Γράφει ο Δημήτρης Παράξενος.
Ο ΗΓΕΜΟΝΑΣ – Νικκολό Μακιαβέλλι – Εκδ. Πατάκη, 2013
Ο Νικκολό Μακιαβέλλι είναι ένας από τους πρωτοπόρους της σύγχρονης πολιτικής σκέψης και της σχολής του ρεαλισμού. Στο κλασικό έργο ‘Ο Ηγεμόνας’ γράφει τι πρέπει να γνωρίζει και να πράξει ένας άρχοντας αν θέλει να κρατήσει την εξουσία εν μέσω σφοδρών πολιτικών συγκρούσεων, ευμετάβλητων συμμαχιών και απρόβλεπτων κινδύνων.
Αντίθετα με τη συνήθη κατηγορία του για αμοραλισμό, ο συγγραφέας αντιλαμβάνεται ότι υπάρχει καλό και κακό κι ότι η ηθική δεν είναι κάτι σχετικό. Κάνει σαφή διαχωρισμό των πράξεων που αποφέρουν δόξα από εκείνες που είναι ανήθικες αλλά ενίοτε αναγκαίες για να καταπολεμηθούν οι εχθροί του κράτους. Η ανθρώπινη φύση δεν είναι αγαθή και όποιος κυβερνάει αποφασισμένος να μη βλάψει κανένα θα χάσει το αξίωμά του αργά ή γρήγορα. Εντούτοις, οι πράξεις σκληρότητας πρέπει να μετριάζονται από πράξεις μεγαλοψυχίας, διαφορετικά ο ηγεμόνας θα καταντήσει μισητός και ευάλωτος.
Ο Μακιαβέλλι συνθέτει τη μελέτη πληθώρας ιστορικών γεγονότων από την εποχή του (Ιταλία, 15ος-αρχές 16ου αιώνα) και την αρχαιότητα (ρωμαϊκή και ελληνική) με την παρατήρηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Για παράδειγμα, έχει προσέξει ότι ο λαός δίνει μεγαλύτερη σημασία στο φαίνεσθαι από το πράττειν αλλά δεν είναι άπληστος όπως οι ευγενείς και δε στρέφεται εναντίον σου αν δεν βλάψεις την περιουσία ή την τιμή του. Σκοπός του είναι να εξηγήσει ορθολογικά τις επιτυχίες και αποτυχίες των αρχόντων εξάγοντας κανόνες διακυβέρνησης με διαχρονικό κύρος. Η ορθή πολιτική ασκείται με βάση την κατανόηση της ανθρώπινης φύσης, που συνάγεται από την εμπειρία.
Ο ηγεμόνας οφείλει να λαμβάνει υπόψη τις ιδιαιτερότητες της χώρας του και να ασκεί την εξουσία με βάση το πώς είναι τα πράγματα και όχι το πώς θα έπρεπε να είναι σε σχέση με κάποια αφηρημένη ιδέα. Δηλαδή η πολιτική δεν πρέπει να δεσμεύεται από ιδεολογίες. Ο ικανός ηγεμόνας προσαρμόζει τη συμπεριφορά του στις περιστάσεις, είναι ‘αλεπού και λέοντας μαζί’, και προετοιμάζεται πνευματικά και υλικά για κάθε δυσκολία. Η θέση του είναι αλληλένδετη με την ισχύ του κράτους, η οποία θεμελιώνεται στους καλούς νόμους και τον καλό εξοπλισμό (στρατό).
Ο ‘Ηγεμόνας’ δείχνει την αξία της ιστορικής εμπειρίας, του μέτρου και της ευελιξίας. Βέβαια, κάποιες λεπτομέρειες έχουν ξεπεραστεί, π.χ. δεν υπάρχουν φρούρια ή μισθοφορικά στρατεύματα σήμερα. Επίσης, όπως επισημαίνει ο Θεόδωρος Ζιάκας στο ‘Αυτοείδωλον εγενόμην’, η ανθρωπολογία του είναι μονοδιάστατη και δε διακρίνει μεταξύ πολιτισμών (π.χ. αγνοεί ότι η θεμελίωση της εξουσίας στις αρχαίες ελληνικές πόλεις είναι ουσιωδώς διαφορετική από ό,τι στη Ρώμη). Ωστόσο, το έργο παραμένει έγκυρο και χρήσιμο χάρη στη μέθοδο έρευνας του συγγραφέα, την ειλικρίνεια και τη θέλησή του για πρακτικότητα. Επιπλέον, το βιβλίο είναι μικρό, έχει εξαιρετικές σημειώσεις και διαβάζεται άνετα. Το προτείνω στους φίλους της ιστορίας και της πολιτικής θεωρίας.
Δημήτρης Παράξενος