«O ατομικισμός»,έγραφε τον 19ο αι. ο Τοκβίλ,«είναι ένα συναίσθημα συνετό και φιλήσυχο,που προδιαθέτει κάθε πολίτη να αποσυρθεί με την οικογένεια και τους φίλους του.Έτσι,αφού πρώτα δημιουργήσει μία μικρή κοινωνία για δική του χρήση,εγκαταλείπει πρόθυμα τη μεγάλη κοινωνία στον εαυτό της.»Αναδεικνύοντας τον ατομικισμό ως μορφή νέας δουλείας,«ρυθμισμένης,ήπιας και ήσυχης»,ο Τοκβίλ προχωρούσε τη σκέψη του θουκυδίδειου Περικλέους,όπως αποτυπώνεται στο εγκώμιο των δημοκρατικών Αθηναίων,το περιλαμβανόμενο στον περίφημο Επιτάφιο:«Γιατί μόνοι εμείς (σ.σ. οι δημοκρατικοί Αθηναίοι) εκείνον που δεν ασχολείται με τα πολιτικά δεν τον θεωρούμε φιλήσυχο,αλλά άχρηστο.»Η απέχθεια των Αθηναίων για τον ατομικισμό διασώθηκε μέχρι τις μέρες μας στην αγγλική γλώσσα:Όπως και οι αρχαίοι Αθηναίοι,οι Άγγλοι χρησιμοποιούν ως ακραία υβριστική και μειωτική έκφραση τη λέξη «ιδιώτης» (“idiot”). H σύγχρονη έξαρση της αδιαφορίας για τα κοινά στις προηγμένες οικονομικά και τεχνολογικά κοινωνίες,λαμβάνει πια διαστάσεις γενικευμένης απάθειας για κάθε κοινωνικού χαρακτήρα πρωτοβουλία,από την ανακούφιση όσων βρίσκονται σε ανάγκη μέχρι τη φροντίδα των πόλεων ή ακόμα και τη στοιχειώδη κοινωνική επαφή και έχει συγκεντρώσει το ενδιαφέρον των πολιτικών επιστημόνων και των κοινωνιολόγων.Πολλές ερμηνείες έχουν προταθεί:Κατά καιρούς:Τα τραύματα στην κοινωνική συνείδηση και συνοχή έχουν αποδοθεί στον καταναλωτισμό,τον αχαλίνωτο (ως ανθρωποφαγικό) ανταγωνισμό του ακραίου καπιταλισμού,στην πιεστική έλλειψη χρόνου,στον αστικό τρόπο ζωής.Μία έρευνα όμως του καθηγητή του Χάρβαρντ Ρόμπερτ Πάτναμ,προσφάτως δημοσιευθείσα στην επιστημονική επιθεώρηση Scandinavian Political Studies και αναδημοσιευθείσα στην «Ελευθεροτυπία» συνδέει άμεσα την κοινωνική απάθεια με την πολυπολιτισμικότητα! Η έρευνα του γνωστού πολιτικού επιστήμονα διήρκεσε 4 χρόνια και περιέλαβε 30.000 άτομα από όλες τις ΗΠΑ.Ουσιαστικά,ο Πάτναμ,θερμός υπέρμαχος του πολυπολιτισμικού μοντέλου,επεδίωκε να αποδείξει επιστημονικά τις ευεργετικές κοινωνικές συνέπειες της συνύπαρξης ανθρώπων με εντελώς διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο.Τα αποτελέσματα της έρευνας του προκάλεσαν σοκ και στον ίδιο:ο βαθμός εφαρμογής της πολυπολιτισμικότητας είναι αντιστρόφως ανάλογος της συνοχής του κοινωνικού ιστού.Συγκεκριμένα,όσο αυξάνεται η εθνοτική και πολιτισμική ποικιλομορφία σε μία κοινότητα, τόσο λιγότεροι είναι εκείνοι που συμμετέχουν στις εκλογές καθώς και σε δραστηριότητες κοινοτικές,φιλανθρωπικές ή εθελοντικές.Ο αντίκτυπος του φαινομένου είναι ιδιαίτερα έντονος στις διαπροσωπικές σχέσεις:ο βαθμός εμπιστοσύνης των κατοίκων περιοχών με μεγάλη ποικιλομορφία μειώνεται ως και στο 50%! Η δυσάρεστη έκπληξη του Πάτναμ τον ώθησε σε αλλεπάλληλες προσπάθειες επαλήθευσης της έρευνας του και επιβεβαίωσης των πορισμάτων της.Πάντοτε,ωστόσο,η εικόνα παρέμενε αμετάβλητη.Στις περιοχές όπου η μετανάστευση έχει οδηγήσει στη συμβίωση ποικιλόμορφων πληθυσμών,παρατηρείται συρρίκωνση του «κοινωνικού κεφαλαίου»:Με τον όρο αυτό ορίζεται στις έρευνες του Πάτναμ,η ενσωμάτωση του ατόμου σε πάσης φύσεως συλλογικότητες,από δίκτυα φίλων και ενώσεις γειτόνων μέχρι και πιο σύνθετες μορφές αυτοοργάνωσης.Οι προηγούμενες έρευνές του είχαν αποδείξει ότι το «κοινωνικό κεφάλαιο» καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την ευημερία μίας κοινότητας.Η κοινωνική συνοχή,η ασφάλεια των γειτονιών και η προστασία από την εγκληματικότητα,η ατομική υγεία,η καταπολέμηση της ανεργίας,η ανοχή προς τις μειονότητες και η εντονότερη διεκδίκηση πολιτικών ελευθεριών και η περισσότερο ενεργός ανάμιξη με την πολιτική συσχετίζονται με την ύπαρξη ισχυρού κοινωνικού κεφαλαίου. Όπως όμως αποδεικνύεται,το κοινωνικό κεφάλαιο είναι εκείνο που υφίσταται τις πλέον δυσμενείς επιπτώσεις της εθνοπολιτισμικής παγκοσμιοποίησης.Όπως ο Πάτναμ γράφει:«στις κοινότητες με τον μεγαλύτερο βαθμό ποικιλομορφίας τα άτομα τείνουν να μην εμπιστεύονται τους γείτονές τους-ανεξάρτητα από την εθνική καταγωγή ή το χρώμα του δέρματός τους-,να μην έχουν επαφή ακόμα και με τους στενούς τους φίλους,να αναμένουν τα χειρότερα από την κοινότητα και τους ηγέτες της,να προσφέρονται λιγότερο για εθελοντική εργασία,να ψηφίζουν σπανιότερα και να κάθονται δυστυχείς μπροστά στην τηλεόραση».Το συμπέρασμα που συνάγει είναι εντυπωσιακό:Η πολυπολιτισμικότητα δεν επεκτείνει τις σχέσεις εμπιστοσύνης και προς άτομα άλλων εθνικών/πολιτισμικών ομάδων αλλά,αντιθέτως γενικεύει τη δυσπιστία και την αδράνεια της απόγνωσης!Σε μία πολυπολιτισμική κοινωνία,οι άνθρωποι τείνουν,όπως χαρακτηριστικά σημειώνεται, να «μπαίνουν στο καβούκι τους».Ή,με μία πιο αρχαιοπρεπή έκφραση,να ιδιωτεύουν όχι μόνο από πολιτικής αλλά και από κοινωνικής απόψεως. Συνελόντι ειπείν,η έρευνα ανατρέπει τις μέχρι σήμερα κυρίαρχες θεωρίες περί μετανάστευσης και ποικιλομορφίας.Η τελευταία δεν προκαλεί ούτε διακοινοτικές προστριβές,ούτε αλληλοκατανόηση αλλά οδηγεί σε αποξένωση του ατόμου από τον περίγυρό του και σε απάθεια.Ο Πάτναμ,ωστόσο,αισιοδοξεί ότι η κατάσταση ενδέχεται να μεταβληθεί μακροπρόθεσμα και στηρίζει την αισιοδοξία του στην αύξηση των μικτών γάμων,στην αλληλεγγύη που αναπτύσσεται μεταξύ ατόμων διαφορετικής εθνοτικής προέλευσης στο στρατό και στην ενσωμάτωση ποικίλων πληθυσμών στις εκκλησίες.Εντούτοις,θα μπορούσε κανείς να παρατηρήσει,πέρα από την κρίση που οι θεσμοί αυτοί υφίστανται (π.χ. αύξηση των διαζυγίων,μετατροπή των εθνικών στρατών σε μισθοφορικούς/«επαγγελματικούς») ότι τα παραπάνω μάλλον τελεία και μη επιδεχόμενη περαιτέρω βελτίωσης εφαρμογή της πολυπολιτισμικότητας ενδεικνύουν και επομένως μάλλον απαισιοδοξία προκαλούν. Ο ελληνικός Τύπος αφιέρωσε στις μέρες αυτές κάποιες σελίδες και σε άλλες δύο ειδήσεις:στην αλματώδη αύξηση χρήσης των αντικαταθλιπτικών χαπιών στη χώρα μας και στην υπό ίδρυση Ευρωπαϊκή «Αστυνομία Σκέψης»,που θα τιμωρεί-με άλλοθι την αντιτρομοκρατία-τους πολιτικώς αντιφρονούντες.Θα μπορούσε άραγε να χαράξει κανείς μία νοητή γραμμή που να συνδέει αιτιωδώς την καλπάζουσα δυστυχία και την προϊούσα διολίσθηση στο φασισμό με την πολυπολιτισμικότητα;Αν ναι,ποιο θα ήταν το αίτιο και ποιό το αιτιατό;Είναι δηλαδή η πολυπολιτισμικότητα που προξενεί αποπροσανατολισμό των κοινωνιών,δυστυχία και εξαφάνιση του δημοκρατικού ήθους (που προϋποθέτει πολίτες επαγρυπνούντες,δραστήριους και παρεμβατικούς) ή αποτελεί απλώς πάγιο σύμπτωμα ενός ήδη νοσηρού κοινωνικού κλίματος;Ή μήπως πρόκειται τελικά για έναν φαύλο κύκλο; *Το κείμενο δημοσιεύθηκε αρχικά στο εβδομαδιαία πολιτική επιθεώρηση «ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ»