Μία δύσκολη εργασία είναι αυτή του γονιού. Ο γονιός δύο πράγματα δίνει ουσιαστικά στα παιδιά του: ρίζες και φτερά. Ρίζες για να ξέρουν ποιοι είναι και πού βρίσκονται και φτερά για να πετάξουν. Σκέφτομαι ότι και για τους λαούς ισχύει κάτι παρόμοιο. Φτερά χωρίς ρίζες σημαίνει φτερό στον άνεμο. Έρμαιο στο αεράκι χωρίς προσανατολισμό ή κατεύθυνση. Από την άλλη, ρίζες χωρίς φτερά σημαίνει άρνηση αποδοχής του γύρω κόσμου και εσωστρέφεια.
Όταν δύο άνθρωποι συνδιαλέγονται και ο ένας έχει το νου του στις ρίζες ενώ ο άλλος στα φτερά, είναι σαν να έχει ο ένας μυωπία και ο άλλος πρεσβυωπία. Βλέπουν διαφορετικά πράγματα. Γεφυρώνεται η διαφορά, όταν κανείς προσπαθεί να αντιληφθεί το οπτικό πεδίο του άλλου. Αν δεν το κάνει, τα στεγανά παραμένουν. Δεν είναι πάντα εύκολη υπόθεση να κάνει κάποιος βουτιά εκεί που δεν έχει άμεση ορατότητα, ώστε να μπορέσει να δει τα πράγματα από μία διαφορετική οπτική γωνία. Όμως είναι άκρως απαραίτητο στάδιο στη διαδικασία ωρίμανσης η εκγύμναση στην αποδοχή της διαφορετικής άποψης ή γενικώς της ετερότητας – ιδεών, ανθρώπων ή λαών.
Ζητούμενο είναι η σύνθεση.
Παιδεία
Στο σχολείο για παράδειγμα, ρίζες είναι η πατριδογνωσία και φτερά είναι η κριτική σκέψη. Όχι μόνο δεν είναι ασύμβατα τα δύο, αλλά θα έλεγα ότι είναι μάλλον συμπληρωματικά!
Κριτική σκέψη με «ριζο-σπαστικές» προσεγγίσεις δεν υφίσταται. Με προσεγγίσεις δηλαδή όπου για να τονιστεί ένας (επιτηδευμένος) μοντερνισμός, θα πρέπει οπωσδήποτε να «σπάσουν οι ρίζες». Αυτές οι προσεγγίσεις μειονεξίας είναι υπόθεση της ψυχιατρικής: υπεραναπλήρωση.
Οι ρίζες είναι τόσο απαραίτητες, όσο και τα φτερά. Η ταυτότητα όσο και η κριτική σκέψη. Το παρελθόν και η Ιστορία χωρίς κριτική ανάλυση από σημείο αναφοράς, μετατρέπεται σε μόνιμη κατοικία και εγκλωβισμό. Η κριτική ανάλυση χωρίς σημείο αναφοράς (στο παρελθόν, στην κοινότητα) καθίσταται ένα στεγνό εργαλείο αποδόμησης, δηλαδή καταλήγει στον μηδενισμό και στην ολική απαξίωση.
Παραδείγματα στην παιδεία
Τα βιβλία Ιστορίας είναι κατ’ εξοχήν μέρος της πολιτικής, με τη γενικευμένη έννοια του όρου, από όποια σκοπιά και να το δει κανείς. Διότι πολιτική είναι να τονίζεις την έννοια του ανήκειν, την έννοια της ταυτότητα, πολιτική είναι και να την αποδομείς.
Το Αντίβαρο έκλεισε 12 χρόνια λειτουργίας. Η πιο γνωστή του δράση ήταν η επιτυχής πρωτοβουλία για την απόσυρση του βιβλίου Ιστορίας της Στ’ Δημοτικού. Υπεθυμίζουμε ότι το βιβλίο δεν αποσύρθηκε για «μία λέξη», όπως επιμένουν να τονίζουν διάφοροι κύκλοι. Αποσύρθηκε επειδή ήταν ένα πολύ κακό βιβλίο από όλες τις πλευρές. Ιδίως μάλιστα, από την πλευρά της κριτικής σκέψης.
Κατ’ αρχάς η απόπειρα και μόνο είχε στρεβλή βάση, διότι παραβιάστηκε κατάφορα η παιδαγωγική αρχή ότι πρώτα χτίζεις τον κορμό και μετά τα κλαδιά. Δεύτερον, έστω ότι η αποδόμηση των «εθνικών μύθων» μέσω της ανεξάρτητης (δηλαδή αυτόνομης από την κοινωνία) επιστημονικής έρευνας, η οποία αποφαίνεται περί της «μίας αντικειμενικής αληθείας»(!), ήταν ο άξονας του βιβλίου και έστω ότι έτσι προωθείται η κριτική σκέψη και η προσπάθεια να «μάθει ο μαθητής να μαθαίνει». Αυτό όμως δεν υπηρετείται με τυχάρπαστες και ασύνδετες πληροφορίες, όπως πχ η ξεκάρφωτη παράθεση εισαγωγών/εξαγωγών του 1858 ή η φράση «στον Β’ παγκ. πόλεμο έπεσε η πρώτη πυρηνική βόμβα» (χωρίς να λέει ποιος, πότε, πού κλπ.). Μου έρχεται στο νου η φράση ενός σοφού: «χάσαμε τη σοφία για τη γνώση, χάνουμε τη γνώση για την πληροφορία».
Μετά από προσπάθειες ετών κυκλοφόρησε πρόσφατα η μελέτη του Γ. Κεκαυμένου για το Κρυφό Σχολειό από τις Εναλλακτικές Εκδόσεις στα τέλη του 2012 με δεκάδες πρωτότυπες πηγές και εκατοντάδες παραπομπές από όλους τους αιώνες της Τουρκοκρατίας για τις διώξεις της παιδείας και την ύπαρξη του κρυφού σχολειού κλπ και ταυτόχρονα, αναδεικνύει τεκμηριωμένα την ανακύκλωση των πηγών της λεγόμενης «αναθεωρητικής σχολής».
Ποιες ήταν οι αντιδράσεις της λεγόμενης, άλλης πλευράς; Άλλοι είπαν ότι είναι «κακογραμμένο»(!), «εκτός θέματος»(!!), ότι «δεν έχει καμία πηγή»(!!!). Σημειωτέον ότι όλοι αυτοί κατά δήλωσή τους «δεν διάβασαν το βιβλίο, παρά μόνο του έριξαν μία βιαστική ματιά στις πρώτες σελίδες»! Πάμε παρακάτω: ένας φοιτητής με ενημέρωσε ότι έθεσε το βιβλίο υπόψη μίας καθηγήτριάς του στο πανεπιστήμιο, η οποία αφού αρνήθηκε να το πιάσει καν στα χέρια της(!) τον ρωτάει: «ποιος είναι ο συγγραφέας; δεν γνωρίζω τις περγαμηνές του. Λυπάμαι, αλλά δεν μπορώ να το διαβάσω». Θαυμάστε «επιστημονική» προσέγγιση! Δεν έχει σημασία τι λέει κανείς, αλλά ποιος το λέει, και μάλιστα κάτω από ποιες -γνωστές- περγαμηνές, δηλαδή με άλλα λόγια να γνωρίζουμε σε ποια «ομαδούλα» ανήκει κάποιος και μετά να πιάσουμε στα χέρια μας το βιβλίο ή να τεθεί υπόψη μας μία πρωτότυπη ιστορική πηγή την οποία αυτός φέρνει στην επιφάνεια [1]. Είναι αυτός ο τρόπος να αποκτήσει φτερά ο μαθητής/φοιτητής; είναι αυτό υπόδειγμα προς μίμηση; Μάλλον, προσεγγίζει τον ορισμό του φανατισμού και του δογματισμού.
Το βιβλίο του Κεκαυμένου και η παγερή αντιμετώπισή του από όσους αυτοπροβάλλονται ως «αποδομητές των εθνικών μύθων» τους ξεγυμνώνει τελείως. Μηρυκάζουν τα ίδια, αναφέρονται στον εαυτό τους και στον περίγυρό τους, τους ενδιαφέρει η προώθηση της εσωτερικής «ομαδούλας», δεν έχουν καμία διάθεση για διάλογο, για ανταλλαγή τεκμηριωμένων επιχειρημάτων, για σύνθεση, για κριτική ανάλυση. Τέλος, καμία διάθεση για φτερά. Μόνο για εδραίωση της θέσης τους ως αποκλειστικός εκφραστής της διανόησης. Αρτηριοσκληρωτικός συντηρητισμός. Δείγματα αυτής της αντίληψης είχαμε και στο ζήτημα του βιβλίου Ιστορίας της Στ’ Δημοτικού. Τους πρώτους μήνες, η αντιμετώπιση ήταν εξευτελιστικά απαξιωτική: «νοικοκυρές και εργάτες», «ψυχωτικοί»(!), «εσμός», «άσχετοι» κλπ. Ω τι ήθος οι πανεπιστημιακοί μας δάσκαλοι!
Η παιδεία νοσεί. Το αίτημα για φτερά (κριτική σκέψη) είναι κορυφαίο. Ισότιμο με το αίτημα για ρίζες. Φτερά και ρίζες. Όπως όμως ο γονιός στα παιδιά, έτσι και ο δάσκαλος στα παιδιά έχει πολλαπλάσιο αντίκτυπο μ’ αυτά που πράττει ο ίδιος, από όσο έχει μ’ αυτά που λέει. Συνεπώς, το πρώτο μάθημα αφορά δασκάλους. Να είναι δάσκαλοι. Ομοίως και τα δημόσια πρόσωπα. Με τις πράξεις διδάσκει κανείς, όχι με τα λόγια. Στο ευρύ πεδίο μίας κοινωνίας η αρχή είναι ότι δάσκαλοι είμαστε όλοι.
Μεθοδολογία
Για να αναπτυχθεί η κριτική σκέψη μέσω της παιδείας, απαραίτητη προϋπόθεση είναι ο εθισμός στη μεθοδολογία, ένας τομέας στον οποίον πάσχουμε απολύτως ως χώρα. Δεν είναι σπάνιο, αλλά αδύνατον να βρει κανείς μία, έστω, περίπτωση που να δόθηκε λύση σε οποιοδήποτε δημόσιο πρόβλημα τα τελευταία 40 χρόνια – για να μην ξεφύγουμε από την περίοδο της Μεταπολίτευσης – με μία ορθολογική μεθοδολογία ανάλυσης.
Όλα γίνονταν βορά στο πελατειακό κράτος. Όλα. Από την επισήμανση του προβλήματος, την ιδέα, τη μελέτη, την εφαρμογή, το αποτέλεσμα. Στημένοι στα κομματικά γραφεία και τηλέφωνα οι παρατρεχάμενοι των πολιτικών όλων των αποχρώσεων, ετοιμοπόλεμοι να παρουσιάσουν «λύσεις» και προτάσεις με εταιρείες φτιαγμένες σε μία νύχτα, ώστε να «πάρουν το έργο» σε οποιοδήποτε στάδιο της ως άνω διαδικασίας. Έτσι είχαμε έναν φαύλο κύκλο: 1. επισήμανσης ψεύτικων προβλημάτων, άσχετων με τις ανάγκες του κοινωνικού συνόλου (όπως γλαφυρά περιγράφονταν στην ελληνική ταινία «Υπάρχει και Φιλότιμο» με την αξέχαστη φιγούρα του Μαυρογιαλούρου), 2. μελετών χωρίς αντίκρυσμα, μόνο για να γεμίζουν τη βιβλιοθήκη κάποιας δημόσιας υπηρεσίας και, ασφαλώς, η ύπαρξή τους να καλύπτει το προαπαιτούμενο για τη νομότυπη πρόοδο του έργου και 3. απόδοσης του έργου, συνήθως με βιαστική απ’ ευθείας ανάθεση σε ημέτερους για να θησαυρίζουν
Το να βιώνει κανείς στην καθημερινότητά του έναν τέτοιο φαύλο κύκλο, έχει τουλάχιστον τον ίδιο αντίκτυπο με την παιδεία που έχει δεχτεί από τα σχολεία τα πρώτα χρόνια της ζωής του. Φανταστείτε τώρα τι συμβαίνει, όταν δηλαδή απουσιάζει η ορθολογική μεθοδολογία λύσης προβλημάτων στα σχολεία. Δεν υπάρχουν ούτε καν οι φωτεινές εξαιρέσεις εκείνων των ολίγων, οι οποίοι θα συνειδητοποιήσουν τι θα μπορούσε εναλλακτικά να συμβαίνει και να φωνάξουν ότι ο βασιλιάς είναι γυμνός. Ας γίνει λοιπόν το ξεκίνημα από την παιδεία με μία τέτοιου είδους «φτερο-δότηση», δηλαδή ανάπτυξη της αναλυτικής και ορθολογικής μεθόδου στις επόμενες γενιές. Ποιος ξέρει, μπορεί μετά από λίγο καιρό να γίνει η στροφή και να πάρει μπροστά η μηχανή.
[Η συνέχεια στο επόμενο για τον Δημόσιο Βίο]
[1] Εδώ θα μπορούσε να επισημανθεί και η απουσία επιστημονισμού στην εν λόγω αναθεωρητική ομάδα Ιστορικών. Ποιες είναι τάχα οι περγαμηνές που τους καθιστούν αυθεντίες στον χώρο της Ιστορίας; protégé διαφόρων κομματικών ομάδων, άσχετα πρώτα πτυχία, ανάληψη υψηλών πανεπιστημιακών διοικητικών παράτυπα κλπ