Γράφει ο Δημήτρης Παράξενος
Στον «Πύργο» ο Κάφκα σκιαγραφεί την αλλοτρίωση του σύγχρονου ανθρώπου, την απροσδιοριστία του κόσμου και την απουσία νοήματος της ζωής. Πρωταγωνιστής είναι ο κύριος Κ, που θέλει οπωσδήποτε να μπει στο απόμακρο κτίριο της δημόσιας διοίκησης σε ένα χιονισμένο χωριό. Εκεί συναντάει πολλά εμπόδια και εμείς βλέπουμε τις προσπάθειές του να τα ξεπεράσει.
Ο Κάφκα δε φανερώνει τα κίνητρα των ανθρώπων στο έργο του. Κανείς τους δεν μπορεί να χαρακτηριστεί καλός ή κακός και τα συναισθήματα λείπουν. Μέχρι το τέλος δεν κατάλαβα γιατί ο κύριος Κ (όχι τυχαία δεν έχει όνομα) ήθελε να μπει στη διοίκηση ή αν πλησίαζε το στόχο του. Ακόμη χειρότερα, δε φαινόταν αν το τελευταίο οφειλόταν στον ίδιο, δηλαδή στο ότι έκανε λάθος ενέργειες, ή στο ότι ο στόχος είχε φτιαχτεί για να είναι άφταστος. Επίσης, δεν ήξερα αν οι χωρικοί τον βοηθούσαν ή τον δυσκόλευαν. Όλα αυτά δε συνιστούν αβλεψία του Κάφκα αλλά μαεστρικό χειρισμό της πλοκής και των χαρακτήρων, που δημιουργεί την αίσθηση του απρόσμενου και του ασαφούς αγγίζοντας την ασφυξία.
Ο συγγραφέας δείχνει επίσης τη λειτουργία μιας απρόσωπης διοίκησης. Οι υπάλληλοί της τηρούν διαδικασίες και εκτελούν κανόνες χωρίς να τους νοιάζει αν παράγεται κάποια κοινωνική ωφέλεια. Οι χωρικοί το θεωρούν αυτό φυσικό και δεν ενοχλούνται. Είναι αδύνατο να κατανοήσεις πώς δημιουργήθηκε αυτή η δομή και αν έχει κάποιο σκοπό άγνωστο στους αμύητους. Άραγε η αλλοτριωμένη κοινωνία παρήγαγε τη μηχανική διοίκηση ή συνέβη το αντίστροφο; Η ψυχολογική πίεση ενισχύεται από το γεγονός ότι η κατάσταση είναι απρόσιτη σε ερμηνεία, δηλαδή και να ήθελες να βελτιώσεις κάτι δε φαίνεται από πού θα έπρεπε να ξεκινήσεις.
Άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία του έργου είναι η τραγική ειρωνεία, η σύνταξη και η ατμόσφαιρα. Η τραγική ειρωνεία εμφανίζεται προς το τέλος, όταν παρουσιάζεται άξαφνα μια εκπληκτική ευκαιρία στον κύριο Κ αλλά αυτός δεν είναι σε θέση να την αρπάξει. Θέλει να δείξει ο Κάφκα το αδιέξοδο της ζωής; Η σύνταξη χαρακτηρίζεται από μεγάλες περιόδους με πολλά κόμματα, μια ασυνήθιστη μορφή έκφρασης που ταιριάζει με τους αλλόκοτους χαρακτήρες. Τέλος, η ατμόσφαιρα είναι μοναχική και δυσοίωνη, χάρη στην απομόνωση του χωριού, τη θέση και κατασκευή του κτιρίου της διοίκησης και το χιόνι που καλύπτει τους δρόμους καθιστώντας την επικοινωνία ακόμη πιο δύσκολη.
Ο Πύργος δεν ολοκληρώθηκε από τον Κάφκα κι όμως προλαβαίνει να πει πολλά. Είναι ασυνήθιστο, επίκαιρο έργο.
1 comment
Εκμεταλλευόμενος την προσβασιμότητα σε αυτό ειδικά το άρθρο που πριν ήταν απροσπέλαστο, παραθέτω τη δική μου αγαπητική προσέγγιση σε έναν από τους μεγάλους της παγκόσμιας Ποίησης.
“Όποιος ψάχνει δε βρίσκει, και όποιος δεν ψάχνει τον βρίσκουν” γράφει ο Κάφκα σε κάποιο αφορισμό του. Η φράση αυτή θα μπορούσε να γραφτεί ως μότο στην είσοδο του “Πύργου”. Ο γεωμέτρης Κ. προσπαθεί πεισματικά να μπει στον πύργο και μ’ αυτή την πεισματώδη ένταση της θέλησής του χάνει την υπόθεσή του. Όποιος ψάχνει χάνει τη ζωή, γιατί καταλαμβάνεται από τη δίψα να βρει την αλήθεια που θα τη δικαιολογούσε. Χάνει έτσι την απλότητα και τη διαθεσιμότητα που θα του επέτρεπαν να απαντήσει με ένα ναι στα αιφνίδια, απρόβλεπτα καλέσματα της ζωής. Το ακαταμάχητο χρέος που αισθάνεται ο άνθρωπος να συλλάβει την αλήθεια, τον οδηγεί στο να τη χάνει, γιατί η αλήθεια είναι ένα φως που δεν μπορείς να κοιτάξεις κατάματα.
Είναι δύσκολο στον συγγραφέα αυτόν, να ξεχωρίσει κανείς το έργο απ’ τη ζωή του, που ξετυλίγεται ανάμεσα στα δύο αυτά άκρα· από τη μια η δυσπιστία απέναντι στη ζωή, από την άλλη η νοσταλγία να μπορούσε να εγκαταλειφθεί σ’ αυτήν, να σπάσει τα λουριά και να χυθεί μπροστά σαν τον ινδιάνο στ’ άλογό του, που στον Κάφκα εκφράζεται με το γράψιμο, τις φωτεινές στιγμές της ποιητικής δημιουργίας, την ύψιστη γι αυτόν απελευθέρωση. Σε αντίθετη φαινομενικά κίνηση με τον Νίτσε, που “ο ενάντιος άνεμος τον μαθαίνει να σαλπάρει με όλους τους ανέμους” προσπαθώντας μάταια να μάθει ο ίδιος και να διδάξει, η τέχνη του Κάφκα είναι να πισωδρομεί· η μοίρα γι αυτόν αναπόφευκτη είναι συνώνυμη με την ενοχή. Οι ήρωές του λένε συχνά όχι στη ζωή κι ο ίδιος οπισθοχωρεί, το βάζει στα πόδια, το σκάει από τον έρωτα, το γάμο, το γραφείο, την οικογένεια. Αν και γοητεύεται από το κάλεσμα της ζωής, βιάζεται να το ξεσκεπάσει, να το κάνει να φανεί μυστηριώδες κι απατηλό, να δείξει πως παρασύρει τους απερίσκεπτους έξω απ’ το χαράκωμά τους, τραβώντας τους στην καταστροφή. Υπάρχει αυτή η παράλογη αντίφαση: Από τη μια η γοητεία της ζωής με τα αιφνιδιαστικά της καλέσματα, μπορεί να είναι απατηλή, μια παγίδα που μας βγάζει από το μέτρο και την ασφάλεια του οικείου περιβάλλοντος και σ’ αυτό ο Κάφκα απαντά, θα ‘λεγε κανείς, μ’ ένα είδος ανταρτοπόλεμου, ένα τρόπο να ξεφύγει την περικύκλωση του αντίπαλου και την παγίδα που του έχει στήσει. Από την άλλη μπορεί να είναι γνήσια, ένα κάλεσμα να βγούμε έξω από τη σκοτεινή δίνη της στείρας μοναξιάς μας, ν’ ανοιχτούμε στον κόσμο, να φέρουμε στο φώς ένα μέρος του εαυτού μας που πριν μας ήταν άγνωστο, ν’ αγαπήσουμε. Ισχύουν και τα δύο, άρα δουλειά μας είναι να ξεχωρίζουμε το αυθεντικό από το απατηλό κάλεσμα και σ’ αυτό ο Κάφκα δείχνει με μαεστρία το δρόμο, δρόμο δύσβατο, επισφαλή και περίπλοκο που βαδίζουμε με προφυλάξεις χωρίς σπάσιμο των λουριών και χωρίς να γνωρίζουμε τον προορισμό. Στον ποιητικό του κόσμο, το άτομο αντιτίθεται πεισματικά στην επιθυμία, έρμαιο των φόβων του, προτιμά να την αποφύγει να την καταστείλει παρά να παρασυρθεί απ’ αυτήν. Έτσι το γράψιμο γίνεται για τον Κάφκα ο μόνος τρόπος ζωής, θα ‘λεγε κανείς ότι υποδύεται ο ίδιος στην πραγματική ζωή τον ρόλο των ηρώων του, που (συμπτωματικά;) έχουν το ίδιο αρχικό με αυτόν, αυτοί οι μυστηριώδεις Κ. Θέτει αποστάσεις κι ορθώνει φράχτες ανάμεσα σ’ αυτόν και την ανώνυμη εξουσία που τον κυκλώνει απ’ όλες τις μεριές. Το γράψιμο παρεμβάλλεται σαν μια πανοπλία ανάμεσα σε αυτόν που γράφει και στα πάθη, στην επιθυμία των σωμάτων, στο επιδρομικό κάλεσμα της ζωής. Στα ημερολόγια του ο Κάφκα θα γράψει ότι αναπτύχθηκε προς μια κατεύθυνση, εκείνη της συγγραφής, αδυνατίζοντας όλες τις άλλες, το σεξ, το φαγητό, τη μουσική, μακριά από τη γυναίκα που αγαπάει μέσω μιας πυκνότατης αλληλογραφίας που σαν γεφύρι ενώνει και χωρίζει μαζί. Σαν ένας καταδικασμένος που είναι αναγκασμένος διαρκώς να αμύνεται επειδή βλέπει τη ζωή ως απειλή, αισθάνεται ανεπαρκής απέναντί της και αμύνεται πνίγοντάς τη μέσα του.
Ο συγγραφέας αυτός, εξέφρασε όσο λίγοι ομότεχνοί του στον 20ό αιώνα, την ευαισθησία, τη σκέψη και τη χρεωκοπία μιας ολόκληρης εποχής· διάλεξε συνειδητά να κατοικήσει έξω από τα εδάφη της ζωής και του έρωτα, μέσα στην αγωνία και την έρημο. Η ποίηση είναι η αποδοχή της ερήμου και μαζί ο δρόμος που μέσα από την έρημο οδηγεί στη Γη της Επαγγελίας, την οποία με πείσμα αναζητεί και δεν φτάνει ποτέ. Χωρίς καμιά συγκεκριμένη πίστη, αρνούμενος να προσχωρήσει σε φιλοσοφίες ή θρησκείες, ξεριζωμένος από κάθε είδους κοινότητα, κοινωνική τάξη ή ομάδα, αποτραβηγμένος από την εβραϊκή και οικογενειακή παράδοση, ενσαρκώνει τον άνθρωπο τον μοναχικό και τον χαμένο, τον μπλεγμένο και τον ταπεινωμένο, τον ναυαγό και τον φυγάδα της ζωής, για τον οποίο οι σειρήνες σιωπούν και ο κόσμος μένει βουβός. Aυτή είναι μια εξωτερική προσέγγιση σ’ ένα συγγραφικό έργο σύνθετο και πολυεπίπεδο.
Υπό άλλο πρίσμα ο Κάφκα (ο γεωμέτρης Κ.), με την βαθιά μαθηματική του αίσθηση του Νόμου και των αξιών, της αντικειμενικότητας και του απόλυτου, μέσα στην ομιχλώδη και ζοφερή ατμόσφαιρα του σύγχρονου πολιτισμού (του Πύργου), διαλύει ψευδαισθήσεις ελπίδας για βελτίωση και προαναγγέλλει τη βεβαιότητα· βεβαιότητα για τί; προς τί; Οι θρησκεύοντες θ’ αναλογιστούν το αδιέξοδο της ζωής και το απατηλό της όραμα, μεταθέτοντας την απάντηση για την ημέρα της τελικής κρίσης· οι υπερασπιστές της τέχνης θα εκθειάσουν για πολλοστή φορά τη δύναμη της λογοτεχνίας και την πολύχρωμη ματαιοδοξία της· οι φροϋδιστές θα αποφανθούν για κάποια υποκειμενική έμφαση κι εμμονή. Ο ίδιος ο Κάφκα δεν δίνει συγκεκριμένη απάντηση, περισσότερο σημαίνει παρά λέει. Κι όμως, ο απροκατάληπτος αναγνώστης του διαισθάνεται, ότι πρόκειται για κάτι το διαφορετικό, για μια αποκάλυψη της μοίρας, της μιζέριας και του μεγαλείου μας· ο συγγραφέας αυτός καταφέρνει με το έργο του, με τρόπο απτό, σωματικό, έκφραση περίτεχνη κι αλληγορική, μέσα σε κλίμα δυσοίωνο και απειλητικό, να υψώσει κραυγή αγωνίας με τέτοια ένταση και σαφήνεια, που αναταράσσει συθέμελα σε ευρεία κλίμακα την υπνώτουσα, έρπουσα συνείδηση του σύγχρονου πολιτισμού και του ανθρώπου που περικλείει, φορέα και θύματος ενός αλλοτριωτικού κι απρόσωπου μηχανισμού, τείνοντας το χέρι προς μια πατρίδα που μένει να ανακαλυφθεί. Τρυπωμένος στις γωνιές της ιστορίας, έχοντας στη διάρκεια του σύντομου βίου του απομακρυνθεί μόνο μερικά χιλιόμετρα από τη γενέτειρά του, την Πράγα, «τη μάνα με τα τόσο μακριά νύχια», μέτοχος του σκότους και του στίγματος των νικημένων, στη σκιά και στην ανωνυμία του αποτραβηγμένου, μας υποχρεώνει να αισθανθούμε όπως λίγοι άλλοι ποιητές, πώς θα ’πρεπε να είναι η αληθινή ζωή.
Τα γραπτά του πάντοτε με συνέπαιρναν και η μορφή του αποτυπωμένη σε κάποιες φωτογραφίες με παρακίνησε κάποτε να ζωγραφίσω το πορτρέτο του· μάτια ερεβώδη που λάμπουν σαν λίμνες χωρίς βυθό κάτω απ’ τη συννεφιά και μας κοιτάζουν όπως όταν κοιτάμε το πρωί στον καθρέπτη μας, έκφραση σοβαρή με μια υποψία ειρωνείας στην άκρη των μακριών λεπτών χειλιών. Δύσκολα φαντάζεται κανείς ότι ο νέος αυτός, με την ασθενική φύση και το σύντομο βίο, υπήρξε ο ιδιοφυής δημιουργός της μυθοπλασίας ενός κόσμου που καταρρέει χωρίς μύθο και μαγεία μέσα στον παραλογισμό της άπληστης δύναμης και της στείρας λογικής του. Δύσκολο αλλά όχι αδύνατο. Τα μάτια αυτής της παράξενα γοητευτικής μορφής, ακτινοβολούν ένα πνεύμα βαθύ, ανάλαφρο σαν το χιόνι, με την διαπεραστική ματιά του αιλουροειδούς μέσα στη σκοτεινή νύκτα και ταυτόχρονα κοφτερό σαν τσεκούρι που επιφέρει ρήγμα στην αμεριμνησία ενός πολιτισμού, που «χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ, μεγάλα κ’ υψηλά τριγύρω έκτισαν Τείχη». Η ρωγμή δεν γκρεμίζει τείχη, μέσα στο υποβλητικό σκοτάδι αφήνει μόνο να διαπερνούν οι αναλαμπές μιας τέχνης υψηλής. Στο υπόβαθρο με υπόκωφη βοή, ρέει αδιάκοπα ο Ωκεανός της παγκόσμιας Ποίησης. Στο διάβα της αναγεννησιακής δημιουργικής του ορμής, κόσμοι βυθίζονται και αναδύονται. Ο Φράντς Κάφκα, ή απλά ο Κ. στέκει στη μέση του πουθενά, από τους μεγάλους και πιο φωτοβόλους φάρους της.