Περί “σάτιρας” και ορίων αυτής

του Βασίλειου Μπούτου*

       Η πρόσφατη φρικτή εγκληματική δράση των τζιχαντιστών στο Παρίσι έδωσε το έναυσμα για να τεθεί εκ νέου στο τραπέζι των συζητήσεων, δημοσίων και ιδιωτικών, το ζήτημα της «σάτιρας» και των ορίων αυτής. Αφορμή για την συγγραφή του παρόντος κειμένου αποτέλεσε το γεγονός, ότι στο πλαίσιο των ανωτέρω συζητήσεων, διατυπώθηκε κατά κόρον -και δη από πανίσχυρα Μ.Μ.Ε.- η άποψη, ότι η «σάτιρα» δεν πρέπει να έχει όρια και ότι, αντιθέτως, θα πρέπει να αφήνεται να εκπληρώνει την όποια αποστολή της απολύτως αδέσμευτη, έστω και αν το περιεχόμενό της σε συγκεκριμένη περίπτωση έχει χαρακτήρα υβριστικό ή και ιερόσυλο. Μάλιστα δε, σύμφωνα με την εν λόγω άποψη, η ποινικοποίηση συμπεριφορών που συνδέονται με την καθύβριση θρησκευμάτων στο πλαίσιο ενός «σατιρικού» σχολίου δεν εξυπηρετεί απολύτως τίποτε αλλά, αντιθέτως, συνιστά καταπάτηση (!) μίας θεμελιώδους ελευθερίας, της ελευθερίας του λόγου. Σχετικώς με την εν λόγω άποψη θα ήθελα να παρατηρήσω τα εξής:

       α) Κατ’ αρχάς θα πρέπει να διευκρινισθεί το αυτονόητο, ότι δηλαδή υπό  καθεστώς δημοκρατίας δεν νοείται ατομική συμπεριφορά απολύτως αδέσμευτη, δυναμένη να αναπτύσσεται άνευ ορίων. Και τούτο, διότι η δημοκρατία προϋποθέτει την ύπαρξη κοινωνίας, ήτοι επειδή ακριβώς ο άνθρωπος δεν διαβιώνει μόνος του αλλά συμβιώνει με άλλους ανθρώπους. Και κατά συνέπεια, είναι αδιανόητο να θεωρείται, ότι το «εγώ» εκάστου μέλους της κοινωνίας μπορεί να αναπτύσσεται απεριορίστως, δεδομένου ότι στην περίπτωση αυτή οι συγκρούσεις μεταξύ των κοινωνών θα ήταν συνεχείς και αναπόφευκτες, των εν λόγω δε συγκρούσεων νικητής θα αναδεικνυόταν πάντα και παντού ο ισχυρότερος. Τα ανωτέρω ασφαλώς ισχύουν για όλες τις ατομικές ελευθερίες, κατά συνέπειαν δε και για την -κρίσιμη εν προκειμένω- ελευθερία του λόγου. Ειδικά δε για την τελευταία, θα πρέπει να επισημανθεί, ότι αυτονόητη προϋπόθεση, προκειμένου η ελευθερία του λόγου να αποτελεί ένα αγαθό, το οποίο να απολαμβάνουν πάντες πράγματι οι κοινωνοί, και να μην αποτελεί απλή φενάκη, είναι αυτή να μην είναι αχαλίνωτη και απεριόριστη, αλλά να υπόκειται στις δεσμεύσεις – περιορισμούς του Νόμου, όπως έχουν επικρατήσει διεθνώς. Οι εν λόγω δεσμεύσεις – περιορισμοί απηχούν προαιώνιες, διαχρονικές, οικουμενικές ανθρωπιστικές αξίες, οι οποίες θεμελιώνονται στον έμφυτο ηθικό νόμο, που φωλιάζει στις καρδιές των ανθρώπων και τους διακρίνει από τα άλογα ζώα, των οποίων η ύπαρξη αρχίζει και τελειώνει στο ένστικτο, στις ορμέμφυτες παρορμήσεις. Αν η ελευθερία του λόγου δεν δεσμευόταν – περιοριζόταν διά του Νόμου απλώς δεν θα υπήρχε! Και τούτο, διότι τότε, εφ’ όσον η εν λόγω ελευθερία θα μπορούσε να ασκηθεί αδεσμεύτως, απεριορίστως και ανελέγκτως από το Νόμο, ο αδύναμος (σωματικώς, οικονομικώς κλπ.) αφ’ ενός μεν δεν θα μπορούσε να προστατευθεί από τον δυνατό, ο οποίος θα ηδύνατο να ασκήσει την σχετική ελευθερία λόγου εις βάρος του αδυνάμου απεριορίστως, άρα ενδεχομένως και κατά τρόπο που να έθιγε την τιμή και την υπόληψή του, αφ’ ετέρου δε δεν θα αποτολμούσε πιθανώς να αρθρώσει την δική του άποψη, καθώς, όντας απροστάτευτος από τον Νόμο, θα τελούσε υπό το ψυχολογικό βάρος του φόβου, εν όψει της ρητορικής “καταιγίδας”, που θα του επεφύλασσε ενδεχομένως ο δυνατός, ο οποίος, ανέλεγκτος από τον Νόμο, θα έσπευδε αχαλίνωτα να ικανοποιήσει το ένστικτο της εγωτικής κυριαρχίας εις βάρος του αδυνάμου. Όπως είναι πρόδηλο, σε μια τέτοια ενδεχόμενη περίπτωση δεν θα κάναμε λόγο για κοινωνία ανθρώπων αλλά για ζούγκλα, όπου επικρατεί το δίκαιον του ισχυρότερου. Σκοπός δε του Νόμου είναι ακριβώς η αποτροπή τέτοιων καταστάσεων, που ανάγονται σε πρωτόγονα στάδια της ανάπτυξης του ανθρώπου, και δη η ρύθμιση του κοινωνικού βίου και η εξασφάλιση της ειρηνικής κοινωνικής συμβίωσης.

       β) Τα ανωτέρω ισχύουν απαρέγκλιτα και για την «σάτιρα», η οποία δεν αποτελεί παρά ένα ακόμη είδος λόγου (έννοια γένους), όπως είναι, μεταξύ άλλων, οι πολιτικές ομιλίες, η αρθρογραφία στις εφημερίδες, οι συζητήσεις στα καφενεία κλπ.. Όλα αυτά τα είδη λόγου έχουν και οφείλουν να έχουν την ίδια ακριβώς αντιμετώπιση: το σχετικό δικαίωμα ασκείται κατ’ αρχήν μεν ελευθέρως, αλλ’ ωστόσο, όπως και κάθε άλλο δικαίωμα, όχι απεριόριστα και αχαλίνωτα, συναντά δε τα όρια της ασκήσεώς του, όταν θίγονται, ως αποτέλεσμα της εν λόγω ασκήσεως, άλλα δικαιώματα [λ.χ. η τιμή (εξύβριση, βλ. άρθρο 361 Ποιν. Κωδ., συκοφαντική δυσφήμιση, βλ. άρθρο 363 Ποιν. Κωδ.) ή το θρησκευτικό συναίσθημα (καθύβριση θρησκεύματος, βλ. άρθρο 199 Ποιν Κωδ.)] κάποιου πολίτη. Κατά συνέπεια, η «σάτιρα» -όπως και κάθε μορφή κοινωνικής έκφρασης, τουλάχιστον σε κοινωνίες στοιχειωδώς πολιτισμένες και όχι πρωτόγονες και εκβαρβαρωμένες- ασφαλώς και έχει όρια και δη ακριβώς τα ίδια όρια με οποιαδήποτε άλλη μορφή λόγου. Ουδεμία απολύτως διαφορά λοιπόν: Ούτε η «σάτιρα» απολαμβάνει κάποιας ευνοϊκής -πόσω δε μάλλον σκανδαλωδώς ευνοϊκής-μεταχείρισης σε σχέση με τα λοιπά είδη λόγου, ούτε οι «σατιρικοί» συγγραφείς αποτελούν κάποια προνομιούχο κάστα σε σχέση με τους λοιπούς «κοινούς θνητούς» πολίτες. Άπαντες απολαμβάνουν τα ίδια ακριβώς δικαιώματα και υπέχουν τις ίδιες ακριβώς υποχρεώσεις, όπως ακριβώς, άλλωστε, επιτάσσει η θεμελιώδης, συνταγματικώς κατοχυρωμένη αρχή της ισότητος (άρθρο 4 § 1,2 Σ.). Τα περί του αντιθέτου δεν αποτελούν παρά φθηνή προπαγάνδα, εμπνεύσεως γνωστών επαγγελματιών του είδους, η οποία δεν βρίσκει το παραμικρό έρεισμα στο Νόμο και το Σύνταγμα (πολλώ δε μάλλον στην ιδέα της Ηθικής) αλλά, δυστυχώς, φαίνεται να βρίσκει πρόσφορο έδαφος στην πλειονότητα των Νεοελλήνων, εναντίον των οποίων χρόνια τώρα εκτοξεύονται -με αρκετή επιτυχία- συγκεκριμένα ιδεολογικά παραισθησιογόνα… Σε διαφορετική δε περίπτωση, ήτοι σε περίπτωση κατά την οποία υποστηριζόταν βασίμως η προνομιακή μεταχείριση της «σάτιρας», θα ευρισκόμασταν ενώπιον του εξής γελοίου όσο και απολύτως βεβαίου ενδεχομένου: ο καθένας, προ της εκ μέρους του διατυπώσεως κάποιου υβριστικού, συκοφαντικού, χλευαστικού ισχυρισμού, θα έσπευδε να διαβεβαίωσει, πως ό,τι επρόκειτο να πεί θα το έλεγε εμφορούμενος από μιά κάποια … «σατιρική» διάθεση! Μάλιστα δε, ακόμη και εάν είχε …εκ παραδρομής παραλείψει να διαβεβαιώσει περί αυτού εκ των προτέρων, θα μπορούσε κάλλιστα -εν είδει υπερασπιστικού ισχυρισμού- να προβεί στην σχετική επίκληση εκ των υστέρων, οπότε, κατά την αντίληψη αυτήν, και θα απαλλασσόταν πανηγυρικώς ως υπηρέτης της … ιδέας της «σάτιρας»! Οπωσδήποτε δε, θα έσπευδε να διατρανώσει και το «δικαίωμά» του (αλίμονο!) στην «σάτιρα», το οποίο ασφαλώς και θα έπρεπε να του αναγνωρισθεί, έστω και αν το ασκούσε …ερασιτεχνικώς και ουχί επαγγελματικώς, όπως άλλοι γνωστοί και μη εξαιρετέοι εκπρόσωποι του είδους… Πολλώ δε μάλλον που το «σατιρίζειν» δεν προϋποθέτει την κτήση κάποιου τυπικού προσόντος εκ μέρους του «σατιρίζοντος» (εξ όσων γνωρίζω πτυχίο «σάτιρας» δεν απονέμεται ακόμη από κάποιο Ίδρυμα ή Σχολή…)… Όπως λοιπόν καθίσταται σαφές, ενδεχόμενη μεταχείριση της «σάτιρας» με αυτόν τον προνομιακό τρόπο, όχι μόνον παραβιάζει την αρχή της ισότητος, όχι μόνον παρέχει εντελώς αδικαιολόγητα στον οποιοδήποτε κακοήθη και απολίτιστο μηδενιστή ένα πολύ βολικό -αλλά συνάμα ελεεινό- άλλοθι και μία ασπίδα προστασίας για την εκ μέρους του εκτόνωση των πλέον ποταπών ενστίκτων μισαλλοδοξίας, και δη με τον πλέον ασφαλή για εκείνον τρόπο (δεδομένου ότι αξιωματικά τίθεται στο απυρόβλητο προκειμένου να …πυροβολεί ανεξέλεγκτα – ωδή στην ανδρεία!), αλλά επιπλέον και κυρίως αδυνατεί πλήρως να υπηρετήσει και να προαγάγει τις σχέσεις κοινωνίας, τις οποίες, αντιθέτως υποσκάπτει. Και τούτο, διότι περιποιεί τιμή και απλώνει δίχτυ προστασίας στην χυδαία θρασύτητα, την οποία, μάλιστα, εν όψει της εν λόγω παρεχομένης προστασίας, καθιστά και θρασυδειλία, ενώ, αντιθέτως, επιδεικνύει απόλυτη περιφρόνηση για αξίες, όπως το αίσθημα τιμής ή το θρησκευτικό συναίσθημα των ανθρώπων, τα οποία και δεν αναγνωρίζει ως άξια τιμής και προστασίας! Και, όπως όλοι γνωρίζουμε, οι άνθρωποι και ιδίως οι νέοι έχουν συνήθως την τάση να μιμούνται και να ακολουθούν ως πρότυπο το τιμώμενο από την κοινωνία πρόσωπο, την τιμωμένη από την κοινωνία συμπεριφορά ∙ και αντιστοίχως να περιφρονούν ό,τι η κοινωνία περιφρονεί, απαξιώνει και αποδοκιμάζει. Στην περίπτωση λοιπόν αυτή, καθίσταται ευχερώς αντιληπτό τί μπορεί να σημαίνει αυτό για το μέλλον μιας κοινωνίας, ποίας ποιότητος και καλλιέργειας πολίτες προβλέπεται να αναλάβουν προσεχώς τα ηνία της… Σε κάθε δε περίπτωση, πρέπει να υπογραμμισθεί, ότι η «σάτιρα» μπορεί να ασκηθεί και να υπηρετήσει τον στόχο της, δηλαδή να καταδείξει τα -κατά την γνώμη της- κακώς κείμενα με καυστικότητα, δίχως να απαιτείται να καταφύγει σε ύβρεις, συκοφαντίες και χυδαιότητες. Άλλωστε αυτό ακριβώς θα ήταν και το προσόν του αληθινά ταλαντούχου “σατιρικού” συγγραφέα. Και σε αυτήν την περίπτωση θα απολαμβάναμε και πνευματώδη πραγματικά σχόλια. Και όχι αυτήν την ελεεινή φτήνια που μας κατακλύζει… Η χυδαιολογία δεν αποτελεί συστατικό στοιχείο της «σάτιρας», όπως πολλοί – θύματα μιας νοσηρής προπαγάνδας νομίζουν. Αντιθέτως, αποτελεί ασφαλή ένδειξη απόλυτης αδυναμίας εμπνεύσεως ενός έξυπνου, πνευματώδους, σπιρτόζικου «σατιρικού» σχολίου. Δηλώνει φτώχεια και όχι πλούτο… Ανεπάρκεια και όχι ικανότητα… Επιτέλους, ας μάθουμε να ξεχωρίζουμε τους ΣΑΤΥΡΟΥΣ από την ΣΑΤΙΡΑ, την ελευθερία από την ελευθεριότητα… Και τέλος πάντων, ας γίνει επιτέλους αντιληπτό: δεν υπάρχει πεδίο της κοινωνικής ζωής που να μην αποτελεί και πεδίο εφαρμογής του Νόμου. Γιατί αν υπήρχε τέτοιο, δεν θα μιλάγαμε παρά για ζούγκλα… Ας το καταλάβουν επιτέλους οι «προοδευτικοί»: Φύγαμε από την ζούγκλα, εκπολιτιστήκαμε… Μην μας γυρίζετε πίσω… 

       γ) Πλέον δε τούτων, θα πρέπει να επισημανθεί, ότι άξονα του ανθρώπινου πολιτισμού, διαχρονικά και σε παγκόσμιο επίπεδο, αποτελούσε η εκ μέρους των εκάστοτε κοινωνών αίσθηση του ιερού, το σέβας στο ιερό. Ειδικά δε για εμάς τους Έλληνες, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Χρήστος Γιανναράς, δεν νοείται Κλασσική Αθήνα χωρίς τον Παρθενώνα, ούτε Βυζάντιο δίχως την Αγία Σοφία… Ως εκ τούτου, σήμερα, η απώλεια της αίσθησης του ιερού εκ μέρους μεγάλου μέρους της κοινωνίας μας, η μεθοδική αποϊεροποίηση του κοινού μας βίου, ως απόρροια ενός απόλυτου μηδενισμού, είναι φανερό ότι σταδιακά και αναπόδραστα μας οδηγεί εκεί που μας ταιριάζει… Πίσω στο απόλυτο μηδέν… Στο απόλυτο τίποτα… Πρωτόγονοι ξανά… Όσοι δε επιχειρούν να χρησιμοποιήσουν την «σάτιρα» ως πέπλο κάλυψης -απόκρυψης αυτού του πρωτογονισμού, ας γνωρίζουν ότι αυτό το πέπλο είναι πολύ φτηνό και πολύ κοντό για να καλύψει – αποκρύψει την απολύτως αποκρουστική ηθική, αισθητική και πολιτισμική γύμνια αυτού του πρωτογονισμού…

       δ) Τέλος δε, θα πρέπει να τονισθεί, ότι οι γνωστοί «προοδευτικοί», ενώ δηλώνουν ένθερμοι οπαδοί του ορθού λόγου και του κριτικού ελέγχου των κατατιθέμενων απόψεων, ενώ θεωρούν αυτονόητη -και δη σε σημείου ψυχαναγκασμού- υποχρέωσή τους να υποβάλλουν τα πάντα στην βάσανο της εκ μέρους των κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης, ενώ θεωρούν αδιανόητο να μην περάσει από την …κρισάρα τους το παν (καθότι αν δεν περάσει απλώς δεν υφίσταται…), αποστρεφόμενοι κάθε δογματισμό και αυθεντία, εν τούτοις αντιμετωπίζουν την «σάτιρα» και τους «σατιρικούς» συγγραφείς ως ιερές αγελάδες: απαγορεύουν αυστηρώς οποιαδήποτε κριτική στάση έναντι του οποιουδήποτε «σατιρικού» σχολίου, ο,τιδήποτε (μα ο,τιδήποτε) και αν αφορά αυτό και ο,τιδήποτε (μα ο,τιδήποτε) και αν αυτό περιέχει, επιδεικνύοντας σχετικώς άπειρο σέβας ή μάλλον εξευτελιστική δουλοπρέπεια… Ζήτω ο Διαφωτισμός…

* Ο Βασίλειος Χρ. Μπούτος είναι Συμβολαιογράφος Πειραιώς, Μ.Δ. Εμπορικού Δικαίου.