του Μελέτη Μελετόπουλου*
Στην κηδεία του ναύαρχου Λεωνίδα Βασιλικόπουλου, στο Πρώτο Νεκροταφείο, όταν άρχισαν οι επικήδειοι, πήγα με τους φίλους μου έναν περίπατο ανάμεσα στα μνήματα. Σε μία γωνία, στην περιοχή του νεκροταφείου που βρίσκεται κοντά στην Λεωφόρο Βουλιαγμένης , είδαμε ένα είδος τσιμεντωμένου στηθαίου με εμβαδόν περίπου 30 επί 80 εκατοστά. Ένας φίλος μου κοίταξε λίγο καλύτερα και είδε μία πρόχειρη επιγραφή. «Εδώ βρίσκονται τα οστά του πρωθυπουργού Δημητρίου Γούναρη», μας πληροφόρησε.
Ο Δημήτριος Γούναρης γεννήθηκε στην Πάτρα το 1867, έγινε δικηγόρος και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές Κοινωνιολογίας και Φιλοσοφίας στην προπολεμική Γερμανία. Είχε τεράστια παιδεία, λαμπρές ρητορικές ικανότητες, κοινωνική ευαισθησία και πρωτοποριακές ιδέες. Επίσης ήταν ακέραιος άνθρωπος. Πολιτεύθηκε στην Αχαία και ίδρυσε με άλλες σημαντικές προσωπικότητες μία ριζοσπαστική («αντισυστημική» θα την λέγαμε σήμερα) πολιτική κίνηση, τους «Ιάπωνες». Τελικά συμβιβάστηκε με το «σύστημα» (χρησιμοποιώ εσκεμμένα, γιά να γίνω καλύτερα αντιληπτός, σύγχρονους όρους) , και έγινε υπουργός Οικονομικών στην κυβέρνηση Θεοτόκη το 1908. Όπως ήταν αναμενόμενο, απέτυχε πλήρως εφαρμόσει τις ρηξικέλευθες και εκσυγχρονιστικές ιδέες του στα πλαίσια μίας παλαιοκομματικής κυβέρνησης. Όταν ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος απευθύνθηκε σε αυτόν ως πρόσωπο που θα μπορούσε να ηγηθεί της εθνικής ανασυγκρότησης, αρνήθηκε, θεωρώντας απαράδεκτη την ανάμειξη των στρατιωτικών στην πολιτική. Έτσι, άφησε την θέση κενή γιά το Ελευθέριο Βενιζέλο.
Αλλά η επιτυχία του Βενιζέλου του δημιούργησε πικρία και μνησικακία. Ποτέ δεν δέχθηκε ψυχικά την πρωτοκαθεδρία του Βενιζέλου. Γι’αυτό και ο σπουδαίος αυτός διανοούμενος και πολιτικός με τις προοδευτικές κοινωνικές απόψεις, κατέληξε αρχηγός της αντιβενιζελικής αντίδρασης. Το 1915 αντικατέστησε τον Βενιζέλο στην πρωθυπουργία, αλλά ηττήθηκε κατά κράτος στις εκλογές που ακολούθησαν. Το 1920 ηγήθηκε του αντιβενιζελικού συνασπισμού, και κατήγαγε θρίαμβο εναντίον του Βενιζέλου, υποσχόμενος ότι θα σταματήσει τον ελληνοτουρκικό πόλεμο και θα φέρει πίσω τους στρατιώτες που πολεμούσαν στην Μικρά Ασία. Αντί γι’ αυτό, γιά λόγους που παραμένουν μέχρι σήμερα σκοτεινοί, συνέχισε τον πόλεμο και μάλιστα, ως πρωθυπουργός το 1921-22, προώθησε τον Ελληνικό Στρατό μέχρι το οροπέδιο της Άγκυρας. Την άνοιξη του 1922, όταν το αδιέξοδο ήταν πλέον πλήρες, εγκατέλειψε την πρωθυπουργία.
Ο Γούναρης είχε πολλές και σημαντικές διαφορές με τον Βενιζέλο. Ήταν μοιρολάτρης, ενώ ο Βενιζέλος ήταν βουλησιαρχικός. Είχε αμφιβολίες και αμφιταλαντεύσεις, ενώ ο Βενιζέλος είχε απόλυτη πεποίθηση στο όραμά του. Ήταν υποταγμένος στην δυναστεία, ενώ ο Βενιζέλος δεν δίστασε να συγκρουσθεί μαζί της. Δεν ήλεγχε τον πολιτικό χώρο του οποίου ηγείτο, ενώ ο Βενιζέλος οδηγούσε το κόμμα του με απόλυτη πεποίθηση στο όραμά του. Προωθούσε νομοσχέδια γιά την ίδρυση ασφαλιστικών ταμείων και την ισότητα των δύο φύλων, ενώ το πρόβλημα ήταν ο Κεμάλ. Η γεωπολιτική του σκέψη ήταν ανύπαρκτη, ενή η Ελλάδα επιχειρούσε να ανακτήσει την Μικρά Ασία μετά από αιώνες τουρκοκρατίας.
Ίσως η καταλυτικώτερη διαφορά του Γούναρη από τον Βενιζέλο ήταν το γεγονός ότι ο Βενιζέλος γνώριζε και κατανοούσε την διεθνή πραγματικότητα και επικοινωνούσεμε το παγκόσμιο σύστημα διεθνών σχέσεων, ενώ ο Γούναρης το αγνοούσε ή και το περιφρονούσε. Ο Γούναρης απέρριψε όλες τις διαμεσολαβητικές πρωτοβουλίες των Συμμάχων, υποτίμησε τον Κεμάλ, και κυρίως έδωσε πολιτική κάλυψη στην προέλαση προς την Άγκυρα. Αυτή η προέλαση αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα αινίγματα στην ελληνική ιστορία, υπάρχουν όμως ισχυρές ενδείξεις ότι η Ελλάδα εξωθήθηκε σε αυτήν την εξωπραγματική περιπέτεια γιά να ασκηθεί πίεση στον Κεμάλ ώστε να επιτρέψει την ενσωμάτωση της πετρελαιοφόρου Μοσσούλης στο Ιράκ. Ο Γούναρης ή δεν κατάλαβε τι γινόταν, ή το κατάλαβε αλλά δεν θέλησε να χάσει την εξουσία.
Σε κάθε περίπτωση, ο Γούναρης υπήρξε υπεύθυνος γιά την μοιραία απόφαση γιά προέλαση που έλαβε το Πολεμικό Συμβούλιο που συνεδρίασε στην Κιουτάχεια υπό την προεδρία του βασιλιά Κωνσταντίνου τον Ιούνιο του 1921, και που οδήγησε τον Ελληνικό Στρατό στα βάθη της Μικράς Ασίας ενώ είχαν εξαντληθεί όλοι οι υλικοί και ανθρώπινοι πόροι, ενώ το Γενικό Επιτελείο, που είχε υπ’ όψιν του τα πραγματικά δεδομένα, ήταν εντελώς αντίθετο κι ενώ ο Κεμάλ είχε διαμορφώσει με μεγάλη μαεστρία ισχυρές συμμαχίες με την Σοβιετική Ένωση, την Γαλλία, την Ιταλία κλπ.
Όλα αυτά οδήγησαν στην Μικρασιατική Καταστροφή, στον σφαγιασμό και στην γενοκτονία του Μικρασιατικού και Ποντιακού Ελληνισμού, σε εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς, στην προσφυγοποίηση σχεδόν δύο εκατομμυρίων Μικρασιατών, και στο ξερρίζωμα μίας προαιώνιας εστίας του Ελληνικού Έθνους. Ο Γούναρης ασφαλώς δεν ήταν προδότης, όμως αναμφισβήτητα έχει τεράστιες ιστορικές ευθύνες. Τέτοιες μέρες πριν από ενενηνταδύο χρόνια (15 Νοεμβρίου 1922) εκτελέστηκε στο Γουδί, και στην συνέχεια κυριολεκτικά τον παραχώσανε σ’ ένα πρόχειρο μνήμα. Κανείς δεν πρέπει να απορεί γιά το οικτρό του τέλος.
*Ο Μελέτης Η. Μελετόπουλος είναι Διδάκτωρ Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών Πανεπιστημίου Γενεύης.
6 comments
Δυστυχως ενας απο τους υπευθυνους της καταστροφης.
Μερικὲς ἀνακρίβειες τοῦ κειμένου :
Δὲν ἦταν «αντισυστημικὴ» ἡ κίνηση τῶν «Ἰαπώνων». Μήπως πέταγαν γιαούρτια στοὺς ἀντιπάλους τους γιὰ νὰ τοὺς ἐμποδίσουν νὰ μιλήσουν ; «Ἐκσυγχρονιστική», ἴσως, ἦταν καὶ γι’ αὐτὸ ἀπέτυχε. Ἂν καὶ αὐτὸ εἶναι ἀμφίβολο, ἀφοῦ καὶ οἱ «Ἰάπωνες» χάρη σὲ «ἐξυπηρετήσεις» ψηφοφόρων ἦταν βουλευτές. Καὶ φυσικά, δὲν ἀμφισβητοῦσε κανένας τους τὸν Διεθνῆ Οἰκονομικὸ Ἔλεγχο, τὴν τρόϊκα τῆς ἐποχῆς. Ἀκοῦς ἐκεῖ «ἀντισυστημικοί» !
Κανένας δὲν «προσέφερε. τὴν «θέση» τοῦ πρωθυπουργοῦ στὸν Ἐλευθέριο Βενιζέλο καὶ φυσικὰ ὄχι ὁ ξεδοντιασμένος ἀπὸ τὶς ἐσωτερικές του ἀντιφάσεις (μέχρι καὶ ναυμαχία ἔγινε στὸ στενὸ τῆς Σαλαμῖνος μετξὺ συνδεσμικῶν καὶ ὑπερσυνδεσμικῶν) Στρατιωτικὸς Σύνδεσμος. Ὁ Βενιζέλος ἔπεισε πρῶτα τὸν λαὸ τῆς Ἀττικοβοιωτίας νὰ τον φέρει πρώτο βουλευτὴ στὶς ἐκλογὲς τοῦ Αὐγούστου 1912 μὲ ποσοστὸ ἄνω τοῦ 83% λευκῶν σφαιριδίων ! Μετά, ἔπεισε τὸν βασιλέα, ὅτι θὰ συνεργασθεῖ μαζί του γιὰ νὰ ἐπαναφέρει ἀνθρώπους τῆς ἐμπιστοσύνης τοῦ βασιλέως σὲ θέσεις εὐθύνης στὸ στράτευμα, ἀπὸ τὶς ὁποῖες τοὺς εἶχε άπομακρύνει ὁ Στρατιωτικὸς Σύνδεσμος. Καὶ τέλος, εἶχε τὴν ἐμπιστοσύνη τῶν ξένων, οἱ ὁποῖοι εἶχαν τὴν Ἑλλάδα ὑπὸ στενὴ οἰκονομικὴ ἐπιτήρηση.
ΟἹ ὑποσχέσεις τοῦ Γούναρη ὅτι θὰ φέρει τὸν στρατὸ πίσω ἀπὸ τὴν Μικρὰ Ἀσία ἦταν σὰν τὶς ὑποσχέσεις τοῦ Ἀνδρέα Παπανδρέου ὅτι θὰ βγάλει τὴν Ἑλλάδα ἀπὸ τὴν ΕΟΚ καὶ τὰ ΝΑΤΟ καὶ ὅτι θὰ κλείσει τὶς Ἀμερικανικὲς στρατιωτικὲς βάσεις στὴν Ἑλλάδα. Κανένας Ἕλληνας δὲν ἤθελε νὰ ἐγκαταλείψει ἡ Ἑλλάδα τὴν Μικρὰ Ἀσία.
Ἡ πρόταση «Δεν ήλεγχε τον πολιτικό χώρο του οποίου ηγείτο, ενώ ο Βενιζέλος οδηγούσε το κόμμα του με απόλυτη πεποίθηση στο όραμά του» εἶναι παράδειγμα ρητορικῆς δολιότητος γιὰ σεμινάριο, ἅν δὲν εἶναι ἁπλῆ ἀβλεψία. Εἶναι ἀλήθεια ὅτι ὁ Βενιζέλος ὀδηγοῦσε τὸ κόμμα του μὲ ἀπόλυτη πεποίθηση στὸ ὄραμά του, ἀλλὰ καθόλου δὲν ἰσχύει ὅτι τὸ ἤλεγχε. Οἱ Βενιζελικοὶ βουλευτές, σὰν γνήσιοι Ἕλληνες μισοῦσαν ὅλοι τὸν Βενιζέλο, τὸ ἀρχηγό τους, ὅπως καὶ οἱ ἀντιβενιζελικοὶ τὸν δικό τους. Ἁπλῶς δὲν μποροῦσαν νὰ συμφωνήσουν μεταξύ τους γιὰ τὸ ποιὸς θὰ τὸν διαδεχόταν. Καὶ ὁ Γούναρης δὲν ὀδηγοῦσε τὸ κόμμα του μὲ βάση κανένα ὄραμα, διότι, ἁπλούστατα, δὲν εἶχε ὄραμα. Ὅ,τι θέλει ὁ λαός, ἀκόμη καί, ἂν θέλει, νὰ καταστραφῆ. Το λέει ἀπεριφράστως ὁ Πρωτοπαπαδάκης (συνεργάτης τοῦ Γούναρη) σὲ συνάντηση τους μὲ τὸν Μεταξᾶ τὸν Μάρτιο τοῦ 1921.
«η Ελλάδα εξωθήθηκε σε αυτήν την εξωπραγματική περιπέτεια γιά να ασκηθεί πίεση στον Κεμάλ ώστε να επιτρέψει την ενσωμάτωση της πετρελαιοφόρου Μοσσούλης στο Ιράκ.» Δηλαδή, πάλι οἱ κακοὶ ξένοι μᾶς ἠπάτησαν; Μὰ ἐμεῖς εἴχαμε ἀπορρίψει τὴν μεσολάβηση τῶν ξένων, παρ’ ὅτι ὁ Βενιζέλος καὶ ὁ Μεταξᾶς συνιστοῦσαν νὰ τὴν δεχθοῦμε, διότι ὁ Βενιζέλος ἦταν «χουντικός», πρωθυπουργὸς τῶν ξένων ἀπὸ τὸ 1917 ἕως τὸ 1920, καὶ ὁ Μεταξᾶς δυνάμει πολιτικὸς ἀντίπαλος. Καὶ οἱ ἐπιτελεῖς πού ἦταν ἡ ψυχὴ τῆς προελάσεως πρὸς τὴν Ἄγκυρα, ὁ Στέφανος Σαράφης καὶ ὁ Πτολεμαῖος Σαρρηγιάννης, ἀργότερα ἡρακλεῖς τῆς ἀριστερᾶς, τί σχέση εἶχαν μὲ τὴν Ἀγγλικὴ ὑψηλὴ πολιτική ; Ὁ Γούναρης ἔκανε τὸ μοιραῖο λάθος νὰ αφήσει μιὰν σοβαρὴ ὑπόθεση, αὐτὴν τοῦ πολέμου, στὰ χέρια τῶν ἐπαγγελματιῶν στρατιωτικῶν. Ὁ κυριώτερος λόγος γι’ αὐτὸ δὲν εἶναι καθόλου ἄγνωστος οὔτε «αἴνιγμα». Ἡ Ἑλλάδα δὲν εἶχε χρήματα γιὰ μακροχρόνιο πόλεμο καὶ τακτικὴ ἀμύνης καὶ ἀναμονῆς καὶ κανεὶς ἄλλος δὲν εἶχε γιὰ νὰ τὴν δανείσει. Γι’ αὐτὸ ἔπρεπε νὰ προσπαθήσει νὰ τελειώνει μὲ τὸν Κεμάλ τὸ ταχύτερο. ἀλλὰ οὔτε καὶ αύτὸ ἦταν ἀνθρωπίνως δυνατόν. Αὐτὸ δὲν συγχωρεῖται νὰ μὴ τὸ γνωρίζει ὁ πρωθυπουργός.
Ἡ κορωνίδα τοῦ κειμένου «Κανεὶς δὲν ἀπορεῖ γιὰ τὸ οἰκτρό του τέλος» εἶναι ἀδιανόητη. Ἀπὸ πότε ὅποιος ἐκτελεῖ αὐτὰ πού ζητᾶ ὁ λαὸς, ἐν τῷ πλήθει τῆς σοφίας του, πρέπει νὰ τουφεκίζεται καὶ μάλιστα ἀπὸ τοὺς συνενόχους του (γιὰ νὰ γλυτώσουν αὐτοί) ;
Το 2010 Ο Άρειος Πάγος αθώωσε τους 6. Η αναψηλάφηση της δίκης έγινε με αίτηση του εγγονού του Πρωτοπαπαδάκη.
Ούτως ή άλλως, η δίκη ήταν η αφετηρία μιας αλληλουχίας τεκτονικών κραδασμών της Ελληνικής πολιτικής σκηνής:
Η εκτέλεση επικυρώθηκε από τον βασιλέα Γεώργιο (λέγεται ότι ο Ι Μεταξάς τον συμβούλευσε θετικά για να μην κινδυνεύσει ο θρόνος) με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί σχίσμα στη δεξιά παράταξη με τη δημιουργία – για πρώτη φορά- αντιβασιλικής μερίδας.
Η εκδίωξη του Γεωργίου με την εγκαθίδρυση της Αβασίλευτης το 1923, προκάλεσε την προσωπική αντιπάθεια και δυσπιστία του προς τους Βενιζελικούς. Έχει γραφεί ότι μετά την αυτοκτονία Κορυζή ήταν αυτή η προσωπική αντιπάθεια και δυσπιστία του Γεωργίου που δεν επέτρεψε τη δημιουργία κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας το 1941 με πιθανή άλλη εξέλιξη τα επόμενα χρόνια. Ακόμα και η πρωθυπουργοποίηση του Πλαστήρα έγινε μετά από εντονότατες πιέσεις των Αμερικανών, λόγω της εντονότατης προσωπικής αντιπάθειας του Γεωργίου προς αυτόν.
Νομίζω, ότι ο ιστορικός κύκλος έκλεισε 50 χρόνια μετά: ενώ δηλαδή το 1922 οι στρατιωτικοί εκτέλεσαν τους πολιτικούς για την ήττα, το 1974 οι πολιτικοί δεν αντεκδικήθηκαν για τη νέα ήττα (η Ελλάς έκανε ένα μικρό βήμα προόδου από την εποχή της Αθηναϊκής Δημοκρατίας)
Υπάρχει ένα ιδιαίτερα τραγικό στοιχείο στο τέλος του Γούναρη: νοσηλευόταν λόγω του τύφου σε κλινική (στο ίδιο σημείο μάλιστα είναι σήμερα η Κεντρική Κλινική πίσω από το Χημείο) και μεταφέρθηκε με φορείο στον τόπο της εκτέλεσης όπου και στήθηκε για την εκτέλεση. Από τις ιστορικές μαρτυρίες φαίνεται ότι δεν είχε σαφή επαφή με το περιβάλλον (εικάζω λόγω σηπτικής εγκεφαλοπάθειας).
Τέλος, απο την εκφώνηση της απόφασης μέχρι την εκτέλεση της ποινής μεσολάβησαν μόλις 3-4 ώρες ολοκληρώνοντας μία διαδικασία που ο Βρετανός πρέσβης Λίντλη χαρακτήρισε “αληθινή φάρσα”. Αξιοσημείωτο επίσης είναι ότι τα επίσημα δικόγραφα έχουν χαθεί από το αρχείο των δικαστηρίων.
Το 1933 ανεγέρθηκε ο ναός της Αναστάσεως (στην ομώνυμη οδό στου Παπάγου) και στον προαύλιο χώρο φυτεύτηκαν έξι κυπαρίσσια στη μνήμη των εκτελεσθέντων.
Η ιστορία βέβαια δεν γράφεται με αν και παραμένει το ερώτημα πώς ο Βενιζέλος θα αντιμετώπιζε την αδιαλλαξία του Κεμαλ στην προσπάθεια του να επιβάλλει τη συνθήκη των Σεβρών αν δεν είχε κάνει τις εκλογές του 1920
Αν και αποφευγω πια ορισμενους σχολιαστες, τωρα πρεπει να πω δυο πραγματα για την αποκατασταση της ιστορικης ακριβειας.
Ο Στεφανος Σαραφης δεν θα μπορουσε να είναι ποτε ναειναι «η ψυχη της προελασης προς την Αγκυρα», διοτι απλουστατα ως υψηλοβαθμος βενιζελικος ειχε απομακρυνθει από τη Στρατια το Νοεμβριο του 1920, μετατεθεις δυσμενως στην Πελοπόννησο.
Η πετρελαιοφορος Μοσουλη επαιξε σιγουρα πολύ μεγαλο ρολο στη στρατηγικη που οι Βρεττανοι εφαρμοζαν ή υπαγορευαν στους Ελληνες, αλλα ο Πρωτοπαπαδακης δεν λεει τιποτα για Μοσουλη και πετρελαια στην επιμαχη συναντηση με το Μεταξα. Το ημερολογιο του Μεταξα, μοναδικη πηγη για τη συναντηση, δεν αναφερει τιποτε σχετικο.
Ο καλός Βενιζέλος και ο κακός Γούναρης;!;!;!;!
Πως και γιατί επέλεξε ο Βενιζέλος τις εκλογές και πότε; Μετά από πόσα χρόνια; Πως είχε αρχικά γίνει πρωθυπουργός; Γιατί η Ελλάδα είχε δύο κυβερνήσεις κάποια στιγμή;
Μιλάμε για άλλες περιόδους με άλλα δεδομένα αλλά με τους ξένους να μας δουλεύουν για ίδια συμφέροντα…κι εμείς να εθελοτυφλούμε για προσωπικούς λόγους ο καθένας…(τι μας θυμίζει…)
Τόσα χρόνια μετά, θα έπρεπε να είμαστε -θεωρώ- κάπως αποστασιοποιημένοι αν επιθυμούμε αντικειμενικότητα (η πεμπτουσία της Ιστορίας). Ας μην θεοποιούμε ανθρώπους…ό,τι και να ήταν…έχουν τις ευθύνες τους στην Ιστορία και θα πρέπει ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΑ να τους αποδίδονται.
Βαρέθηκα τις εναλλαγές στην Ιστορία – Ας πάρει ο καθένας επιτέλους τη θέση που πραγματικά του ανήκει!!! Ας χρησιμοποιήσουμε την Ιστορία με τον πραγματικό, σπουδαίο της ρόλο και όχι ως αρένα!!!
Σας ευχαριστώ κ. Γεωργάνα για το σχόλιο….Ήταν σίγουρα πιο αντικειμενικό (αν μη τι άλλο εκφραστικά)
Ναί, διάβασα λάθος τὸ σχετικὸ χωρίο σὲ φωτογραφία τῶν Σαράφη καὶ Σαρρηγιάννη, τὸ ὁποῖον ἀνέφερε μόνον τὸν δεύτερο ὡς «ψυχὴ τῆς πορείας πρὸς τὴν Ἄγκυρα».
Εἶναι ἀλήθεια ὅτι ὁ Στέφανος Σαράφης ἀπέκτησε τὴν ἐπιτελική του μόρφωση μόνον μετὰ τὴν ἐκστρατεία σην Μικρὰ Ἀσία. Ἐν τούτοις, ἂν καὶ χωρὶς ἐπιτελικὴ κατάρτιση (ἦταν ἀξιωματικὸς ἐξ ἐθελοντῶν, ἐδῶ http://storiacontroversa.blogspot.gr/2012/10/blog-post_7274.html περιγράφει ὁ ἴδιος μὲ ἀπόλυτη εἰλικρίνεια τίς ἐλλείψεις του ), ἀνῆκε στὸ ἐπιτελεῖο τῆς μεραρχίας Ἀϊδινίου. Στὸ πλαίσιο τῆς ἀποχουντοποιήσεως πού ζητοῦσε ὁ λαός, καὶ ἐξετέλεσε ἡ κυβέρνηση Δημ. Ράλλη, καὶ ὄχι Γούναρη, ἂν καὶ τὸν Γούναρη ἀκολουθοῦσαν οἱ περισσότεροι βουλευτὲς τῆς συμπολιτεύσεως (μέχρι νὰ βροῦν ἄλλον), ἦταν φυσικὸ νὰ ἀξιολογηθεῖ ὡς ἔχων μειωμένα τυπικὰ προσόντα καὶ νὰ μετατεθῆ.
Ὁ Σαρρηγιάννης, ὅμως, ὄχι. Αὐτὸς ἐξαπάτησε καὶ τὸν Γούναρη καὶ τοὺς συμμάχους στρατηγούς τὸν Μάρτιο τοῦ 1921 καί, πάλι τὸν Γούναρη καὶ τὴν κυβέρνηση τὸν Ιούλιο τοῦ 1921, ὅταν τοὺς ἔπεισε νὰ ἐπιχειρήσουν τὴν πορεία πρὸς τὴν Ἄγκυρα. Τὴν εὐθύνη, ὅμως, τοῦ διπλωματικοῦ χειρισμοῦ καὶ τῆς ἀπομονώσεως τῆς χώρας μὲ περήφανες μονομερεῖς ἐνέργειες, ὅπως ἡ ἐπαναφορὰ τοῦ βασιλέως καὶ ἡ ἀπόρριψη τῆς μεσολαβήσεως τῶν Συμμάχων, δὲν μπορεῖ νὰ τὴν εἶχε ὁ Σαρρηγιάννης. Τὴν εἶχε ὁ Γούναρης.
Ὡς πρὸς τὰ πετρέλαια, χαρακτηριστικὴ τῆς σημασίας πού τοὺς ἀπέδιδε ἡ Ἀγγλία τὴν ἐποχὴ ἐκείνη εἶναι ὅτι, ἀκόμη καὶ τὸ 1932, ἀπέρριψε τὴν προσφορὰ ὅλων τῶν πετρελαίων τῆς Σαουδικῆς Ἀραβίας :
http://www.bbc.com/news/blogs-magazine-monitor-29954567 Εἶναι καὶ παραμένει αἴνιγμα γιὰ τοὺς ἱστορικοὺς τὸ πῶς, μετὰ ἀπὸ τὸν Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ὅπου ἡ σημασία τοῦ πετρελαίου εἶχει καταδειχθεῖ πανηγυρικῶς, οἱ κυβερνήσεις ἀδιάφόρησαν τόσο γιὰ τὸ πετρέλαιο. Εἶναι, λοιπόν, μῦθος τὸ ὅτι ἡ Ἀγγλία ἔπεισε τὴν Ἐλλάδα νὰ μείνει στὴν Μικρὰν Ἀσία χάριν τῶν πετρελαίων. Ἡ Ἀγγλία μᾶς εἶχε στὸ χέρι, ἀφοῦ εἴχαμε ἀπομονωθεῖ ἀπὸ ὅλους τοὺς ἄλλους καί, φυσικά, δὲν ἐπρόκειτο νὰ μᾶς διευκολύνει νὰ βγοῦμε ἀπὸ τὴν παγίδα στὴν ὁποία εἴχαμε πέσει, ἐὰν δὲν ἔπαιρνε κάποιο ἀντάλλαγμα.
Ἐμεῖς, ὅμως, τέτοιο ἀντάλλαγμα δὲν εἴχαμε, διότι εἴχαμε κάψει ὅλα τὰ πυρομαχικά μας, καὶ κυριολεκτικῶς καὶ μεταφορικῶς. Ἡ Τουρκία, ἐπίσης μὴ γνωρίζουσα πόσο μεγάλη ἦταν ἡ ἀξία τῶν πετρελαίων τῆς Μοσούλης, συνήνεσε, στὴν Λωζάννη, νὰ τὰ κρατήσει ἡ Ἀγγλία.
Τέλος, ἕνα ἀπόσπασμα ἀπὸ τὸν λόγο τοῦ Γούναρη στὴν Βουλή, μετὰ τὸν Σαγγάριο :
«Ἡ μεταξὺ ἡμῶν καὶ τῶν Τούρκων ἐν Μικρᾷ Ἀσίᾳ ρῆξις ἀποτελεῖ μίαν τῶν ἐντελῶς ἰδιορρύθμων περιστάσεων, αἵτινες, ἐν ποικιλωτάτῳ συμπλέγματι, συμπλέκουσι τὴν ὅλην κατάστασιν. Ἵνα χαράξωμεν προσηκόντως τὴν κατεύθυνσιν ἡμῶν τὴν πολιτικήν, εἶναι ἀνάγκη νὰ λάβωμεν ὑπ’ ὄψιν τὸ ὅλον σύμπλεγμα τῶν περιπεπλεγμένων καταστάσεων». Πολύ σωστὰ γράφει ὁ Παναγιώτης Σιφναῖος ὅτι «Ἡ φράσις αὐτὴ καὶ μόνη ἀποτελεῖ ἕνα δεύτερο Σαγγάριο».