Γράφει ο Δημήτρης Παράξενος
Στο ‘Θαυμαστό καινούριο κόσμο’ του Άλντους Χάξλεϋ ο επίγειος παράδεισος των ορθολογιστών έχει επιτέλους πραγματοποιηθεί: υπάρχει μόνιμη ειρήνη και ασφάλεια κι από κανέναν δε λείπει τίποτα. Τίποτα που να μπορεί να διαπιστωθεί αντικειμενικά τουλάχιστον. Γιατί στον κόσμο αυτό τα πάντα είναι προκαθορισμένα. Το κοινωνικο-οικονομικό σύστημα έχει απορροφήσει όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες και καμία ενέργεια δε γίνεται απρόβλεπτα· το πρόσωπο έχει αντικατασταθεί από το αυτόματο.
Αν μου έλεγε κάποιος ότι ο Χάξλεϋ βρήκε μια μηχανή του χρόνου, ταξίδεψε στο μέλλον και μετά έγραψε όσα παρατήρησε θα μπορούσα να τον πιστέψω. Για παράδειγμα, προέβλεψε από το 1930 την αλλοίωση του σινεμά και τη μετατροπή του σε μέσο αποχαύνωσης των μαζών ή τη χρήση της ‘σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης’ για τη δημιουργία ανθρώπων ανίκανων για σχέση. Το κυριότερο, κατάλαβε ότι το νεωτερικό άνθρωπο θα υποδουλώσει η λατρεία του για την ευκολία και η ακραία φοβία του προς τον πόνο, την απώλεια και το θάνατο∙ σε αντάλλαγμα για την ασφάλεια και την ηδονή παραχωρεί την ελευθερία του.
Καθώς ο Χάξλεϋ ήταν ρεαλιστής, ο επίγειος παράδεισός του δεν είναι μια αταξική, άθρησκη κοινωνία. Υπάρχει ταξική διάρθρωση και είναι πιο συμπαγής από μπετόν αρμέ. Και στη θρησκευτική λατρεία, που βέβαια δεν έχει κανένα μεταφυσικό στοιχείο, συμμετέχουν όλοι. Ο συγγραφέας διέβλεψε ότι προϋποθέσεις για την έλευση ενός ολοκληρωτικού καθεστώτος είναι η κατάργηση της οικογένειας, η απαλοιφή της ιστορικής μνήμης και η γενίκευση του παθητικού ηδονισμού ως καθολικού τρόπου ζωής. ‘Όλοι ανήκουν σε όλους’, όπως μαθαίνουν από μικρή ηλικία οι κάτοικοι του θαυμαστού νέου κόσμου, άρα το να δεσμευτείς με κάποιον άλλο ή να παντρευτείς είναι παράλογο. Παιδιά; Φυσικά υπάρχουν, όμως ‘γεννιούνται’ στο εργοστάσιο και ανατρέφονται σε ειδικά κέντρα, όπου μαθαίνουν να θέλουν αυτό που τους παρέχει το σύστημα.
Συλλογική μνήμη δεν υπάρχει. Κανείς σχεδόν, εκτός από τους ανώτερους χειριστές του συστήματος, δεν έχει ακούσει ότι κάποτε υπήρχε κάτι που λεγόταν χριστιανισμός, έγραφε θεατρικά έργα ένα τύπος ονόματι Σαίξπηρ ή κτίστηκαν στην έρημο παράξενα κτίρια με σχήμα πυραμίδας. Σημασία έχει μόνο το καινούριο ενώ το παλιό είναι ξεπερασμένο, άχρηστο, κατώτερο.
Όσο για τον ηδονισμό, τι πιο φυσιολογικό από το να θες τη συνεχή απόλαυση; Οι κάτοικοι του θαυμαστού νέου κόσμου έχουν βρει το νόημα της ζωής. Για αυτό δοκιμάζουν καθημερινά μια υπέροχη ουσία, το ‘σώμα’, που τους φτιάχνει τη διάθεση μονομιάς. Μάλιστα, χρειάζεται για εκείνες τις στιγμές, σπάνιες ευτυχώς, που κάποια πρωτόγονη πτυχή της φύσης τους αισθάνεται ότι κάτι της λείπει. Τότε επέρχεται ένα φοβερό συναίσθημα, η θλίψη, η χειρότερη αρρώστια που μπορείς να έχεις. Όμως με μια δόση ‘σώμα’ η θλίψη φεύγει και δε χρειάζεται να αναρωτηθείς τι την προκάλεσε.
Όταν ζούσε ο Χάξλεϋ όσα φαντάστηκε μόλις ξεκινούσαν. Πώς κατάφερε να δει τόσο μπροστά; Νομίζω ότι στοχάστηκε πάνω στις συνέπειες που θα επέφερε στις δυτικές κοινωνίες η ανάπτυξη της μαζικής κατανάλωσης, με την ομογενοποίηση και τον έλεγχο των επιθυμιών που τη συνοδεύουν. Επίσης διέγνωσε ότι οι πρόοδοι στη χημεία, την ιατρική και την ψυχολογία θα έδιναν τη δυνατότητα πλήρους κι απόλυτου εξουσιασμού του ατόμου.
Ο Χάξλεϋ είναι επίσης εξαίρετος λογοτέχνης. Οι χαρακτήρες, οι περιγραφές και η πλοκή του φωτίζουν με τρομαχτική διαύγεια την τελειότητα του μελλοντικού κόσμου. Η συνομιλία του ‘Άγριου’ με τον ανώτερο χειριστή είναι εξόχως αποκαλυπτική ενώ η σκηνή με τη ‘διαπαιδαγώγηση’ των μωρών δύσκολα ξεχνιέται. Επίσης μου έκανε εντύπωση το ότι ο πρωταγωνιστής του έργου αλλάζει κάπου στα μισά. Κάτι τέτοιο δε συνηθίζεται αλλά εδώ υπηρετεί το σκοπό της ιστορίας πολύ καλά. Τέλος, παρά τη νοσηρότητα των καταστάσεων που απεικονίζει , το βιβλίο διαβάζεται άνετα χάρη στο ανάλαφρο, ειρωνικό ύφος του.
Ο ‘Θαυμαστός καινούριος κόσμος’ θυμίζει έντονα το ‘1984’ του Όργουελ∙ και τα δύο έργα εμπνέονται από τα ίδια φαινόμενα και διαδραματίζονται στο Λονδίνο. Συγκρίνοντας τις κοινωνίες που περιγράφουν θα έλεγα ότι εκείνη του ‘1984’ είναι προγενέστερη ενώ αυτή που επινόησε ο Χάξλεϋ είναι η τελική της μορφή, όταν πια όλα έχουν απορροφηθεί από το σύστημα. Είναι χαρακτηριστικό ότι, ακριβώς επειδή το σύστημα είναι αυτόνομο και απρόσωπο, ακόμη κι εκείνοι που ξέρουν πώς λειτουργεί δε διανοούνται να το αλλάξουν. Γιατί να θέλουν κάτι τέτοιο άλλωστε; Ο επίγειος παράδεισος κατακτήθηκε.
Δημήτρης Παράξενος