Η Διελκυστίνδα του Ελληνισμού: Πρόσωπο – Πολίτης

Κάθε πολιτισμός διαφοροποιείται από τους άλλους διότι φωτίζει με διαφορετική ένταση βασικά ανθρώπινα ένστικτα, δημιουργώντας έτσι ένα διακριτό τρόπο ζωής στο πλαίσιο του οποίου οι άνθρωποι που ιστορικά τον δημιούργησαν αισθάνονται να έχουν τις μεγαλύτερες δυνατές πιθανότητες ευτυχίας. Οι πολιτισμοί θεμελιώνουν τον λόγο τους πάνω σε μια διαφορετική κάθε φορά ισορροπία αυτών των ενστίκτων, τα οποία άλλα καλλιεργούν και άλλα αμβλύνουν. Η κόλαση για τους ανθρώπους δεν είναι τόπος, είναι ένας ξένος τρόπος ζωής. Οι πολιτισμοί συνοψίζουν εναργέστατα την διαβάθμιση των βασικών ενστίκτων στην εικόνα του Θεού τους. Του Θεού της μεταφυσικής αναζήτησης, δηλαδή του αιώνιου και αναλλοίωτου «Όντως Όντος» που θα αναδείξει την ελπίδα της εξόδου από το προσωρινό και φθαρτό, όχι του θρησκευτικού θεού ως ενίοτε χρησιμοθηρική ιδεολογία. Ο άνθρωπος είναι, κατ’ ελάχιστο, το σώμα του και τα απορρέοντα από αυτό βασικά ένστικτά του: της Επιβίωσης, της Διαιώνισης και του Ανήκειν.

Το ένστικτο της Επιβίωσης στόχο του έχει την εξασφάλιση της Ζωής. Ζωή σημαίνει Αυτόβουλη Κίνηση, απώτερος σκοπός η επιδίωξη της Ελευθερίας του φύσει Περιορισμένου ανθρώπου. Το αγαθό της Ελευθερίας ο άνθρωπος αγωνίζεται να το προσεγγίσει υπερβαίνοντας τους όποιους περιορισμούς, είτε ως Άτομο με τις δικές του δυνάμεις, είτε ως Εταίρος μιας συλλογικότητας μέσω συνεργειών. Ο αγώνας του ανθρώπου ως Άτομο με τις δικές του δυνάμεις τον δυναμώνει αλλά τον φέρνει πολύ κοντά στην κατάσταση του Θηρίου και τον κάνει υπέρμετρα ανταγωνιστικό. Ο αγώνας του ανθρώπου ως Εταίρος στο πλαίσιο μιας συλλογικότητας Ηθικοποιεί Κοινωνικά τον άνθρωπο και δημιουργεί τις λεγόμενες κοινωνίες του Κοινωνικού Συμβολαίου, όπου οι άνθρωποι βρίσκονται μαζί για λόγους χρησιμοθηρικούς: καταμερισμός εργασίας, υψηλή παραγωγικότητα, οικονομίες κλίμακος. Τυπικοί πολιτισμοί αυτού του είδους είναι ο Αγγλοσαξονικός και ο Εβραϊκός. Σε αυτούς τους πολιτισμούς τα πολιτεύματα είναι συνήθως ολιγαρχικά (όπως το αντιπροσωπευτικό κοινοβουλευτικό σύστημα), η κυρίαρχη σκέψη μάλλον αναλυτική, ο χώρος έχει μικρή υπαρκτική σημασία και ο χρόνος γίνεται αντιληπτός γραμμικά με αρχή και τέλος, εξ ου και οι συχνά κοσμοπολίτικες εσχατολογικές θρησκείες τους. Οι αξίες αυτές συνοψίζονται στην εικόνα του Θεού τους, είτε ως Υπέρτατη Δύναμη που βοηθά το αδιαφοροποίητο Άτομο να υπερβεί τους περιορισμούς του με την επέμβασή του στην Ιστορία (Θεάνθρωπος), είτε ως Φύλακας Ηθικής που θα εξασφαλίσει  την ηθικοποίηση των μελών της κοινωνίας (10 εντολές) και την εναρμόνιση των επιθυμιών τους, κυρίως μέσω των ενοχών.

Το Ένστικτο της Διαιώνισης στόχο του έχει την ανεύρεση μιας εξελικτικής Πορείας στην ζωή του ανθρώπου. Πορεία σημαίνει Αφετηρία και Προορισμό, Αιτία και Σκοπό, δηλαδή την επιδίωξη Νοήματος στον φύσει Τραγικό ανθρώπινο βίο. Το αγαθό του Νοήματος ο άνθρωπος μπορεί να το προσεγγίσει στο εκάστοτε στάδιο του βίου του, είτε ως Αυτόνομος ιεραρχώντας τις δικές του Ευθύνες, είτε ως Υπήκοος πειθαρχώντας σε ανώτερες αυτού Αρχές. Ο αγώνας του ανθρώπου να προσεγγίσει το αγαθό του Νοήματος ως Αυτόνομος ιεραρχώντας τις Ευθύνες του είναι η βάση της Ατομικής Ηθικής και εξατομικεύει θετικά τον άνθρωπο. Ενώ ως Υπήκοος η πειθάρχηση του ανθρώπου σε ανώτερες αυτού Αρχές δημιουργεί κοινωνίες με στεγανά και προάγει την ανισότιμη μετοχή του ανθρώπου σε ευρύτερα σχήματα, τα οποία προσδίδουν νόημα στην ζωή του. Τυπικοί πολιτισμοί αυτού του είδους είναι ο Ρωμαϊκός και ο Πρωσογερμανικός. Σε αυτούς τους πολιτισμούς τα πολιτεύματα είναι συνήθως συγκεντρωτικά, η κυρίαρχη σκέψη εμπνευσμένη αλλά από λίγους ανθρώπους, ο Χρόνος γίνεται αντιληπτός με ταχύτητες σκέψης όχι καθημερινότητας και ο Χώρος έχει μέτρια υπαρκτική σημασία, εξ ου και οι συχνά εκλογικευμένες αυταρχικές θρησκείες τους. Οι αξίες αυτές συνοψίζονται στην εικόνα του Θεού τους, είτε ως Απόλυτη Εξουσία (Πάπας, Καίσαρ, Φύρερ, Τσάρος) η οποία ανά πάσα στιγμή δύναται να επηρεάσει την ανθρώπινη σκέψη, είτε ως παντογνώστη Μέγα Αρχιτέκτονα του σύμπαντος ο οποίος έχει αποδώσει στο κάθε τι μια συγκεκριμένη θέση σε μια συμπαντική αρμονία και τάξη.

Το ένστικτο του Ανήκειν στόχο του έχει την Ερωτική αναζήτηση. Έρωτας σημαίνει την φυσική έλξη για ισότιμη μετοχή σε κάποιο ευρύτερο ανθρώπινο σχήμα, απώτερος σκοπός η επιδίωξη της Πληρότητας του φύσει Ελλειμματικού ανθρώπου. Το αγαθό της Πληρότητας ο άνθρωπος αγωνίζεται να το προσεγγίσει σχετιζόμενος, είτε με τον Άλλον σε μια κυρίως συναισθηματική συνύπαρξη, είτε με το Όλον ενάρετων συνανθρώπων του σε μια κυρίως
διανοητική συνύπαρξη, η οποία οδηγεί σε μια συλλογική ευφυΐα όπως το μελίσσι. Αυτή η διανοητική συνύπαρξη ενάρετων ανθρώπων περιγράφηκε από την Ελληνική Φιλοσοφία ως Πόλις και από την Ορθόδοξη Θεολογία ως Ενορία ή Εκκλησία των Πιστών. Ο Πολίτης λοιπόν της αρχαίας Πόλεως ή ο Πιστός της Εκκλησίας χαρακτηρίζεται από την αναφορικότητα απέναντι στο Όλον των συγκεκριμένων ενάρετων συνανθρώπων του. Η ορθόδοξη θεολογία τον 4ο αι. μ.Χ. μας έδωσε επίσης και την έννοια του Προσώπου, το οποίο διακρίνεται από μοναδικότητα – ετερότητα σε αντίθεση με την έννοια του αδιαφοροποίητου Ατόμου. Επίσης το Πρόσωπο διακρίνεται από την αναφορικότητα απέναντι στον Άλλον σε αντίθεση με τον Πολίτη που αναφέρεται στο Όλον. Αυτή η αντιπαράθεση Προσώπου και Πολίτη αποτελεί διαχρονικά την διελκυστίνδα του Ελληνισμού. Ο αγώνας του ανθρώπου να συσχετισθεί με τον Άλλον ως Πρόσωπο τον ισορροπεί συναισθηματικά αλλά τον κάνει υπέρμετρα ανήθικο απέναντι στην υπόλοιπη κοινωνία. Ο αγώνας του να συσχετισθεί ως Πολίτης με την Πόλη ή με την Εκκλησία των Πιστών (συγκεκριμένων πιστών όχι γενικά) τον οδηγεί αναπόφευκτα στις συγκεκριμένες Αρετές που αποτελούν τις προϋποθέσεις αποδοχής του στην συγκεκριμένη Πόλη. Οι Αρετές ως έξεις μεσότητας έχουν να κάνουν με τον χαρακτήρα του ανθρώπου και όχι με την συμπεριφορά του στην οποία εστιάζει η Ηθική ως κρατούσα αντίληψη περί καλού και κακού.

Στην Πόλη ή στην Εκκλησία οι άνθρωποι βρίσκονται μαζί όχι για λόγους χρησιμοθηρικούς αλλά υπαρκτικούς: μόνο εκεί αισθάνονται Πληρότητα. Τυπικοί πολιτισμοί αυτού του είδους είναι ο Αρχαιοελληνικός και ο Βυζαντινός. Σε αυτούς τους πολιτισμούς τα πολιτεύματα είναι συνήθως πραγματικά δημοκρατικά μέσω τοπικής αυτοδιοίκησης και ισότιμης μετοχής, η κυρίαρχη σκέψη μάλλον χαοτική, ο Χρόνος έχει μικρή σημασία, ενώ ο Χώρος έχει την μέγιστη δυνατή υπαρκτική σημασία, εξ ου και οι συχνά Προσωποκεντρικές ή Συλλογικοκεντρικές μεταφυσικές θρησκείες τους. Οι αξίες αυτές συνοψίζονται στην εικόνα του Θεού τους, είτε ως υπέρτατη Αγάπη για τον Άγνωστο (αγάπα τον πλησίον σου ως εαυτόν), είτε ως Ευδαιμονία (δαίμων σημαίνει θεότητα), δηλαδή η θέωση του ανθρώπου έγκειται στο να κατορθώσει όχι να είναι απλά μέλος της Πόλεως ή της Εκκλησίας, αλλά και να έχει την Πόλη ή την Εκκλησία μέσα του. Το κάθε μέλος, ει δυνατόν, να εκφράζει αυτή την συλλογική ευφυΐα, αυτό είναι και η απάντηση στο γιατί σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα αναδείχθηκαν στην αρχαία Αθήνα τόσες μεγαλοφυΐες. Το μέλι και η κερήθρα από το μελίσσι είναι η τέχνη και η φιλοσοφία της Πόλεως. Η Θεία Ευχαριστία, η συμβολική κατάποση του άρτου και του οίνου ως σώμα και αίμα του Χριστού, δηλαδή της ίδιας της Εκκλησίας των Πιστών κατά την ορθόδοξη παράδοση, δείχνει συμβολικά τον δρόμο ώστε το μέλος της Εκκλησίας να ενσωματώσει μέσα του το Όλον της Εκκλησίας.

Η επέκταση της έννοιας του Προσώπου δεν είναι ο Πολίτης, το όλον ποτέ δεν ισούται με το άθροισμα των μερών του ούτε είναι κάτι παραπάνω από αυτά, είναι κάτι διαφορετικό, όπως το αυτοκίνητο με τα εξαρτήματά του. Η επέκταση της έννοιας του Προσώπου είναι το «Μηδέν» με την έννοια ότι οι συγκεκριμένες διαπροσωπικές ανθρώπινες σχέσεις έχουν σε κάθε περίπτωση αρχή και τέλος, σε αντίθεση με το συλλογικό που ίσως και να είναι αιώνιο, έστω και αν έχει διαφορετικά ονόματα στο ρου της ιστορίας. Το Πρόσωπο και ο Πολίτης αποτελούν την διαχρονική ιστορική διελκυστίνδα του Ελληνισμού, η αντίστοιχη διελκυστίνδα στην ελληνική τέχνη είναι ο Στιχουργός των προσωπικών εξομολογήσεων με τον Ποιητή των κοινών αρχετύπων. Όταν ο Πλάτων στην Πολιτεία πρότεινε την κοινοκτημοσύνη γυναικών και παιδιών προσπαθούσε να αντιπαρατεθεί με την έννοια του Προσώπου και την αναφορικότητα απέναντι στον Άλλον, ήθελε να οδηγήσει τους Αθηναίους στην έννοια του Πολίτη και την αναφορικότητα απέναντι στο Όλον της Πόλεως.

Ο λόγος της υπέρμετρης ηθικής διαφθοράς στην Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες είναι ξεκάθαρα μεταφυσικός. Στο πλαίσιο του «νεωτερικού» τρόπου ζωής μας, ο οποίος προφανώς δεν ανήκει στο δικό μας πολιτιστικό πρότυπο, απουσιάζει πλήρως η δυνατότητα του σημερινού Έλληνα να λειτουργεί ως Πολίτης μετέχοντας ισότιμα σε ευρύτερα σχήματα όπως η Πόλις ή η Εκκλησία. Έτσι ο σύγχρονος Έλληνας επιδιώκοντας απεγνωσμένα την Πληρότητα ασκεί καταχρηστικά την ικανότητά του να λειτουργεί ως Πρόσωπο, εγκλωβίζεται υπέρμετρα στις διαπροσωπικές σχέσεις του (κλίκες, συντεχνίες, οικογενειοκρατία) και αγνοεί την ηθική της υπόλοιπης κοινωνίας. Οι Άγγλοι που φοβούνται την ισότιμη ανθρώπινη σχέση έχουν μια παροιμία γι
α αυτό «A friend can help you move a house, a good friend can help you move a body» δηλαδή «Ένας φίλος μπορεί να σε βοηθήσει να μετακομίσεις το σπίτι σου, ένας καλός φίλος μπορεί να σε βοηθήσει να μεταφέρεις ένα πτώμα». Ακόμη χειρότερα παρατηρείται πλέον όλο και πιο συχνά το φαινόμενο ο σύγχρονος Έλληνας να μην λειτουργεί ούτε καν ως Πρόσωπο, αλλά ως αδιαφοροποίητο Άτομο με πάμπολλα ψυχολογικά αδιέξοδα και τις γνωστές θηριώδεις συμπεριφορές. Προσοχή εδώ, αν αποφασίσουμε να ηθικοποιήσουμε τον Έλληνα μετατρέποντας τον σε Εταίρο, παύει να είναι Έλληνας. Ένας κόσμος χωρίς μέλισσες θα είναι φτωχότερος.

Η Ελληνική Πολιτεία και η Ορθόδοξη Εκκλησία έχουν επωμισθεί με την ιστορική ευθύνη να επαναπροσδιορίσουν την Πολιτική (πραγματική Τοπική Αυτοδιοίκηση, όχι εθνικός σχεδιασμός) και την Θεολογία (περί της Ουσίας, όχι της Περιουσίας) για να ξαναδώσουν στον Έλληνα τον ρόλο που του ταιριάζει: του Πολίτη. Ο Ελληνισμός παίζει τον ρόλο του Προμηθέα, κάποτε αποκάλυψε στον κόσμο ότι ο άνθρωπος Υπήκοος δεν είναι μονόδρομος και υπάρχει η εναλλακτική λύση του Πολίτη, είναι πλέον διεθνή ιστορική αναγκαιότητα να θυμίσουν οι Έλληνες στον κόσμο ότι ο Ηθικολογικός Ατομιστής άνθρωπος της Τεχνολογίας δεν είναι μονόδρομος αλλά υπάρχει ελπίδα.

Υ.Γ. Το άρθρο αυτό αφιερώνεται στον κο Χρήστο Γιανναρά εν όψει της τιμητικής εκδήλωσης στο πρόσωπό του στις 28 Απριλίου 2010 στην Στοά του Βιβλίου. Τον παρακολουθώ 10 συναπτά έτη ως μανικός μαθητής, αναγνώστης, θεατής και ακροατής του
.