Παναγιώτης Ήφαιστος www.ifestosedu.gr
Σκοπός δεν είναι να περιγράψουμε πλήρως την επιστημονική και δημόσια παρουσία του Νεοκλή Σαρρή. Αυτό θα ήταν πολύ δύσκολο να γίνει σε μερικά λεπτά. Σκοπός είναι να δούμε που στεκόταν ο Νεοκλής Σαρρής ως επιστήμονας και ως δημόσιο πρόσωπο. Βέβαια, οι γενικεύσεις για την πολιτική σκέψη, τον ρόλο του πολιτικού στοχαστή και η προσπάθεια συσχετισμού των πορισμάτων με ένα επιστήμονα όπως ο Σαρρής ο οποίος είχε μια τόσο ιδιόμορφη διαδρομή, είναι σε κάθε περίπτωση ένα δύσκολο εγχείρημα.
Ο Σαρρής ήταν σπάνιο είδος χαλκένδερου και εξαιρετικά ανθεκτικού πολιτικού στοχαστή. Η διαδρομή του εξάλλου ήταν ζωντανή βιωματική ιστορία η οποία επειδή συνδυαζόταν με επιστημονική κατάρτιση κατόρθωνε μοναδικά αληθινές περιγραφές και ερμηνείες. Στην διαδρομή ενός πολιτικού στοχαστή κανείς δεν πρέπει να υποτιμά τις βιωματικές του εμπειρίες ιδιαίτερα όταν αναφερόμαστε σε ιστορικές καμπές και σε μεγάλα ιστορικοπολιτικά φαινόμενα. Δεν πρέπει να υποτιμάται το πόσο εμπλουτίζεται η επιστημονική γνώση όταν με αντικειμενικό τρόπο συνδυαστεί με την ζωντανές και αληθινές βιωματικές παραστάσεις. Δεν πρέπει να λησμονείται ότι κύριος σκοπός της πολιτικής επιστήμης που αφορά το κράτος και την διεθνή πολιτική είναι να φωτιστεί η αλήθεια και η πραγματικότητα.
Στα αυτιά μου συχνά ηχούν τα λόγια ενός στοχαστή της εμβέλειας του Παναγιώτη Κονδύλη ο οποίος αφού κολύμπησε των ωκεανό της πολιτικής σκέψης από την μια άκρη στην άλλη δήλωσε ότι «γι’ αυτά τα πράγματα δεν υπάρχουν συνταγές και μεθοδολογικές οδηγίες ανεξάρτητες από την ατομική ποιότητα, δηλαδή την παιδεία, την εναισθητική ικανότητα και το πλούτο των συνειρμών του κάθε ερευνητή». Και συμπληρώνει ότι, «μέτρο της επιτυχίας είναι το αποτέλεσμα το οποίο μετριέται με την απάντηση στο ερώτημα πόσα και πόσο σημαντικά εμπειρικά φαινόμενα και πόση ζωντανή ιστορία κατάφερα να κάμω με αυτό τον τρόπο κατανοητή;».
Η πολιτική ζωή και ιδιαίτερα η διεθνής πολιτική ποτέ δεν ήταν ανθόσπαρτη και ποτέ δεν θα είναι. Πάντοτε ήταν και πάντοτε θα είναι εναλλακτικές άλλοτε συγκλίνουσες και άλλοτε συγκρουόμενες αξιώσεις και απαιτήσεις για το πώς πρέπει να είναι τα πράγματα και όχι κάπως αλλιώς.
Εξ αντικειμένου κανείς για να παρέμβει ουσιαστικά και ρηξικέλευθα μέσα στην βαθύτατων διανεμητικών προεκτάσεων θαυμαστή ζούγκλα της πολιτικής σκέψης, απαιτείται να είναι χαλκένδερος και σκληροτράχηλος. Αν δεν είναι ανθεκτικός ένας στοχαστής συχνά περιορίζεται σε καθωσπρέπει εξυπηρετικές συμβατικές σαπουνόφουσκες.
Είναι στην φύση των πραγμάτων όταν οι άνθρωποι παλεύουν για διαφορετικές πολιτικές επιλογές όποιος μιλά αντικειμενικά, αξιολογικά ελεύθερα, περιεκτικά και ουσιαστικά, να πυροβολείται από πολλές πλευρές. Είναι διαχρονικά επιβεβαιωμένο ότι η αγέλη των πυροβολητών είναι μεγάλη, συχνά επιστημονικά μεταμφιεσμένοι και παρασιτικά καλοβολεμένοι πανέτοιμοι για ευέλικτες εκδουλεύσεις στον εκάστοτε πολιτικό ή διεθνικό περίγυρο. Ημιμάθεια, τεμπελιά, νοσηρότητα, ιδεολογικός φανατισμός, ιδεολογική προκατάληψη και σύνδρομα ιδιοτέλειας και ιδιωτείας βράζουν όλα μαζί μέσα στο μεγάλο κοχλάζον καζάνι του πολιτικού στοχασμού. Εκεί μέσα σε αυτό το μεγάλο αλισβερίσι του πνεύματος η μοίρα κάποιων είναι να αντιστέκονται στην συμβατική σοφία και να μιλούν ορθολογιστικά.
Δική μου εκτίμηση για τον Σαρρή είναι ότι αφιέρωσε μια ζωή για να αντισταθεί σε αυτά τα γνωστά φαινόμενα, για να υπηρετήσει την γνώση και για να αναλύσει δημόσια την αλήθεια όσο πικρή και δυσάρεστη και αν ήταν για λίγους ή πολλούς.
Ενίοτε με πολεμικό τρόπο είναι αλήθεια. Όμως, υπάρχουν δύο ειδών πολεμικές σκέψεις, στάσεις και θέσεις. Εκείνες οι οποίες φιλότιμα αν όχι πηγαία όπως ο Σαρρής επιχειρεί να μιλήσει αληθινά και να πει αλήθειες και ο αντίποδάς της, ένα άλλο είδος από το οποίο απορρέουν ψεύδη, πλαστικές θέσεις, φτηνή προπαγάνδα και πολιτικός ανορθολογισμός.
Η αλήθεια ποτέ δεν βλάπτει και το καίριο ερώτημα είναι ποια είναι η πολιτικοστοχαστική φορά κίνησης που την υπηρετεί και ποια την ροκανίζει, την υπονομεύει και την ανατρέπει. Για να υπάρξουν προϋποθέσεις σταθερότητας με την Τουρκία, για παράδειγμα, πρέπει να ξέρουμε μέσα και έξω την αλήθεια για την κοινωνία αυτή, την διαδρομή της, τα προτερήματά της και τα ελαττώματά της και τους κινδύνους και τις ευκαιρίες.
Εδώ στην Ελλάδα μερικοί κινούνται με φάρο την αλήθεια και κάποιοι άλλοι για μυστήριους λόγους κινούνται μέσα σε υπόγειους λαβύρινθους που αποπροσανατολίζουν και προκαλούν αστάθεια. Ευχαριστούμε τον Νεοκλή Σαρρή ο οποίος στους τομείς γνώσης που υπηρετούσε έλεγε πάντα την αλήθεια. Το έργο του είναι παρακαταθήκη.
Πόσο ουδέτερος, αντικειμενικός και αξιολογικά ελεύθερος πρέπει ή μπορεί να είναι ένας πολιτικός στοχαστής; Ποια είναι τα όρια, οι περιορισμοί, τα δεοντολογικά ολισθήματα και η ευτελής ή αντίστροφα μεγαλοπρεπής στάση και συμπεριφορά.
Αναμφίβολα, όπως κάθε άτομο και ο πολιτικός στοχαστής, επειδή ως οντότητα χαρακτηρίζεται από ανθρωπολογική ετερότητα και από αναπόδραστη ιδία αντίληψη των πραγμάτων, όταν για συνειδησιακούς και δεοντολογικούς λόγους επιχειρεί να υπηρετήσει την αλήθεια, δηλαδή την αντικειμενική περιγραφή και ερμηνεία, αυτό που κάνει βασικά είναι να επιδίδεται σε ένα άθλημα αντίστασης στην ατομική και εθνική υποκειμενικότητά του. Λίγοι το επιτυγχάνουν και όταν αυτό συμβαίνει δεν κρύβεται.
Παρά το γεγονός ότι κανείς –για να θυμηθούμε και πάλι τον Παναγιώτη Κονδύλη και την βασανιστική επιμονή του για αξιολογική ελευθερία– δεν μπορεί να πηδήξει πάνω από τον ίσκιο του, απαιτείται εν τούτοις να είναι άγρυπνος για την υποκείμενη πραγματικότητα. Να είναι άγρυπνος για την ανάγκη περιγραφικής αντικειμενικότητας που λαμβάνει υπόψη τα λεπτά αλλά ουσιαστικά σύνορα μεταξύ της πραγματικής ζωής και του επιπέδου όπου γίνεται ανάλυση εννοιών και ιδεών. Να μπορεί πρωτίστως να αναλύει και να συνεκτιμά το γεγονός πως η προϊστορία όλων των καταστάσεων διέπεται από ηθικοκανονιστική φόρτιση σύμφωνα με την διαδρομή του φορέα και την συγκρότηση της τυπικής λογικής του.
Οι υψηλές επιδόσεις αυτού του αθλήματος περιγραφικής αντικειμενικότητας ούτως ώστε να μην στρεβλώνει κανείς την ανάλυσή του με προκαταλήψεις απαιτεί αρκετό σθένος υπέρβασης του υποκειμενισμού κάθε αναλυτή. Απαιτεί επίσης υψηλές δεξιότητες ευελιξίας μεταξύ περιγραφής και ερμηνειών που αφορούν στις σχέσεις των εκατέρωθεν κανονιστικά φορτισμένων φορέων. Αυτές οι δεξιότητες δεν αναγνωρίζονται με συμβατικό τρόπο.
Ο Σαρρής, για παράδειγμα, εκτιμώ ότι κατανοούσε και διέκρινε το γεγονός ότι μιλώντας με τους τούρκους η μιλώντας για τους τούρκους θα πρέπει να λαμβάνει πλήρως υπόψη την προϊστορία τους και την διαμόρφωσή τους. Μερικές φορές που βρέθηκα μαζί του με τούρκους συναδέλφους ήταν σαφές ότι γι’ αυτό τον λόγο αφενός μιλούσε μαζί τους ισότιμα και αφετέρου ότι μπορούσε να συνεννοηθεί σε ορθολογιστική βάση.
Η ανάλυση και η προσέγγιση ενός αντιπάλου δεν σημαίνει αγκαλιές και φιλιά, χοροπηδήματα όπως οι πίθηκοι ή άσκοπη εχθρότητα. Πρέπει να τον ξέρεις, να μιλάς ισότιμα, να σέβεσαι τα συμφέροντά του που είναι συμβατά με την διεθνή νομιμότητα και να τον αντικρούεις αποφασιστικά και ανένδοτα όταν παρανομεί και θίγει τα ζωτικά σου συμφέροντα.
Στην Ελλάδα, επειδή εδώ και καιρό υπάρχει απόφαση κατευνασμού και όχι αποτροπής της τουρκικής απειλής ουκ ολίγοι μιλούν με αστείους υποκειμενισμούς και με αναλύσεις τύπου σαπουνόφουσκας ή με προπαγάνδα που προδίδει τις θέσεις ποικίλων υποβολέων.
Ο Σαρρής λοιπόν είχε πλήρη γνώση και επίγνωση των ηθικοκανονιστικών δομών των Τούρκων και μιλούσε για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις ισόρροπα, δίκαια και αποτρεπτικά. Αυτό σε μερικούς δεν αρέσει.
Αυτών λεχθέντων, να δούμε τώρα πιο συγκεκριμένα πώς επηρεάζεται ο πολιτικός στοχαστής ως μέλος μιας εθνοκρατικής συλλογικότητας. Μπορεί να είναι αντικειμενικός; Ποια είναι τα όρια της εθνικής ταύτισης; Ποιες οι δεοντολογικές προϋποθέσεις περιγραφικής αντικειμενικότητας που υπερβαίνει την ατομική και εθνική ιδιοτέλεια; Μέχρι που μπορεί να σπρώξει την σκέψη και πως μπορεί να διατυπώσει τα επιχειρήματά του για να μην καταστεί προπαγανδιστής;
Για να απαντήσουμε απαιτείται να λάβουμε υπόψη ότι οι κοινωνικές οντότητες και οι άνθρωποι ως μέλη τους ανυψώνονται όταν αποκτήσουν ισχύ και υποβαθμίζονται όταν χάσουν την ισχύ τους. Για τις μη ηγεμονικές κοινωνίες η ουσία δεν είναι μόνο η απόκτηση εθνικής ανεξαρτησίας αλλά και η δυνατότητά τους να παραμείνουν ανεξάρτητες, δηλαδή ελεύθερες. Διαθέτοντας την οικεία πολιτεία μπορούν να οργανωθούν, να διαπραγματεύονται με τους τρίτους και να υπερασπίζονται την ελευθερία τους. Όριο ουρανός για τέτοιες στάσεις των μελών των φιλειρηνικών κοινωνιών.
Υπάρχουν επιπλέον έσχατες λογικές που δεοντολογικά δεσμεύουν τον ακέραιο πολιτικό στοχαστή. Είναι το γεγονός της ατομικής και κοινωνικής ύπαρξης. Είναι επίσης η ανθρωπολογική ετερότητά τους και τα υπέρτατα αγαθά των ανθρώπων, δηλαδή της εθνικής ανεξαρτησίας και της πολιτικής αυτοδιάθεσης πού επιτρέπει τον αγώνα κατάκτησης της πολιτικής ελευθερίας.
Υπάρχει επίσης και κάτι άλλο: Η δυνατότητα του αναλυτή να κατανοεί την διάσταση του τραγικού στην διεθνή πολιτική και η ικανότητά του να κάνει ορθολογιστικές επιλογές. Χρειάζεται πολύ κουράγιο και αντικειμενικότητα να κατανοήσει κανείς τον τραγικό χαρακτήρα όταν διαφορετικές κοινωνικές οντότητες συγκρούονται για το ίδιο πράγμα και με μορφικά την ίδια τυπική λογική.
Ο Νεοκλής Σαρρής ήταν στοχαστής εκπληκτικά ψύχραιμος και σε βαθμό που του επέτρεπε να βλέπει τέτοιες ειδοποιούς διαφορές και αποχρώσεις.
Εν τέλει, όταν σωστά στέκεσαι για την δική σου πατρίδα δεν στρέφεσαι αναίτια κατά των άλλων. Αγαπάς αν όχι ποθείς την πολιτική ελευθερία και την εθνική ανεξαρτησία και σέβεσαι τις αντίστοιχες αξιώσεις των άλλων εθνών. Υποδειγματική είναι η στάση και τα λεγόμενα του γίγαντα της δημοκρατίας και της ελευθερίας, του Ρήγα Βελεστινλή. Διλήμματα δεν είχε για ότι έλεγε περί δημοκρατίας, ελευθερίας και άλλα έθνη και δεν σχοινοβατούσε ή μιλούσε αλλοπρόσαλλα και συμβατικά. Ούτε βέβαια δίσταζε τι στάση έπρεπε να τηρήσει όταν άλλα έθνη απειλούσαν αυτό που ανήκει στο δικό του έθνος.
Κάθε άτομο μέσα στις φλέβες του οποίου ρέει αίμα και όχι θολωμένο νερό, ο οποίος δηλαδή δεν είναι ανθρωπολογικά μηδενισμένος ατομιστής και φιλοτομαριστής, οι υπαρξιακές του ταυτίσεις σημαίνουν ταυτόχρονα και διατήρηση, συντήρηση και καλλιέργεια υπαρξιακών δεσμών με το πολιτικό και πολιτισμικό περιβάλλον που τον γέννησε, τον έθρεψε και τον διαμόρφωσε.
Ο φυσιολογικός μέσος άνθρωπος σε όλο τον πλανήτη, επιπλέον, λογικό και αναμενόμενο είναι να προσκολλάται στις έσχατες λογικές και στα κοσμοθεωρητικά θέσφατα όπως συγκροτήθηκαν και διαμορφώθηκαν στην διαδρομή του δικού του έθνους. Υπερασπίζεται αυτό που του ανήκει αν χρειαστεί επιδεικνύοντας αυτοθυσία.
Παλεύει ανένδοτα για την ευημερία και την ασφάλεια της δικής του πολιτείας, υπερασπίζεται τις ιστορικές ανθρωπολογικές προϋποθέσεις της δικής του κοινωνίας και την εσωτερική πολιτική της αυτοδιάθεση, και συνηγορεί με κάθε τι που συγκροτεί και συγκρατεί δημοκρατικά την εθνοκρατική ζωή. Αναμένει επιπλέον να κάνουν το ίδιο όλοι οι άλλοι για την δική τους πατρίδα. Αυτός είναι και ο μόνος τρόπος ορθολογιστικών στάσεων στην διεθνή πολιτική.
Είναι αυτά μεμπτά και εμπόδια στην αντικειμενικότητα ενός πολιτικού στοχαστή; Το αντίθετο. Είναι προϋπόθεση αντικειμενικότητας. Άνθρωπος που δεν αγαπά την πατρίδα του δεν αγαπά καμιά άλλη, και το αντίστροφο. Είναι δηλαδή πολιτικά ελλειμματικός και τρέφεται από σύνδρομα ιδιωτείας και καταχρηστικής ιδιοτέλειας. Είναι εξ ορισμού περιφερόμενος αλήτης με την αρχαιοελληνική έννοια του όρου. Εξ αντικειμένου ρέπει προς φιλοτομαρισμό, ιδιωτεία, εγωπάθεια, ηδονιστικά σύνδρομα και φιλαυτία.
Είναι ελαττώματα που γεμίζουν τα ελλείμματα της ανθρωπολογικής του υπόστασης. Εύκολα οδηγούν στην «προδοσία» σε όλες της τις βαθμίδες και αποχρώσεις, οι οποίες είναι πολλές και συχνά δυσδιάκριτες. Μεταξύ Εφιάλτη που είναι στον ένα πόλο της πολιτικής ζωής και Ευαγόρα Παλληκαρίδη που είναι στον άλλο πόλο, οι ενδιάμεσες κυμάνεις του εκκρεμούς των ανθρωπίνων στάσεων είναι βασικά άπειρες. Η φιλοπατρία είναι προϋπόθεση φοράς κίνησης προς τον πόλο όπου υψώνεται ο Ευαγόρας Παλληκαρίδης. Κάτι τέτοιο στην διεθνή πολιτική είναι προϋπόθεση ορθολογισμού, αντί-ηγεμονικών στάσεων και διεθνούς σταθερότητας.
Ο Νεοκλής Σαρρής ήταν φορέας οικογενειακών παραδόσεων των Ελληνικών κοινοτήτων της μεγάλης Ελλάδας της Ανατολής. Ήταν επίσης γνώστης της ανθρωποκεντρικής ελληνικής ορθόδοξης παράδοσης. Είχε πρωτογενή γνώση, επίγνωση και βιώματα της ελληνικότητας και της διαδρομής της. Τον γέννησε μια ελληνική γη που κατακτήθηκε και δεν ανακτήθηκε. Με σπάνιο τρόπο ήταν γέννημα και θρέμμα αυτής της ελληνικότητας την ύστερη διαδρομή της οποίας βίωσε με συγκλονιστικό τρόπο. Ιστορική γνώση, κοινωνιολογική σκέψη και πολιτική σκέψη εν γένει ολοκληρώνονταν αρμονικά.
Βίωσε Οθωμανικές και νεοτουρκικές στάσεις και συμπεριφορές και τις ζύμωσε με την ελληνικότητά του χωρίς η τελευταία να αλλοιωθεί η θιγεί. Βίωσε την βαναυσότητα του νεοτουρκικού κράτους και, δυστυχώς, και του νεοελληνικού κράτους, το οποίο με πικρία και θλίψη σταδιακά ανακάλυψε ότι μόνο κατ’ όνομα είναι ανεξάρτητο.
Παρά τις αναμενόμενες δολοφονίες χαρακτήρα κατά του προσώπου του, η αλήθεια είναι ότι έβλεπε τα πάντα ψύχραιμα και λογικά. Τα βίωνε ανθρώπινα, ζωντανά και με εντυπωσιακή υπαρξιακή ένταση που του επέτρεπε εν τούτοις να διατηρεί τον πολιτικό του ορθολογισμό άθικτο. Μερικές φορές ξάφνιαζε για το πώς από την γαλήνια ψυχραιμία ξαφνικά ξεσπούσε με ελεγχόμενο τρόπο δίνοντας χρώμα, ουσία, νόημα και ευστοχία στα επιχειρήματά του.
Όντας μια πανίσχυρη κράση ανθρώπου και μια γόνιμα εκρηκτική προσωπικότητα προικισμένη με αυτό το σπάνιο προτέρημα που ονομάζεται χιούμορ, κανείς συχνά απορούσε: Πως να είναι τόσο ήπιος και ισορροπημένος σε αυτά που λέει και πως μπορούσε όταν αναπόφευκτα ως άνθρωπος προικισμένος με ψυχόρμητα εκρήγνυται να καταφέρνει να είναι τόσο δίκαιος, να είναι τόσο αντικειμενικός και να έχει τόσο χιούμορ και ευστοχία στα επιχειρήματά του.
Ασφαλώς, σε μια κοινωνία που στο τέλος όλοι ανακαλύπτουμε ότι είναι βαθύτατα ροκανισμένη, ασφυκτικά ξενοκρατούμενη, ιππευμένη από κάκιστους καβαλάρηδες και της οποίας μερικά μέλη εν τέλει με τον ένα ή άλλο τρόπο προσχωρούν στην άλλη πλευρά, λογικότατο και φυσιολογικό αν όχι πρέπον είναι να θίγονταν πολλοί από τον οξυδερκή και διεισδυτικά εύστοχο Νεοκλή Σαρρή.
Πάντοτε θα μας συνοδεύει η ζωντανή σκέψη του Νεοκλή Σαρρή, η πάμπλουτη προσωπικότητά του και ο πολιτικός του ορθολογισμός.
Σύλλογος Κωνσταντινουπολιτών, τιμώντας τη μνήμη του Νεοκλή Σαρρή:
«Ο Νεοκλής Σαρρής ως πνευματική και αγωνιστική μορφή του Ελληνισμού», 20.10.2012