Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος
διεθνολόγος
Στο προηγούμενο μας άρθρο σχετικά με το «κόκκινο χάπι» έγινε λόγος για τα οφέλη και τους κινδύνους που εμπεριέχονται στην αντιμετώπιση της κοινωνικής πραγματικότητος ως δυνητικά ψευδούς και στην απόπειρα βαθυτέρας εξετάσεως των πραγμάτων για την αποκάλυψη της κρυφής αληθείας. Η διαδικασία της αμφισβητήσεως είναι δύσκολη και ψυχοφθόρα, καθώς πολλές φορές ιδέες με τις οποίες έχουμε ανατραφεί και συνδεθεί αποδεικνύονται ανεπαρκείς, εσφαλμένες ή σκοπίμως ψευδείς. Αυτό επεκτείνεται σε όλην την κοινωνία, θεσμούς, τρόπους ζωής, τα έργα του πολιτισμού, τα μέσα μαζικής ενημερώσεως.
Όσο οι επικρατούσες συμβάσεις, νόρμες και αξίες καταρρέουν μέσα στο μυαλό μας, ένα αυξανόμενο μέρος των πράξεων των ανθρώπων γύρω μας φαίνεται ανούσιο, βλακώδες ή ύπουλο. Σε κάποιες περιπτώσεις το άτομο μπορεί να φτάσει σε ένα σημείο σαν της ταινίας The Matrix, όπου όχι μόνο κάποιες πτυχές, αλλά ολόκληρος ο κόσμος είναι ένα ψέμα. Γεννιούνται συναισθήματα οργής, απογοητεύσεως και αγωνίας. Η ψυχολογία του κοκκίνου χαπιού προσπαθεί να αξιοποιήσει αυτήν την αντίδραση δημιουργικά και επαναστατικά, για να φέρει θετικές αλλαγές στην κοινωνία και την ζωή ή τον χαρακτήρα του προσώπου.
Κάποιες φορές όμως η νέα πραγματικότητα είναι υπερβολικά σκληρή. Βασικοί οδοδείκτες της ζωής του ανθρώπου παύουν να υπάρχουν αλλά τίποτε δε φαίνεται να μπορεί να τους αποκαταστήσει. Οι ψευδαισθήσεις έφυγαν αλλά τίποτε θετικό δεν πήρε την θέση τους. Αυτή η αίσθηση έρχεται και συναντά τις ιδιαίτερες συνθήκες της εποχής μας, όπου βλέπουμε πενία στον τομέα του νοήματος ζωής (παρακμή σταθερών όπως η θρησκεία, οι μεγάλες ιδεολογίες κ.α.) και την διόγκωση παθογενειών όπως η μοναξιά, η εργασιακή ανασφάλεια, οι ποικιλόμορφες εξαρτήσεις και η κατάθλιψη. Αυτά τα τελευταία είναι ήδη σοβαρά βάρη για τον μέσο άνθρωπο, που διάγει βίο ανεξέταστο και χωρίς ιδιαίτερη περίσκεψη ή αμφισβήτηση για τις επικρατούσες συνήθειες ή αξίες. Αν έχει μεσολαβήσει δε η απόρριψη (μερική ή συνολική) των μεγάλων αφηγήσεων της κοινωνίας, τότε το πρόβλημα διογκώνεται.
Το μυαλό εισέρχεται σε σκοτεινές ατραπούς. Εκεί ο μηδενισμός και η θλίψη σφυρηλατούν ένα νέο σύμβολο και τύπο προσεγγίσεως του κόσμου, για να μην πούμε ένα νέο τύπο ανθρώπου. Γεννιέται το «μαύρο χάπι».
Αν το κόκκινο και το μπλε χάπι προέκυψαν μέσα από μία πασίγνωστη κινηματογραφική ταινία του Hollywood (The Matrix, 1999), το μαύρο χάπι ξεπήδησε από τις ανήλιαγες, περιθωριακές υποκουλτούρες του διαδικτύου. Όπως και τα προηγούμενα, το σύμβολο αυτό ξέφυγε από τον χώρο και τις προθέσεις των δημιουργών του και διαμορφώθηκε από τις ιδέες και ανάγκες των χρηστών, λαμβάνοντας ποικίλες μορφές και εσωτερικό περιεχόμενο. Και εάν μοιάζει η ενασχόληση με αυτά εκκεντρική, ο αναγνώστης θα δει πως το μαύρο χάπι και κάποια άλλα σύμβολα που το πλαισιώνουν μιλούν για πραγματικά προβλήματα και καταστάσεις, συνεπώς η περί αυτών συζήτηση μπορεί να λειτουργήσει σαν ένα βοηθητικό πρίσμα προς την κατάσταση πέριξ (ή και εντός) ημών.
Το μαύρο χάπι: Σκοτεινές ρίζες και ζοφερά μηνύματα
Όπως με τα περισσότερα σύμβολα που ξεπηδούν από το ίντερνετ χωρίς να είναι τέκνα συγκεκριμένων συγγραφέων, καλλιτεχνών ή ομάδων, κάνεις δεν είναι βέβαιος από που προέκυψε το «μαύρο χάπι». Πάντως, ενώ το κόκκινο χάπι χρησιμοποιήθηκε ως σύμβολο για όσους ήθελαν να αποδομήσουν τον φεμινισμό και να υιοθετήσουν μία πιο «ακριβή» εικόνα για τις γυναίκες (με στόχο την σεξουαλική δημοφιλία ή την δημιουργία μακροημερευουσών και υγιών οικογενειών), το μαύρο υιοθετήθηκε από εκείνους που θεωρούσαν το «παιχνίδι των φύλων» χαμένη υπόθεση για εκείνους, είτε για φερομένους ως «συστημικούς λόγους» είτε για δικά τους προσωπικά ψυχολογικά και σωματικά προβλήματα. Αυτοί έγιναν γνωστοί ως incels (involuntary celibates, ακουσίως άγαμοι) [1]. Αυτή η τελευταία κοινότητα χαρακτηρίζεται από ένα συνδυασμό ακραίων ανασφαλειών και μίσους για τους εαυτούς τους, με σφοδρή πικρία και απέχθεια για όλες τις γυναίκες, καθώς και τους άνδρες που έχουν επιτυχία με αυτές.
Οι incels περιορίζονταν σε συγκεκριμένα διαδικτυακά φόρουμ και ήταν οικουμενικώς άγνωστοι, μέχρι την 23η Απριλίου 2018, όταν ένα αυτοχαρακτηριζόμενο μέλος τους, ο 26χρονος Alek Minassian, έριξε ένα βανάκι πάνω σε περαστικούς στο Τορόντο, φονεύοντας 10 και τραυματίζοντας 16. Πριν από εκείνον, στην Καλιφόρνια το 2014, ο 22χρονος Elliot Rodger σκότωσε 6 ανθρώπους με το αυτοκίνητο και το όπλο του, προτού καταδιωχθεί από την αστυνομία και αυτοκτονήσει. Το κείμενο που άφησε πίσω του, όπου εξηγεί το μίσος του για τις γυναίκες λόγω της αδυναμίας του να βρει σύντροφο, έγινε ένα είδος νοσηρού μανιφέστου για τμήματα αυτών των κοινοτήτων.
Με ρίζες σε τόσο θλιβερές καταστάσεις και τόσο συντετριμμένες, τοξικές ψυχολογίες ίσως φαίνεται περίεργο το πως το «μαύρο χάπι» κατόρθωσε να αποσυνδεθεί από αυτό το πλαίσιο για να γίνει σύμβολο προβληματισμού για τη σύγχρονη κοινωνία. Και όμως, όπως το κόκκινο χάπι ξεκίνησε από ένα σημείο Α και κατέληξε να χρησιμοποιείται με πολύ διαφορετικό τρόπο και να εκφράζει ποικίλες ιδεολογίες, έτσι και το νέο σύμβολο επεκτάθηκε. Η φύση του βοήθησε να αξιοποιηθεί από άλλες ομάδες και υποκουλτούρες, καθώς είχε ευρύτερη εφαρμογή. Το κόκκινο χάπι εκφράζει την απαγορευμένη αλήθεια και την αποκάλυψη του ψεύδους – το ποια είναι η αλήθεια και ποιο το ψεύδος, υπάρχουν άπειρες και αντικρουόμενες γνώμες. Έτσι λοιπόν το μαύρο χάπι εξέφρασε ένα γενικό συναίσθημα, άσχετα από τι το προκαλούσε.
Το συναίσθημα αυτό είναι η απογοήτευση και εγκατάλειψη κάθε ελπίδος και αγωνιστικής διαθέσεως. Σημαίνει απελπισία, ένα μαύρο μέλλον, υπαρξιακό κενό, φόβο και κατάθλιψη. Είναι η κρυφή αλήθεια που εκθέτει μεν τα ψεύδη του καθεστώτος και της κοινωνίας, αλλά αντίθετα με το κόκκινο χάπι δεν ελευθερώνει ούτε δίνει όπλα αντιστάσεως. Οδηγεί σε παραίτηση. Δείχνει μία εικόνα τόσο ζοφερή που δεν φαίνονται περιθώρια αντιστάσεως ή βελτιώσεως. Το επί μέρους ζήτημα που προκαλεί τέτοιον τρόμο μπορεί να άπτεται κάθε πτυχής της πραγματικότητος. Φόβος για το προσωπικό μέλλον, την οικονομία, τον πόλεμο, την οικολογική καταστροφή, τα κοινωνικά ήθη, την εργασία, την τεχνολογία. Πολλοί περιγράφουν το μαύρο χάπι ως το αποτέλεσμα «λήψεως» πολλών κοκκίνων: όσο περισσότερες κρυφές αλήθειες βγαίνουν στο φως, τόσο στενεύουν τα περιθώρια αισιοδοξίας. Η «φώτιση» του κοκκίνου χαπιού μοιάζει ψεύτικη και απατηλή, όσο και οι προηγούμενοι μύθοι που υποτίθετο πως κατέλυε. Αυτή η συσχέτιση των εικονικών χαπιών έχει κάνει το μαύρο χάπι κομμάτι του λεξιλογίου της διαδικτυακής δεξιάς-ακροδεξιάς, η οποία αρέσκεται να μιλά για το ζοφερό μέλλον που έρχεται για τις δυτικές κοινωνίες και εθνότητες. [2]
Ο ανθρωπότυπος της Καταστροφής
Την ιδέα του μαύρου χαπιού πρόσφατα ήρθε να συνοδεύσει μία άλλη εικόνα, η οποία είχε στόχο να περιγράψει την προσωπικότητα του παραιτημένου από την ζωή ανθρώπου. Έκανε την εμφάνιση της στο αμερικανικό διαδίκτυο στα τέλη του 2018, έγινε σύντομα δημοφιλής και το μεσουράνημα της (καθώς σχεδόν όλα τα διαδικτυακά φαινόμενα γνωρίζουν γρήγορη παρακμή) κράτησε αρκετούς μήνες, αν όχι μέχρι την στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές.
Η εικόνα αυτή είναι στη μορφή του διαδικτυακού meme, δηλαδή ενός επαναλαμβανομένου και μεταλλασσομένου μοτίβου, το οποίο κάθε χρήστης διαφοροποιεί ανάλογα με τις επιθυμέις του, συνήθως με χιουμοριστικές προθέσεις. (Δεν θα αναλύσουμε το φαινόμενο meme εδώ, θα βγούμε εκτός θέματος και η θεματολογία μας είναι ήδη ιδιαίτερη). Ονομάζεται Doomer, όρος που μπορεί να μεταφραστεί ως ο «άνθρωπος της καταστροφής».
[ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Who Is The Doomer? – Dealing With An Age Of Hopelessness
Αρχείο Εικόνων: Doomer]
Ο άνθρωπος αυτός λοιπόν, συνήθως μεταέφηβος-νεαρός Δυτικός άνδρας, συμβολίζει την απόλυτη απελπισία και απογοήτευση μπροστά στις δύσκολες καταστάσεις. Υπάρχουν άπειρες ενσαρκώσεις αυτής της εικόνος, με κάθε μία να αποτυπώνει τα άγχη και ιδέες των δημιουργών, όμως συνυπάρχει η αίσθηση αδυναμίας όχι μόνο να υπερκερασθούν προσωπικά προβλήματα, αλλά και άγχος απέναντι σε ζητήματα κοινωνικά ή και παγκόσμια. Έτσι λοιπόν ισορροπεί εντός και εκτός πολιτικής. Τα αναφερόμενα προβλήματα μπορεί να είναι η κατάθλιψη, η ανεργία και η φτώχεια, η μοναξιά και οι εξαρτήσεις (αλκοόλ ναρκωτικά…). Συνήθως υπάρχει μία στάση πικρίας προς την κοινωνία, ή μάλλον μία αδυναμία κατανόησης της. Μπορεί όμως να είναι και ο τρόμος ενώπιον ενός ενδεχομένου παγκοσμίου πολέμου, ραγδαίων κοινωνικών, οικονομικών και τεχνολογικών αλλαγών. Φυσικά, ζητήματα όπως το υπαρξιακό κενό, η μάταιη αναζήτηση νοήματος και η αποξένωση έχουν την τιμητική τους.
Εκ πρώτης όψεως εδώ δεν βλέπουμε τίποτε το πρωτότυπο ή το αξιοσημείωτο. Και παλιότερα βλέπαμε στους νέους υπαρξιακά αδιέξοδα, αγανάκτηση, άγχος και το αντίστοιχο ξέσπασμα τους μέσα από τη μουσική, την μόδα κ.α. Θα εστιάσουμε την απάντηση σε δύο πράγματα: πρώτον, σε κάποια ιδιαίτερα προβλήματα που δεν υπήρχαν πιο πριν, και δεύτερο στην ψυχολογική στάση απέναντι στην δυσκολία και την θλίψη.
Έχουμε πολλάκις μιλήσει για την αυξημένη κατάθλιψη και απομόνωση των ανθρώπων στη σημερινή Δύση, η οποία είναι ιδιαίτερα σκληρή για του νέους. Στην Ελλάδα είχαμε φυσικά και την οικονομική κρίση, από την οποία ακόμη να βγούμε, με την συλλογική ψυχολογία ήδη κατεστραμμένη, τους θεσμούς απαξιωμένους, τον πολιτισμό σε οικτρή κατάσταση και χωρίς πολλές ελπίδες για το μέλλον, ειδικά μετά τις διαδοχικές απογοητεύσεις από κόμματα, κινήματα και κυβερνήσεις. Όπως είπαμε και στο άρθρο «κοινωνία και κουλτούρα στη Βαβυλώνα», η Ελλάδα έχει το αρνητικό των αθλίων θεσμών και της οικονομικής καχεξίας, αλλά και το θετικό την ισχυρότερης παρουσίας «παλαιών» δομών και αξιών όπως η εθνική συνείδηση και η οικογένεια.
Ένα συχνό μοτίβο που επανέρχεται στις εικόνες του «ανθρώπου της καταστροφής» είναι όχι μόνον η ανεργία και η υποαπασχόληση, αλλά η γενικότερη παραίτηση από την εργασία και η απόσυρση σε μία ζωή αδρανείας. Το φαινόμενο έχει κωδικοποιηθεί στο αρκτικόλεξο NEET, Νeither in Education nor in Employment or Training, δηλαδή άτομα που δεν εργάζονται, δεν φοιτούν σε σχολή/σχολείο ούτε λαμβάνουν κάποια επαγγελματική κατάρτιση. Σε αρκετές περιπτώσεις παρουσιάζεται και έλλειψη επιθυμίας ή κινήτρου για εξεύρεση εργασίας. Είναι ένα φαινόμενο αρκετά περίπλοκο και ξεπερνά το αντικείμενο του άρθρου. Το σημαντικό για εμάς είναι ότι αυτή η τάση παρουσιάζει σημαντική αύξηση στις ΗΠΑ, την Ευρώπη και την Ιαπωνία (hikikomori). Την επαύριο της εκλογής Τραμπ έγινε πλήθος αναλύσεων για την απελπισία, την κοινωνική και ψυχολογική κατάρρευση αλλά και τον βιολογικό θάνατο (αυτοκτονίες, ναρκωτικά) πολύ μεγάλου τμήματος της λευκής εργατικής τάξης των ΗΠΑ. Τα προβλήματα είναι πολλά, και για αυτά τα άτομα και για την κοινωνία. [3]
Γράφει ο Δημήτρης Γιαννάτος στην «Ρήξη»
«Το σίγουρο είναι ότι διαμορφώνει μια κοινωνική ομάδα που βιώνει φτώχεια, έλλειψη ευκαιριών, μείωση κινήτρου ή φιλοδοξιών. Το προσωπικό κόστος είναι μεγάλο, δημιουργώντας εφήβους που περιπλανώνται με παγωμένο πρόσωπο και χωρίς στόχο σε ευρωπαϊκές πόλεις, όπως το Σουώνση που αποτελεί την εμβληματική περιοχή του φαινομένου. Οι μακροχρόνιοι NEETs, συχνά βιώνουν κοινωνικό αποκλεισμό, ανασφάλεια, παραβατική συμπεριφορά, χρήση ναρκωτικών, εφηβική εγκυμοσύνη, προβλήματα σωματικής και ψυχικής υγείας, κ.α. Παράλληλα, πολλοί «αντιστέκονται» στον παραδοσιακό ρόλο ένταξης ως αναλώσιμοι μισθωτοί και δεν επιδιώκουν την περαιτέρω κατάρτιση για απόκτηση εμπορεύσιμων δεξιοτήτων.»
Η Ελλάδα έχει το μεγαλύτερο ποσοστό NEETs στην Ευρώπη, κάτι που έχει εξηγηθεί τόσο λόγω της κρίσεως, όσο λόγω του υπεργονεϊσμού – η ισχυρή ελληνική οικογένεια, που πριν λίγες γραμμές εκτιμήσαμε, έχει και παρενέργειες. Σίγουρα ο τρόπος ανατροφής και ζωής έχει συνέπειες.
Η Λένα Παπαδημητρίου στο ΒΗMagazino, πιο σκληρή, προχωρά σε ηθική κριτική:
Είναι η δημογραφική ομάδα των «νεαρών ενηλίκων σε ρόλο παιδιού». Tού «δεν είμαι ποτέ ευχαριστημένος», «δεν έχω ιδέα τι θέλω», «δεν έχω όραμα», «θέλω το εύκολο κέρδος», «δεν θέλω να κουραστώ για τίποτα», «δεν ελπίζω σε τίποτα», «δεν έχω drive για τίποτα», «δεν με ενδιαφέρει να προσφέρω τίποτα».
Με τα κοινωνικά προβλήματα πίσω μας, η ιδιαίτερα ανησυχητική διαφορά της τρεχούσης καταστάσεως με το διαχρονικό φαινόμενο του απογοητευμένου νέου είναι ο τρόπος αντιδράσεως. Δεν μιλούσαμε για μια νεολαία παγωμένη, μηδενιστική και χαμένη την δεκαετία του 60. Τότε ήταν εποχή εξεγέρσεων, ανατρεπτικών κινημάτων, οργής και αμφισβητήσεως που εκφραζόταν μέσα από την πολιτική, την μουσική κ.α. Εάν όλα αυτά ήταν σωστά ή δικαιολογημένα, ο καθένας θα κρίνει αναλόγως τις αξίες του. Το θέμα ήταν πως κάτι γινόταν. Σήμερα βλέπουμε αντιδράσεις, ριζοσπαστικοποίηση κ.α., αλλά φαίνεται και μία παραίτηση και ένα κενό. Άνθρωποι που νιώθουν αποξενωμένοι και χωρίς νόημα, υποχωρούν λοιπόν στην ιδιωτεία, στο διαδίκτυο και τις εξαρτήσεις. Αυτό βγάζει προς τα έξω η εικόνα του «ανθρώπου της καταστροφής» (συνδυασμός του «μαύρου χαπιού»/κοσμοθεωρητικής απογοητεύσεως και προσωπικής δυστοκίας). Δεν λέμε βεβαίως πως αυτό είναι ο κανόνας, πως αφορά την πλειοψηφία. Υπάρχει όμως εκεί έξω – και δεν είναι καθόλου αμελητέο.
Οδεύοντας προς την έξοδο
Όλα τα παραπάνω ζοφερά μας οδηγούν σε κάποια αμείλικτα ερωτήματα. Ποια είναι η εξέλιξη από εκεί και πέρα; Ένας άνθρωπος που είδε το κοσμοείδωλο εντός του οποίου ανατράφηκε να γκρεμίζεται, ενώ γεμίζει με τρόμο για το μέλλον του, τόσο προσωπικά όσο και για όλη την κοινωνία/χώρα/πολιτισμό, μοιάζει παγιδευμένος σε μία κατάσταση αδυσώπητα πνιγηρή και καταθλιπτική. Οι επιτυχημένες αλλαγές στην προσωπική ζωή μπορούν να βοηθήσουν, όμως δεν πρέπει να ξεχνάμε πως το μαύρο χάπι, η απογοήτευση και το αίσθημα φόβου και αηδίας για το κοινωνικό περιβάλλον και τις προοπτικές του, μπορεί να κατακυριεύσει και έναν άνθρωπο που έχει τον ιδιωτικό του βίου εν τάξει.
Έχουμε τέσσερις κατά βάσιν επιλογές για το μαύρο χάπι:
- Εσωτερίκευση: Το άτομο αφήνεται στον μηδενισμό, την απόρριψη των πάντων και την προσωπική δυστυχία. Μπαίνει σε μία πορεία αργού θανάτου, ψυχολογικού, κοινωνικού αλλά και φυσικού (μοναξιά, κατάθλιψη, εξαρτήσεις, αυτοκτονία).
- Εναγκαλισμός: Η απογοήτευση γίνεται πικρία και η πικρία μίσος. Όπως προειδοποιούσε ο Νίτσε, η διαρκής πάλι με τα τέρατα μπορεί να μεταβάλει τον άνθρωπο σε ένα από αυτά – όταν κανείς ατενίζει επί μακρόν προς την άβυσσο, εκείνη ανταποδίδει το βλέμμα. Η περιφρόνηση του ατόμου για τον έξω κόσμο γεννά την επιθυμία της καταστροφής (επιθετικότητα, ριζοσπαστικοποίηση, τρομοκρατία).
- Υποχώρηση: Η επαφή με ιδέες (πολιτικές, θρησκευτικές, φιλοσοφικές) και κοινότητες που χαρίζουν νόημα στη ζωή και μία οδό για το μέλλον αποτελούν ίσως την ασφαλέστερη διέξοδο από το τέλμα. Η εύρεση οράματος και ελπίδος (επιστροφή στην αγωνιστικότητα του κοκκίνου χαπιού) μπορεί να οδηγήσει σε ενεργή δράση αυτοβελτιώσεως, κοινωνικής αφυπνίσεως, πολιτικής αντιστάσεως, απεμπλοκής από νοσηρές συνήθειες και καταστάσεις, ό,τι εξυπηρετεί τον καθένα και τις ιδιαιτερότητες του προσωπικού του ταξιδιού και του προσωπικού του σταυρού.
- Υπέρβαση: Ο άνθρωπος δεν απαρνείται την απαισιόδοξη οπτική του για τον κόσμο, αλλά μαθαίνει να ζει με αυτήν. Με αυτήν τη διαδικασία διελέχθησαν και πάλεψαν όλοι οι πεσιμιστές φιλόσοφοι. Από εκεί και πέρα μπορεί να οικοδομηθεί ένα νέο νόημα από την αποδοχή των δυσκολιών και της τάσεως για υπέρβαση των (amor fati-Νίτσε), ή ακόμη και η υιοθέτηση μίας αντιλήψεως ειρωνικής. Σύμφωνα με την τελευταία, η κατάσταση του κόσμου δεν είναι τραγική αλλά γελοία, και μόνο με το γέλιο και την διακωμώδηση μπορεί ο άνθρωπος «που έχει βγει από το Matrix» να επιβιώσει ψυχολογικά. Τούτη η επιλογή μοιάζει εύθραυστη και ίσως επιφυλάσσει κινδύνους (ακόμη και εάν όλα είναι παράλογα, εμείς τι κάνουμε; Και πως συνδεόμαστε με τους άλλους;), είναι όμως από τις πιο δημοφιλείς όταν συζητάται η έξοδος από το μαύρο χάπι.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Ενώ οι διαδικτυακές κοινότητες incels είναι μικρές και περιθωριακές, έχει όντως παρατηρηθεί ένα φαινόμενα «σεξουαλικής ύφεσης» και έλλειψης συντροφικότητας τα τελευταία χρόνια. Χαρακτηρηστικά…
[2] Μετά την τρομοκρατική επίθεση στον Καναδά το 2018, έγιναν προσπάθειες να ταυτιστούν οι incel με την διαδικτυακή δεξιά-ακροδεξιά. Παρ’ ότι επιφανειακά υπάρχουν ορισμένες ομοιότητες (αντιφεμινισμός, κριτική στην σεξουαλική ελευθεριότητα), οι αντιδραστικές-εθνικιστικές δυνάμεις τους αντιμετωπίζουν με χλεύη και περιφρόνηση, λόγω: α) της ηττοπαθείας τους, β) της παραδόσεως τους σε κάθε πάθος (αλκοόλ, τσιγάρο, ναρκωτικά, πορνογραφία), γ) του τυφλού μισογυνισμού, δ) της απορρίψεως του θεσμού της οικογενείας και ε) του γενικού μηδενισμού τους που δεν αφήνει χώρο για την ανάπτυξη πολιτικής δράσεως και εθνικής συνειδήσεως. Για τις δυνάμεις αυτές η αποφυγή του μαύρου χαπιού αποτελεί μόνιμο σκοπό και ενασχόληση.
[3] Φυσικά η κατάσταση αυτή έχει ολέθριες συνέπειες για το δημογραφικό πρόβλημα και το σχηματισμό οικογενειών.