ιωάννα, Επιτάφιος εις Χριστόδουλον Μελετόπουλον, Πελοποννησιακά, τομ. Ζ’ (1969-1970), σελ. 405. “Και ο αοίδιμος μητροπολίτης Παλαιών Πατρών Γερμανός κρατών την σημαίαν του Σταυρού εις τας χείρας την 25 Μαρτίου του έτους 1821 εφώνησε εις τα παρακαλούντα αυτόν πνευματικά τέκνα, τα εσθίοντα άρτον οδύνης, “εγείρεσθε μετά το καθήσθαι οι εσθίοντες άρτου οδύνης”.[ Ψαλ., 126] … Τον λόγον τούτον ειπών κατά συνεννόησιν και ο αοίδιμος Ανδρέας Λόντος την αυτήν ημερομηνίαν προς τους συνεπαρχιώτας αυτού, ήγειρεν αυτούς …”.

[92]              Μ. Οικονόμου, Ιστορικά της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, 1873.  Η σχετική σελίδα είναι η 87. Ο ίδιος στη σ. 88 αναφέρει: «Και ούτω την ημέραν ταύτην της 25 Μαρτίου 1821 ακριβώς ευρέθησαν άπαντες εις τας επαρχίας, εις τας οποίας έκαστος ανήκεν, η σημαία του σταυρού υψώθη συγχρόνως παντού …»  και στη σ. 99: «Προϊόντος δε του Μαρτίου, επέστη και η κλητή ημέρα της 25 αυτού, και το κήρυγμα της επαναστάσεως διεσαλπίσθη και εκ Πελοποννήσου…» .

[93]           Για παράδειγμα, Νίκος Δήμου, Μιλώντας μ΄ έναν αγανακτισμένο νέο για επαναστάσεις, Πατάκης, Αθήνα, 2013, κεφ. 9. «Η επιστημονική ιστορική έρευνα έχει αποδείξει πως κρυφό σχολειό δεν υπήρξε ποτέ, η επίσημη Εκκλησία αφόρισε και πολέμησε την Επανάσταση, κανείς δεν ήταν στην Αγία Λαύρα στις 25 Μαρτίου του ’21!».  Στο books.google.gr

[94]    Αναπλιώτης Γιάννης, Αγία Λαύρα, Καλάβρυτα (Ιστορία και Μύθος), Καλαμάτα, 1969.

[95]  Για τις προϋποθέσεις ισχύος των “επιχειρημάτων εξ αποσιωπήσεως” στην ιστορική έρευνα, βλ.  Martha C. Howell & W. Prevenier (2001) Reliable Sources: An Introduction to Historical Methods, Cornell University Press, σ. 73, 74. όπως συνοψίζονται στο λήμμα “Argument from silence” της αγγλικής Wikipedia. Πρόσβαση 30/7/2017.

[96]    Gazzetta di Firenze, 22/11/1821, σ. 3. Στο books.google

[97]  Για παράδειγμα, Β. Κρεμμυδάς, Lifo, 23-3-2016: “Ο ίδιος ο Γερμανός, άλλωστε, στα απομνημονεύματά του αναφέρει ότι την ημέρα εκείνη [25/3/1821] βρισκόταν σε άλλο χωριό.”.

[98]  Γερμανός, Απομνημονεύματα, (1900), σ. 30.

[99]  Δρούλια Λουκία, Η οικογένεια Ζαΐμη ως τα 1840, Επετηρίς Καλαβρύτων, 1969, σ. 8. Αναφέρεται στο Μιτάκης, σ. 34.

[100]          Raybaud Maxime, Memoires sur la Grece, Paris, 1824, A, 365. Ο Raybaud πέρασε από τα Καλάβρυτα τον Αύγουστο του 1821,  οπότε βρήκε κάποιους Τούρκους σε κατ’ οίκον περιορισμό. Αναφέρει ότι αυτοί σκοτώθηκαν αργότερα.

[101]           Γριτσόπουλος Τάσος, Ιστοριογραφία του Αγώνος, Μνημοσύνη, 3 (1970-71), σ. 42.

[102]           Φ. Πουκεβίλ, Ιστορία  (ελληνική μετάφρ., Αθήναι, 1890), τ. Β’, σ. 181, στο πρωτότυπο γαλλικό (1825) τ. Β’, σ. 348.  Αυτό το σημείο δεν μας διαφωτίζει για το πότε συνέβησαν αυτά. Από άλλες πηγές γνωρίζουμε ότι ο Γερμανός δεν κατήλθε στην Πάτρα αμέσως μόλις έμαθε για την εξέγερση. Ο Πουκεβίλ αλλού αναφέρει ότι η είσοδος στην Πάτρα έγινε το πρωί της 26/3/1821 (Π.Ημ.).

[103]           Φ. Χρυσανθόπουλου (Φωτάκου), Βίοι Πελοποννησίων Ανδρών, 1888, λήμμα Ανδρέας Ζαΐμης. Στο http://users.uoa.gr/

[104]         Κόκκινος Διονύσιος, Η Ελληνική Επανάστασις, τομ. Α΄,  εκδ. “Μέλισσα”, σελ. 177.

[105]           Αναπλιώτης, σ. 111.  ● Φραντζής, τ. Δ’, σ. 179. “Περί των εποχών καθ’ άς υψώθη η ελληνική σημαία εις εκάστην επαρχίαν της Πελοποννήσου. … Εις Καλάβρυτα, δια των προυχόντων και των στρατιωτικών Πετμεζαίων κλπ. την 24 μαρτίου”.

[106]            Μιτάκης, σ. 87, 88.

[107]         Λόγος κατά την εθνικήν εορτήν της κε’. Μαρτίου 1846, εκφωνηθείς υπό του προέδρου της Βουλής Ρ. Παλαμίδου. Αθήναι, 1846, σελ. 4.

[108]           Δεσποτόπουλος Αλέξανδρος, Σύντομον πανηγυρικόν λογίδριον εκφωνηθέν … εν τη Αγία Λαύρα. 1861. Στο http://anemi.lib.uoc.gr

[109]           Κανέλλος Δεληγιάννης, Απομνημονεύματα, έκδ. Τσουκαλάς, Αθήναι, τ. 1, σ. 149.

[110]           Γριτσόπουλος Τάσος, Ιστοριογραφία του Αγώνος, Μνημοσύνη, 3 (1970-71), σ. 44. Παραπέμπει και στα Κ. Δεληγιάννης, Απομνημ. Α’, 278-282 και Ρ. Παλαμήδης, Αθηνά, 20-11-1837.

[111]             Φωτόπουλος Αθανάσιος, Αυτοβιογραφία Βασιλείου Πετιμεζά,  Γ’ Διεθνές Συνέδριο Πελοπον/κών Σπουδών, Καλαμάτα, 1985,  Πελοποννησιακά, Παράρτ. 13, 1987-΄88, σ. 138-156.

[112]                                                                                                                                                                         Φωτόπουλος Θ. Αθανάσιος, Οι κοτζαμπάσηδες της Πελοποννήσου κατά τη Δεύτερη Τουρκοκρατία (1715-1821). Διδακτορική διατριβή,  ΕΚΠ Αθηνών, 1997, σ. 244 της δικτυακής παρουσίασης (240 του πρωτοτύπου, δυσδιάκριτη αρίθμηση), στο http://thesis.ekt.gr. Η μελέτη είναι κακο-τυπωμένη σε γραφομηχανή, με χειρόγραφες διορθώσεις. Η επίμαχη παραπομπή (υπ’ αρ. 126)  είναι λανθασμένη:  Αντί “Φιλήμων Γ’ 20”  γράφει “Γ’ 206”.

[113]           Π.χ. γράφει ότι την 21 Μαρτίου διανεμήθηκαν επαναστατικές προκηρύξεις στους προξένους (εισαγωγή στα Απομνημον.  Γερμανού, έκδοση 1837, σ. κζ’),  ότι η 21/3 ήταν Τετάρτη, ενώ ήταν Δευτέρα (Δοκίμιον, Γ’, 18),  και ότι τα Καλάβρυτα εξεγέρθηκαν την 19/3 ( Γ’,  κγ’).

[114]            Γιανναροπούλου Ιωάννα, Επιτάφιος εις Χριστόδουλον Μελετόπουλον, Πελοποννησιακά, τομ. Ζ’ (1969-1970), σελ. 405, 406.

[115]           Μούλιας Αθ. Χρήστος, Μαρτυρία για το λάβαρο της Eπαναστάσεως στην Αγ. Λαύρα, Η Καθημερινή, 18.03.2014, kathimerini.gr

[116]           Β. Κρεμμυδάς, “Τρίτη άποψη. Η Εκκλησία στο Εικοσιένα. Μύθοι και ιδεολογήματα”, Τα Νέα, 22-3-2005,  www.tanea.gr/news/greece/article/4382401/?iid=2

[117]            Howe Samuel Gridley. An historical sketch of the Greek revolution.  Νέα Υόρκη, 1828, σελ. 40. Ο Χάου κατετάγη στο ελληνικό ναυτικό ως ιατρός το 1824.

[118]           Anderson Rufus, Observations upon the Peloponnesus and Greek islands, made in 1829, Crocker and Brewster, Boston, USA, 1830, σ. 91.

[119]           Σ. Καργάκος, Η Ελλην. Επανάσταση του 1821, ειδική έκδοση RealNews, 2014, Β’, σ. 26.

[120]         Α. Φραντζής, Επιτομή της Ιστορίας …, Β’, σ. 176.

[121]           Φ. Πουκεβίλ, Ιστορία, σ. 46. Η συντομευμένη ελληνική έκδοση, ανηρτημένη στο διαδίκτυο από τη Δημ. Βιβλιοθήκη Βεροίας.

[122]           Philip James Green,  Sketches of the War in Greece, Λονδίνο, 1827, σ. 12.

[123]           Εφημερίδα Giornale della Provincia Bresciana, 11 Ιουν. 1821, σελ. 1:  «Τεργέστη, 27/5. Ο καπετάνιος ενός πλοίου που έφυγε από την Πάτρα την 8/4 μας πληροφόρησε ότι… στις 7 Απριλίου ο αρχιεπίσκοπος Γερμανός, …  εισήλθε στην Πάτρα».  ●  Εφημερίδα Gazette de Lauzanne, 1-6-1821, «Πλοίο που έφυγε από την Πάτρα την 20/4 και έφτασε στην Τεργέστη, αναφέρει ότι  ο Γερμανός εισήλθε στην Πάτρα την 7 Απριλίου».

[124]            Σε άλλες πηγές ταυτίζεται το χωριό Νεζερό με τον Κάλανο.

[125]            Pouqueville F., Voyage en Morée, à Constantinople, en Albanie …, Paris, 1805, τ. 1, σ. 96.

[126]        Leake William Martin, Travels in Morea, vol. 2, σ. 114-121.