Πληθυσμιακές εκρήξεις και πληθυσμιακές ανισορροπίες στον νέο τριμερή κόσμο.

Είναι γνωστές οι ανησυχίες για την επάρκεια ή την ανεπάρκεια των πόρων του πλανήτη σε σχέση με τον παγκόσμιο πληθυσμό. Ο 20ός αιώνας απέδειξε ότι η τεχνολογία του δυτικού κόσμου μπόρεσε να αυξήσει τον παγκόσμιο πλούτο με ρυθμό γρηγορότερο από την αύξηση του πληθυσμού. Ιδιαίτερα μετά το 1970 η παραγωγή πλούτου αυξήθηκε σε παγκόσμια κλίμακα, ενώ η αύξηση του πληθυσμού περιορίστηκε δραστικά στις αναπτυσσόμενες χώρες. Το περιβαλλοντικό κόστος της παραγωγής πλούτου για την αντιμετώπιση των νέων πληθυσμιακών δεδομένων είναι άλλη ιστορία. Οι πληθυσμιακές ανισορροπίες και η οικονομική ανισοκατανομή είναι παράγοντες για την δημιουργία πολιτικών, οικονομικών και περιβαλλοντικών προβλημάτων και εν τέλει θα καθορίσουν τη μορφή του κόσμου στο άμεσο μέλλον.

Οι αρμόδιες υπηρεσίες των Ηνωμένων Εθνών αναμένουν τη σταθεροποίηση του παγκόσμιου πληθυσμού γύρω στο έτος 2050. Εκείνη τη χρονιά ο παγκόσμιος πληθυσμός θα αθροίζει περί τα 9 δισεκατομμύρια άτομα, από τα 7 που αριθμεί σήμερα. Αναμένεται επίσης ότι μέχρι το 2050 ο πλούτος του κόσμου θα αυξάνεται γύρω στο 2% ετησίως. Αυτό είναι πολύ ικανοποιητικό και σημαίνει ότι ο πλούτος θα αυξάνεται γρηγορότερα από τον πληθυσμό. Όμως, κάτι τέτοιο δεν αρκεί για να επιτρέψει αισιόδοξες σκέψεις, αφού εκείνο που έχει σημασία είναι η κατανομή του πληθυσμού, δηλαδή το πού και πώς αυξάνεται ο πληθυσμός και το πού και πώς μειώνεται, όπως και το πώς, πού και πόσο γηράσκει .

Σύμφωνα με πρόσφατα άρθρα στον Economist και στην Foreign Affairs οι ιστορικής σημασίας πληθυσμιακές εξελίξεις κατά τον 21ο αιώνα θα είναι οι εξής:

– Η δημογραφική βαρύτητα των αναπτυγμένων χωρών στο παγκόσμιο σύνολο θα περιορισθεί κατά 25% περίπου, με αποτέλεσμα τη μεταφορά της οικονομικής δύναμης και του οικονομικού κέντρου βάρους προς τις αναπτυσσόμενες χώρες.

– Ο πληθυσμός των σήμερα ανεπτυγμένων χωρών θα περιορισθεί και θα γεράσει, με αποτέλεσμα τον περιορισμό της οικονομικής τους ανάπτυξης και την ένταση της μετανάστευσης από τον μη αναπτυγμένο κόσμο στον αναπτυγμένο.

– Το σύνολο της παγκόσμιας αύξησης του πληθυσμού θα συγκεντρωθεί στις χώρες που σήμερα είναι φτωχές, που ήδη διαθέτουν νεότατο πληθυσμό και όπου ανήκει η πλειονότητα των μουσουλμανικών χωρών. Η έλλειψη παιδείας, κεφαλαίων και θέσεων εργασίας στις χώρες αυτές θα είναι αιτίες για επικίνδυνες εξελίξεις.

– Για πρώτη φορά στον ιστορικό χρόνο η πλειονότητα που παγκόσμιου πληθυσμού θα κατοικεί πλέον σε πόλεις. Αλλά οι μεγαλύτερες πόλεις θα βρίσκονται στις μη ανεπτυγμένες φτωχές χώρες, όπου οι συνθήκες του αστικού περιβάλλοντος θα είναι πολύ άσχημες.

 Οι εξελίξεις αυτές, που είναι λογικά αναμενόμενες, μπορούν να σημαίνουν πολλά. Ειδικά για την ευρωπαϊκή ήπειρο οι προοπτικές είναι ανησυχητικές. Σήμερα, η κυριαρχία και η παγκόσμια εξάπλωση των Δυτικών έχει ανατρέψει τις αναλογίες που ίσχυαν μέχρι τον 18ο αιώνα. Έτσι, στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη, συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ, είχε περισσότερο πληθυσμό από την Κίνα, ενώ οι Ευρωπαίοι, όντες τον 18ο αιώνα το 20% του παγκόσμιου πληθυσμού είχαν φθάσει το 1913 να αποτελούν το 33% του παγκόσμιου πληθυσμού. Ωστόσο, το 2003 ο συνολικός πληθυσμός της Ευρώπης και των ΗΠΑ περιορίσθηκε στο 17% του παγκόσμιου πληθυσμού, με προοπτική να περιορισθεί ακόμη περισσότερο και να κατέλθει στο 12% του παγκόσμιου πληθυσμού το 2050. Οι αλλαγές αυτές συνοδεύονται από αντίστοιχες δραματικές οικονομικές μεταβολές. Η Βιομηχανική Επανάσταση κατέστησε την Ευρώπη όχι μόνο πολυπληθέστερη, αλλά και πλουσιότερη, τόσο ώστε το 32% του παγκόσμιου πλούτου, που έλεγχε ο δυτικός κόσμος στις αρχές του 19ου αιώνα, να αγγίξει το 68% γύρω στο 1950. Τα πράγματα ήδη αντιστρέφονται: το ποσοστό του 68% του παγκόσμιου πλούτου, που προνομιακά απολάμβανε ο δυτικός κόσμος, περιορίσθηκε σήμερα στο 47% και θα περιορισθεί δραστικότερα στο άμεσο μέλλον, ώστε το 2050 να είναι κάτω του 30%, τόσο όσο περίπου ήταν το 1820. Οι αριθμοί αυτοί σημαίνουν ότι μέχρι το 2050 η αύξηση του παγκόσμιου πλούτου θα συμβεί κατά 80% στις αναπτυσσόμενες χώρες. Τότε, η μεσαία τάξη, ‑που είναι αυτή που κυρίως καταναλώνει‑, θα αθροίζει στον σημερινό αναπτυσσόμενο κόσμο αριθμό μεγαλύτερο από ολόκληρο τον πληθυσμό που θα έχει τότε ο δυτικός κόσμος. Ή, με άλλα λόγια, η οικονομική επέκταση θα συμβεί κυρίως σε χώρες όπως η Βραζιλία, η Κίνα, η Ινδονησία, το Μεξικό και η Τουρκία.

Όλα τα ανωτέρω είναι συνάρτηση των βιολογικών όρων που συνεπάγεται η γήρανση του πληθυσμού. Το 2050, το 30% των Ευρωπαίων, αλλά και το 40% των Ιαπώνων θα είναι πάνω από 60 ετών. Τα ποσοστά των συνταξιούχων θα διογκωθούν και θα αντιστοιχούν σε λιγότερους σε αριθμό εργαζόμενους. Στην Ευρώπη μόνο, οι εργαζόμενοι θα μειωθούν κατά 120 εκατομμύρια, δηλαδή η εργατική δύναμη θα μειωθεί κατά 25%. Οι οικονομικές, πολιτικές και στρατιωτικές επιπτώσεις θα είναι τεράστιες. Οι δυτικές χώρες θα αντιμετωπίζουν συνεχείς μειώσεις της παραγωγικότητας και μόνιμες ελλείψεις σε παραγωγικό δυναμικό και επιχειρηματικές πρωτοβουλίες και επινοήσεις.

Ενώ, ο δυτικός κόσμος θα γνωρίσει μια πρωτοφανή γήρανση του πληθυσμού, οι χώρες της Αφρικής, της Λατινικής Αμερικής, της Μέσης Ανατολής και της νοτιοανατολικής Ασίας θα κατοικούνται από νεανικούς πληθυσμούς. Πράγματι, το 70% της μελλοντικής αύξησης του παγκόσμιου πληθυσμού θα συμβεί στις χώρες αυτές. Ενώ, στον δυτικό κόσμο θα υπάρχει έντονη έλλειψη εργατικών χεριών, θα υπάρχουν στις αναπτυσσόμενες χώρες τεράστιοι αριθμοί διαθέσιμων χωρίς εργασία εργατών. Οι παρούσες συνθήκες οικονομικής μετανάστευσης θα είναι ειδυλλιακές συγκρινόμενες με τα μεταναστευτικά ρεύματα, που οι νόμοι της ζήτησης και της προσφοράς θα δημιουργήσουν σε λίγα χρόνια σε παγκόσμιο επίπεδο. Ειδικότερα, στον μουσουλμανικό κόσμο θα δημιουργηθεί έντονη τάση για μετακίνηση πληθυσμιακών μαζών. Χώρες όπως το Μπαγκλαντές, η Αίγυπτος, η Ινδονησία, η Νιγηρία, το Πακιστάν και η Τουρκία, που το 1950 άθροιζαν πληθυσμό γύρω στα 240 εκατομμύρια μουσουλμάνων, σήμερα αθροίζουν 900 εκατομμύρια, οι οποίοι θα αυξηθούν κοντά στο 1,5 δισεκατομμύριο το 2050. Οι εντάσεις που ενδέχεται να δημιουργηθούν θα οδηγήσουν τότε σε σύγκρουση πολιτισμών σε μεγάλη κλίμακα.

Πρόσθετους παράγοντες ανισορροπίας δημιουργεί η αστικοποίηση σε παγκόσμιο επίπεδο: ενώ το 1950 κατοικούσε σε πόλεις το 30% του παγκόσμιου πληθυσμού, αυτό θα αυξηθεί δραματικά σε 70% το έτος 2050. Οι αγρότες των αναπτυσσόμενων χωρών μετατρέπονται σε εργάτες. Σύμφωνα με τις υπάρχουσες μελέτες, οι χώρες που διαθέτουν νεανικούς πληθυσμούς θα είναι πιθανόν να αναπτύξουν συνθήκες πολιτικής και κοινωνικής αναταραχής με πρωτοφανείς συνθήκες εξαθλίωσης και αχαλίνωτης βίας. Η ραγδαία αστικοποίηση θα δημιουργήσει εντάσεις που πολλές ηγετικές ελίτ θα προσπαθήσουν να χρησιμοποιήσουν. Είναι λοιπόν δυνάμει καταστροφική η επιδίωξη της σύγκρουσης των πολιτισμών, η οποία είναι αδύνατο να προλάβει ή να ματαιώσει τις εκρηκτικές ανισορροπίες των πληθυσμιακών μεταβολών, αλλά καλλιεργεί την αντιπαλότητα που ενδέχεται να πάρει εφιαλτικές διαστάσεις στο μέλλον.

Ωστόσο, η πληθυσμιακή έκρηξη που πριν μισό αιώνα ανησυχούσε τους δημογράφους δεν είχε την εφιαλτική κατάληξη που προβλεπόταν τότε. Ήδη πολιτικές έχουν ως ένα βαθμό ανακόψει τους ρυθμούς της πληθυσμιακής αύξησης. Νέες τεχνολογίες και αγροτικές μεταρρυθμίσεις εξασφάλισαν αύξηση της παραγωγής τροφίμων. Αλλά και η τεράστια αύξηση του διεθνούς εμπορίου βοήθησε στη διεύρυνση των διατροφικών επιλογών. Εδώ έχουμε μια θετική και αγνοημένη πλευρά της παγκοσμιοποίησης. Σήμερα είναι αναγκαίο να αντιμετωπισθούν οι νέες πραγματικότητες που επιβάλλονται από τη γήρανση του πληθυσμού των βιομηχανικών χωρών, την οικονομική και πληθυσμιακή άνοδο των αναπτυσσόμενων χωρών και την διόγκωση της μετανάστευσης.

Κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου καθιερώθηκε η σχηματική διαίρεση του κόσμου: σε «Πρώτο Κόσμο» που αποτελείτο από τις βιομηχανικές δημοκρατικές χώρες, στον «Δεύτερο Κόσμο» που αποτελούσαν οι κομμουνιστικές βιομηχανικές χώρες, και στον «Τρίτο Κόσμο» που ανήκαν όλες οι άλλες χώρες που θεωρείτο ότι ήταν υπό ανάπτυξη. Με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου εγκαταλείφθηκε η διαίρεση αυτή. Ίσως θα ήταν σκόπιμο να θεωρήσουμε και πάλι ένα τριμερή κόσμο με τον «Πρώτο Κόσμο» να συγκροτείται από τα έθνη με γερασμένο πληθυσμό (Βόρεια Αμερική, Ευρώπης και Άπω Ανατολή, που περιλαμβάνει την Ιαπωνία, την Νότια Κορέα, την Ταϊβάν, τη Σιγκαπούρη και την Κίνα μετά το 2030), ένα «Δεύτερο Κόσμο» που αποτελείται γρήγορα αναπτυσσόμενες δυναμικές χώρες με πληθυσμούς σε ηλικιακή ισορροπία, (όπως η Βραζιλία, το Μεξικό, το Ιράν, η Τουρκία και η Κίνα μέχρι το 2030), και τέλος τον «Τρίτο Κόσμο» που συγκροτείται από αναπτυσσόμενες χώρες με νεανικό πληθυσμό, αλλά φτωχές οικονομίες. Η κατηγοριοποίηση αυτή ίσως θα μπορέσει να περιγράψει την ανάγκη κάποιας συνεργασίας του νέου πρώτου με τον δεύτερο κόσμο ώστε να αντιμετωπισθούν αποτελεσματικά οι ανισορροπίες που θα εκκολάπτονται από την οικονομική ανέχεια, την ανομία, την τάση προς την τρομοκρατία και τα εκρηκτικά προβλήματα του νέου τρίτου κόσμου. Η Foreign Affairs προτείνει συγκεκριμένα μέτρα για τη δημιουργία αποτελεσματικών διεθνών θεσμών. Ενδιαφέρον είναι το ότι προτείνεται η με κάθε τρόπο ενθάρρυνση της Τουρκίας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς την είσοδο της χώρας αυτής στην Ευρωπαϊκή Ένωση ως μία γέφυρα μεταξύ του πρώτου και του μουσουλμανικού τρίτου κόσμου.

Οι ζοφερές δημογραφικές προοπτικές για τον πρώτο κόσμο πρέπει να αντιμετωπισθούν με συγκεκριμένες δράσεις χωρίς καθυστέρηση. Χρήσιμη είναι η εμπειρία της Γαλλίας και της Σουηδίας, χώρες οι οποίες επέτυχαν να ανακόψουν την δημογραφική παρακμή. Ορισμένες χώρες θα αναγκασθούν να αποδεχθούν πολυπληθείς μεταναστευτικούς πληθυσμούς. Παρά την ανάπτυξη τεχνολογιών που ενδεχομένως θα περιορίσουν τα αρνητικά αποτελέσματα της δημογραφικής παρακμής ο πρώτος κόσμος θα έχει ανάγκη από μεγάλους αριθμούς εργατών για την περίθαλψη των μεγάλων πληθυσμών τρίτης ηλικίας. Σχετικά προτείνεται η μεταφορά υπερηλίκων του πρώτου κόσμου σε χώρες με χαμηλό κόστος περίθαλψης. Είναι φανερό ότι η στρατηγική και η οικονομική πολιτική θα χρειασθούν ριζική αναθεώρηση στο άμεσο μέλλον.

.