Γράφει ο Δημήτρης Παράξενος.
Σύγχρονη Ευρωπαϊκή Ιστορία
Πάνος Τσακαλογιάννης
Τόμος Α’
Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 2000
Ένα βιβλίο Ευρωπαϊκής Ιστορίας μπορεί να φαίνεται πολυτέλεια στον Έλληνα αναγνώστη, όμως είναι απαραίτητο για δύο λόγους: καταρχάς, οι εξελίξεις στην Ευρώπη μας επηρεάζουν άμεσα και δεύτερον, γνωρίζοντας τον «Άλλο» γνωρίζουμε τον εαυτό μας. Ο πρώτος από τους δύο τόμους του Πάνου Τσακαλογιάννη ασχολείται με τις εξελίξεις στη γηραιά ήπειρο από το 1789 έως το 1914. Μερικά από τα γεγονότα που αναλύει είναι η Γαλλική Επανάσταση, οι Ναπολεόντειοι πόλεμοι, η εξάπλωση του φιλελευθερισμού, η ιταλική και η γερμανική ενοποίηση.
Το 1789 ξέσπασε η Γαλλική Επανάσταση ως αποτέλεσμα του γενικευμένου αδιεξόδου στο οποίο είχε περιέλθει το λεγόμενο «παλαιό καθεστώς». Η Επανάσταση γκρέμισε τα προνόμια των αριστοκρατών και την «ελέω Θεού» μοναρχία και θέσπισε τα «δικαιώματα του ανθρώπου και του πολίτη». Αυτό έγινε υπό την καθοδήγηση των αστών, που είχαν διακριθεί στο πνευματικό κίνημα του Διαφωτισμού στη διάρκεια του 18ου αιώνα. Όμως, σύντομα φάνηκε η αδυναμία των επαναστατών να εγκαθιδρύσουν σταθερό καθεστώς. Η έναρξη πολέμου με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, που δεν ήθελαν να αλλάξει το πολιτικό σκηνικό στην Ευρώπη, βύθισε τη Γαλλία σε μόνιμη εσωτερική ανασφάλεια. Από εκεί εξήλθε όταν κατέλαβε την εξουσία ο ιδιοφυής στρατιωτικός Ναπολέοντας.
Ο Ναπολέοντας γρήγορα συγκέντρωσε όλες τις εξουσίες στα χέρια του και οδήγησε το γαλλικό εθνικό στρατό σε αλλεπάλληλες νικηφόρες συγκρούσεις με τις δυνάμεις της Αυστρίας και της Πρωσίας. Πρωταγωνίστρια των συνασπισμών εναντίον του ήταν η Βρετανία, που στηριζόταν στη γεωγραφική θέση και το ναυτικό της. Ο Ναπολέοντας έφτασε να ελέγχει το μεγαλύτερο μέρος της ηπειρωτικής Ευρώπης αλλά ηττήθηκε στη Ρωσία και μετά στη Λειψία και το Βατερλό. Με το Συνέδριο της Βιέννης το 1815 αποκαταστάθηκε μια ισορροπία δυνάμεων στην ήπειρο. Ωστόσο, στο εξής, όλο και περισσότεροι λαοί θα ζητούσαν εθνική αυτοδιάθεση, νομική ισότητα, ελευθερία έκφρασης και προστασία της αξιοπρέπειας με πρότυπο τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης.
Ο 19ος αιώνας ήταν επίσης ο αιώνας του φιλελευθερισμού στη Βρετανία, την πρώτη οικονομική και πολιτική δύναμη στον κόσμο μετά το 1815. Οι φιλελεύθεροι ήταν κυρίως αστοί και υποστήριζαν τον κοινοβουλευτισμό και το ελεύθερο εμπόριο. Κάτι τέτοιο ευνοούσε τη Βρετανία και τους επιχειρηματίες της, που είχαν επεκτείνει τις δραστηριότητές τους στις αποικίες. Οι φιλελεύθεροι πίστευαν ότι όσο περισσότερες περιοχές του πλανήτη συνδέονται μεταξύ τους με οικονομικές συναλλαγές, συγκοινωνίες και επικοινωνίες τόσο μειώνονται τα αίτια του πολέμου. Κάποια μέρα θα υπάρχει μόνιμη ειρήνη χάρη στην αφθονία των αγαθών και την επικράτηση της λογικής και της επιστήμης, που είχαν αναβαθμιστεί σε υπέρτατες αξίες από το Διαφωτισμό.
Το 1848 σημειώθηκαν επαναστατικά κινήματα σε πολλές χώρες της Ευρώπης, χωρίς να έχουν παντού τον ίδιο χαρακτήρα. Π.χ. στη Γαλλία τα αιτήματα ήταν κοινωνικά ενώ στην Αυστρία, που στέγαζε διάφορες εθνότητες και είχε πολύ μεγαλύτερη έκταση από ό,τι σήμερα, ήταν εθνικοαπελευθερωτικά. Οι επαναστάσεις ως επί το πλείστον κατεστάλησαν αλλά έδειξαν ότι υπήρχαν σοβαρά προβλήματα κοινωνικής και πολιτικής συνοχής σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες.
Από το 1854 έως το 1856 διεξήχθη ο Κριμαϊκός πόλεμος, όπου η Αγγλία και η Γαλλία ταπείνωσαν τη Ρωσία. Σοβαρές γεωπολιτικές συνέπειες δεν υπήρξαν, εντούτοις φάνηκε ότι η οικονομική, διοικητική και τεχνολογική καθυστέρηση της Ρωσίας σε σχέση με τα δυτικά κράτη την καθιστούσε ευάλωτη παρά το αχανές μέγεθός της.
Στο διάστημα 1859-1870 έλαβε χώρα η ενοποίηση της Ιταλίας. Χρειάστηκε πρώτα η πολεμική σύγκρουση με την Αυστριακή αυτοκρατορία, που κατείχε εδάφη στα βόρεια της ιταλικής χερσονήσου. Η ισορροπία δυνάμεων στην Ευρώπη δεν άλλαξε δραματικά, ωστόσο, περιπλέχτηκαν τα διπλωματικά δεδομένα και οι απαραίτητοι χειρισμοί για τη διατήρηση της ειρήνης. Επίσης, τότε σχηματίστηκε η Μαφία στον ιταλικό νότο, την οποία ουδέποτε μπόρεσε να εξουδετερώσει η κεντρική κυβέρνηση.
Πολύ σημαντικότερη ήταν η ενοποίηση της Γερμανίας το 1870-1871, υπό την καθοδήγηση της Πρωσίας, του ισχυρότερου από τα κράτη στα οποία ήταν διασπασμένος για αιώνες ο γερμανικός χώρος. Με ηγέτη τον Μπίσμαρκ η Πρωσία νίκησε σε πόλεμο πρώτα την Αυστρία και μετά τη Γαλλία. Έτσι, πρωταγωνίστησε στη δημιουργία μιας νέας μεγάλης δύναμης, που εκτόπισε τη Γαλλία και άρχισε να ανταγωνίζεται τη Βρετανία για την παγκόσμια πρωτοκαθεδρία.
Στη διάρκεια της λεγόμενης «δεύτερης βιομηχανικής επανάστασης», στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, ο τρόπος ζωής των Ευρωπαίων μεταβλήθηκε ριζικά. Ο πληθυσμός αστικοποιήθηκε ενώ αυξήθηκαν πολύ η βιομηχανική παραγωγή και η κατανάλωση, με τη δημιουργία νέων κλάδων και προϊόντων. Τότε εμφανίστηκαν οι πρώτες οικιακές συσκευές και το αυτοκίνητο. Ακόμη, ενισχύθηκε η πίστη στη δύναμη του ανθρώπου να λύνει κάθε πρόβλημα με την επιστήμη και στον προορισμό του να κυριαρχήσει στη Γη με την τεχνολογία.
Αυτά είναι σε γενικές γραμμές μερικά από τα πιο ενδιαφέροντα γεγονότα που αναλύει ο Τσακαλογιάννης. Το βιβλίο του καλύπτει όλους τους τομείς, οικονομικό, πολιτικό, κοινωνικό και πολιτισμικό. Είναι χωρισμένο σε θεματικές ενότητες που ακολουθούν μια χρονολογική σειρά και έτσι είναι εύκολο να το μελετήσεις. Το ύφος του είναι απλό και αποφεύγει τις λεπτομέρειες.
Μου αρέσει ιδιαίτερα το ότι αναφέρεται σε διάσημους συγγραφείς κάθε εποχής, φανερώνοντας καλύτερα το πνεύμα της. Π.χ. ο Ιρλανδός συντηρητικός Edmund Burke, που ήταν κατά της δεσποτείας και υπέρ της θέσπισης αστικών ελευθεριών, προέβλεψε την τρομοκρατική τροπή που θα έπαιρνε η Γαλλική Επανάσταση καθώς θα έδινε την ευκαιρία στα πιο ακραία στοιχεία να κάνουν ό,τι θέλουν. Εντύπωση μου έκανε και η προειδοποίηση του Άγγλου John Stuart Mill στα μέσα περίπου του 19ου αιώνα για τον κίνδυνο της «τυραννίας των αριθμών», δηλαδή τη δημιουργία ενός καθεστώτος που θα έχει κοινοβουλευτικούς θεσμούς αλλά η ελευθερία του ατόμου θα συρρικνωθεί εξαιτίας της πίεσης που θα δέχεται για να συμφωνεί με την πλειοψηφία. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στις αποκρουστικές ιδέες του Γερμανού Ένγκελς, φίλου και συνεργάτη του Μαρξ, που έλεγε για τους Σλάβους ότι ήταν «εθνικά απόβλητα» και αν σε κάποιο μελλοντικό παγκόσμιο πόλεμο εξαφανίζονταν αυτό θα συνιστούσε ιστορική πρόοδο.
Το βιβλίο έχει τη συνήθη αδυναμία παρόμοιων έργων, ότι αγνοεί τις Σκανδιναβικές χώρες, την Ιβηρική χερσόνησο και τα Βαλκάνια. Αναφέρεται σχεδόν αποκλειστικά στις μεγάλες δυνάμεις, Βρετανία, Γαλλία και Γερμανία, και συμπληρωματικά τις Αυστρία, Ρωσία και Ιταλία.
Η παραπάνω αδυναμία δε μειώνει την αξία του βιβλίου ως ενός σύνθετου, κατανοητού έργου για τη μάθηση της σύγχρονης ευρωπαϊκής ιστορίας. Την πρώτη φορά που το διάβασα συγκράτησα λίγα πράγματα, τώρα όμως που το μελέτησα για δεύτερη φορά φάνηκε η υψηλή μεταδοτικότητά του. Μαζί με το έργο του Burns, για το οποίο έχω μιλήσει σε άλλο κείμενο, είναι από τις καλύτερες επιλογές στο θέμα του.