Η ευτυχία στοιχίζει περισσότερο από όσο αξίζει

Γράφει ο Δημήτρης Ζιαμπάρας

Εχθές παραδόθηκε ένα ακόμη τμήμα μιας επιστημονικής έρευνας για την ευτυχία στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου. Παρουσιάζουμε —το μέχρι τώρα— συμπέρασμα και εξετάζουμε —σχετικά εκτενώς για ένα άρθρο— τις έννοιες της δυτικής ευτυχίας και της ελληνικής αντιπρότασης της ευδαιμονίας. Το Πανεπιστήμιο του Σικάγου από το 1972 ως τις μέρες μας, παρατηρούσε άνδρες και γυναίκες για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η ευτυχία εξαρτάται από τρεις βασικούς παράγοντες: γονίδια (48%), γεγονότα (40%) και αξίες (12%). Τα γονίδια καθορίζουν το 48% της ικανότητας ενός ανθρώπου να ευτυχήσει ή να δυστυχήσει στη ζωή του και αυτό έχει αποδειχτεί με την παρακολούθηση της παράλληλης ζωής ομοζυγωτικών διδύμων, οι οποίοι, αν και δεν είχαν μεγαλώσει στο ίδιο περιβάλλον, η ψυχοσύνθεσή τους έμοιαζε σαν δυο σταγόνες νερό. Το άλλο 40% της ευτυχίας οφείλεται σε σημαντικά γεγονότα της ζωής, όπως η εργασία, ο γάμος, τα παιδιά, η οικονομική άνεση κτλ. Το υπόλοιπο 12% εξαρτάται από τις προσωπικές αξίες: την πίστη σε κάτι· την αντίληψη περί οικογένειας, εργασίας και αναγνώρισης· την προσφορά στο κοινωνικό σύνολο.

Με άλλα λόγια, ένα περίπου 50% της ικανότητας ενός ανθρώπου να ευτυχήσει ή να δυστυχήσει «είναι στο χέρι του» – όπως λέει το συχνά ενοχλητικό κλισέ. Να στοχεύσει και να αγωνισθεί για να καταφέρει τα κατάλληλα γεγονότα τα οποία θα ερμηνεύσει με τις κατάλληλες αξίες. Η αμερικάνικη έρευνα συμπεραίνει ότι όσοι δηλώνουν ικανοποιημένοι —ηθικά, όχι χρηματικά— με τη δουλειά και την καθημερινότητά τους είναι ευτυχισμένοι και στην προσωπική τους ζωή. Και οι οικονομολόγοι έρχονται να συμπληρώσουν ότι τα χρήματα είναι σε θέση να κάνουν ευτυχισμένους μόνο όσους ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας.

Αυτά όσον αφορά την γη, τώρα ας στραφούμε στον ουρανό· στις έννοιες — διψάμε για ουρανό. Πρώτο βήμα προς την ευτυχία είναι η απενοχοποίηση της δυστυχίας. Ένας ζωγραφικός πίνακας αποδίδει την αλήθεια του μέσα από φως και σκιά, έτσι και η ζωή ενός ανθρώπου αποδίδει την δική της αλήθεια μέσα από την ευτυχία και την δυστυχία. Η ευτυχία θα έχανε τη σημασία της αν δεν την εξισορροπούσε η δυστυχία. Η δυστυχία μπορεί να αποτελέσει ένα σκαλοπάτι για τον ικανό άνθρωπο, μια κολυμβήθρα για τον πιστό, ένα θησαυρό για τον ταλαντούχο. Στον ταλαντούχο η μούσα του μιλάει πάντοτε, αυτός όμως την ακούει μόνο όταν είναι δυστυχισμένος.

Η ευτυχία και η δυστυχία είναι τα γυμναστήρια που ασκούμε τα πάθη και τις αρετές μας αντίστοιχα· που χαλάμε ή φτιάχνουμε χαρακτήρα. Η ευτυχία και η δυστυχία γίνονται αισθητές στο παρόν ως αναμνήσεις και προσδοκίες που επιλέγουμε να απασχολούν το μυαλό μας. Εισάγονται δηλαδή από το παρελθόν και το μέλλον. Δεν είναι προϊόντα της λογικής, αλλά της φαντασίας. Άρα δεν αποτελούν σταθμούς που φθάνουμε, αλλά τρόπους να ταξιδεύουμε· εμείς επιλέγουμε το τι θα είμαστε. Ευτυχισμένοι και δυστυχισμένοι είναι απλά αυτοί που πιστεύουν ότι είναι. Άλλοι το κατορθώνουν πιο εύκολα λόγω γονιδίων, άλλοι πρέπει να προσπαθήσουμε περισσότερο.

Συνήθεις πηγές ευτυχίας θεωρούνται η πίστη, η αγάπη και η εξουσία. Η πίστη στο Θεό —όπως και σε ένα στόχο— οδηγεί τις σκέψεις μας, απελευθερώνει την ενεργητικότητά μας και δίνει ελπίδα· μας εκπαιδεύει, με άλλα λόγια, στην ευτυχία. Στην αγάπη η ευτυχία ενός άλλου ανθρώπου είναι ζωτικής σημασίας για τη δική μας ευτυχία. Η εξουσία —όσοι δεν έχουν ας μην απογοητεύονται— δεν αφορά μόνο ανθρώπους αλλά και ζώα· για το σκύλο του, ο κάθε άνθρωπος είναι Μέγας Ναπολέων, σε αυτό οφείλεται και η μεγάλη δημοτικότητα των σκύλων.

Συνήθεις πηγές δυστυχίας θεωρούνται ο πόνος, η μοναξιά και η ανία. Όλες όμως αυτές οι —θετικές ή αρνητικές— καταστάσεις συγκρίνονται με αναμνήσεις και προσδοκίες και σχετικοποιούνται. Για παράδειγμα, η αφοσίωση που σου προσφέρεται δεν σου αρκεί γιατί στο παρελθόν σου προσφέρθηκε περισσότερη ή στο μέλλον προσδοκάς ακόμα περισσότερη. Η ευτυχία που φαντάζεσαι —ότι είχες ή θέλεις να έχεις— χαλάει την ευτυχία που ήδη έχεις. Η ευτυχία έχει και έντονο ανταγωνιστικό χαρακτήρα: ο άνθρωπος ποτέ δεν θεωρεί τον εαυτό του ευτυχισμένο· παρά μόνο όταν απολαμβάνει αυτά που οι άλλοι θέλουν και επιθυμούν. H ευτυχία μας πολλές φορές χτίζεται πάνω στις δυστυχίες των άλλων.

Ο καθένας σ’ αυτόν τον κόσμο, κουβαλάει το δικό του σταυρό. Όσοι υπήρξαν πολύ ευτυχισμένοι, πολύ πετυχημένοι, πολύ όμορφοι, πολύ διάσημοι, πολύ πλούσιοι υπήρξαν ταυτόχρονα και πολύ δυστυχισμένοι. «Το ελάχιστο θέλησα και με τιμώρησαν με το πολύ» ομολογεί ο Ελύτης. Στην ευτυχία, τα πράματα είναι όπως μ’ ένα ρολόι: όσο πιο απλός ο μηχανισμός, τόσο πιο σπάνια χαλάει. Ο πιο απλός μηχανισμός αποτελείται από μικροπράγματα και στιγμές. Πρέπει κανένας να χαίρεται την ευτυχία της στιγμής, έτσι, όπως έρχεται, κουτσή, στραβή. Έχει ο Θεός για παραπέρα.

Η ευτυχία περιγράφεται καλύτερα ως παρενέργεια. Δεν μπορείς να την επιδιώκεις αυτή καθ’ εαυτή. Τα πράγματα που ποθούμε μας φέρνουν λίγη, μόνο, ευτυχία όταν τα αποκτήσουμε. Οι περισσότερες χαρές μας έρχονται από εκεί που δεν το περιμένουμε. Οι πιο ευτυχισμένοι άνθρωποι φαίνεται πως είναι αυτοί που δεν έχουν κάποιο ιδιαίτερο λόγο να είναι ευτυχισμένοι εκτός από το ότι είναι. Και σίγουρα, το να βρούμε τη σωστή ισορροπία στη δυστυχία είναι μια μορφή ευτυχίας. Ακόμα όμως και αν κατορθώσουμε να βιώσουμε την ευτυχία, όταν φθάσει σε ένα ύψος, θα τραβήξει πάνω μας τον κεραυνό. Η λαϊκή ρήση που συνοδεύει τις στιγμές χαράς: «μπα, σε καλό να μας βγει»· κρύβει πολύ σοφία. Η ευτυχία εγκυμονεί πάντα την ανατροπή της: τη δυστυχία της σταθερότητας.

Μέχρις εδώ είδαμε την ευτυχία από την δυτική σκοπιά. Ας δούμε και την ελληνική πολιτιστική πρόταση. Η λέξη «ευτυχία» είναι αρχαία ελληνική, δεν χρησιμοποιούνταν όμως συχνά — προτιμούσαν την λέξη «ευδαιμονία». Η λέξη «δαίμων» σημαίνει την καλή! θεότητα. Ευδαίμων λοιπόν χαρακτηριζόταν ο άνθρωπος που είχε μια θεότητα μέσα του. Αυτή η θεότητα ήταν η ίδια η Πόλις· το κοινωνικό σύνολο που βρίσκεται σε υπαρξιακή σχέση με τα μέλη του. Η μεγαλοπρεπέστερη έκφραση της εγγενής ανθρώπινης ανάγκης του ανήκειν. Οι άνθρωποι είμαστε σαν τα νησιά· χωριστά στην επιφάνεια, αλλά ενωμένοι στο βάθος.

Ευδαιμονία είναι η πληρότητα που αισθανόμαστε όταν αφομοιωνόμαστε σε κάτι πλήρες και μεγάλο — αλλά την ίδια στιγμή το αφομοιώνουμε και μέσα μας. Όταν μεταλαμβάνουμε στην Εκκλησία, το σώμα και το αίμα του Χριστού· εισάγουμε συμβολικά μέσα μας την Εκκλησία, ως σώμα των πιστών. Το ίδιο τελετουργικό υπήρχε και στα Ελευσίνια μυστήρια. Έλεγε ο Ευρυπίδης: «η πρώτη προϋπόθεση της ευδαιμονίας είναι να γεννηθείς σε μια λαμπρή πόλη». Στο ίδιο μήκος κύματος και οι Κινέζοι με τον Λαό Τσε: «η δυστυχία και η ευτυχία είναι καταστάσεις του Εγώ. Ξεχάστε το Εγώ». Η ευτυχία και η δυστυχία είναι ατομιστικές έννοιες. Η αγάπη ως πηγή της ευτυχίας αφορά τους ανθρώπους του άμεσου περιβάλλοντός μας, είναι ατομιστική έννοια. Η αγάπη για τον άγνωστο είναι ένα ιδεολόγημα — ένας ανθρωπιστής είναι πάντα ένας υποκριτής. Σε παρόμοιο μήκος κύματος και οι Εβραίοι. Η ευδαιμονία είναι το μυστικό όλων των αρχαίων λαών και πολιτισμών που επιβίωσαν για χιλιετηρίδες, με διαφορές βέβαια που δεν είναι του παρόντος.

Σήμερα σε μια εποχή πρωτόγνωρου ατομικισμού, είναι δύσκολο να καταλάβουμε την έννοια της ευδαιμονίας. Ειδικά για όσους δεν διαθέτουν βιώματα Ελληνικού χωριού, παλιάς γειτονιάς ή ξενιτιάς, είναι σχεδόν αδύνατον να αντιληφθούν την αξία της ευδαιμονίας. Η έλλειψη της ευδαιμονίας βιώνεται με βίαιο τρόπο στους Έλληνες της διασποράς· την ονομάζουν «νόστος» —διεθνής λέξη— και τους κάνει να τρέχουν στις ορθόδοξες εκκλησίες. Σε όποιο μέρος του κόσμου και να πας, αν θες να βρεις τους Έλληνες θα πας στην κοντινή Εκκλησία. Δεν είναι θέμα ένθεων και άθεων, είναι ενστικτώδης έντονη σχέση με κάτι εσωτερικό και εξωτερικό ταυτόχρονα, που υπαγορεύεται από την ψυχοσύνθεση. Όλοι οι άνθρωποι προφανώς το έχουν, αλλά όχι στον βαθμό που το έχουν οι Έλληνες. Είναι γνωστό ότι στην Ελλάδα έχουμε αναλογικά τις περισσότερες αθλητικές εφημερίδες και εκδηλώσεις ακραίου ποδοσφαιρικού οπαδισμού. Οφείλεται στην αυξημένη ανάγκη του Έλληνα για ευδαιμονία. Μια πρωτόγονη μορφή εκδήλωσης της ευδαιμονίας. Οι Έλληνες, σύμφωνα με την διαδεδομένη έννοια του Θεού ως χωροφύλακα της ηθικής, είμαστε βαθιά άθεοι. Για αυτό και έχουμε δημιουργήσει μνημειώδεις πολιτισμούς.

Η ευδαιμονία είναι αναμφισβήτητα περιοριστική της ατομικής ελευθερίας. Η ελευθερία είναι απόλυτα ερωτεύσιμη, δεν μπορείς να μην είσαι ερωτευμένος μαζί της. Είναι όμως κατάλληλη για ερωμένη, όχι για σύζυγος. Όταν θες να ανοίξεις σπίτι, να φτιάξεις βιώσιμη οικογένεια και ένα ασφαλές περιβάλλον για να αναθρέψεις τα παιδιά σου, παντρεύεσαι την πληρότητα της ευδαιμονίας και κάνεις κουμπαριά με το νόημα της ζωής. Το νόημα είναι η ενστικτώδης αναζήτηση αιτίας και σκοπού στα πράγματα. Είναι στην φύση του ανθρώπου να μαθαίνει, μας λέει ο Αριστοτέλης: «Πάντες άνθρωποι φύσει ορέγονται του ειδέναι».

Μέσα μας πάντα πρέπει να βρίσκονται σε ισορροπία η ελευθερία, η πληρότητα και το νόημα. Αν κάποιο από αυτά αυξηθεί υπέρμετρα, το κάνει εις βάρος των υπολοίπων και ο ανθρώπινος βίος καθίσταται ανισόρροπος. Για να θυμηθούμε τον Πλάτωνα: «Η άγαν ελευθερία έοικε εις άγαν δουλείαν μεταβάλλειν», η υπερβολική ελευθερία οδηγεί σε υποδούλωση (στις επιθυμίες και την πλήξη). Σήμερα —περισσότερο από ποτέ άλλοτε— έχουμε ξεχάσει την αξία της ισορροπίας στην ζωή. Έρχεται να μας το θυμίσει η επιδημία των νευρώσεων, των ψυχώσεων, των εθισμών, των διαστροφών, των καταθλίψεων κτλ.

Και για να προσγειωθούμε πάλι στην γη από τον ουρανό. Το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ επί 75 συναπτά έτη ακολουθούσε τη ζωή 268 απoφοίτων του. Τα αποτελέσματα δεν ήταν θριαμβευτικά: ο αλκοολισμός αποδείχτηκε το βασικότερο χρόνιο πρόβλημα των συμμετεχόντων στην έρευνα, κύρια αιτία διαζυγίου και στενά συνδεδεμένος με νευρώσεις και κατάθλιψη. Το ποτό τελικά οδήγησε στον θάνατο πολλών από τους άλλοτε πολλά υποσχόμενους αποφοίτους του. Στην Αμερική λέγεται ως αστείο ότι τα αμερικάνικα ζευγάρια ταιριάζουν περίφημα· μόλις υπάρξει κάποιο πρόβλημα, ο ψυχίατρος του ενός επικοινωνεί με τον ψυχίατρο του άλλου και το τακτοποιούν.

Σύμφωνα με το U.S. Mental Health Services Administration: στις USA —την χώρα όπου το σύμπαν συνωμοτεί για να σε κάνει ευτυχισμένο με άπειρα βιβλία και άλλα τόσα προγράμματα αυτοβοήθειας— ένας στους πέντε κατοίκους πλέον νοσούν ψυχικά. Ο Αμερικανικός προϋπολογισμός για την ψυχική υγεία αυξήθηκε από 33 δισεκατομμύρια δολάρια το 1986 σε περισσότερα από 113 δισεκατομμύρια δολάρια σήμερα. Κατά πόδας ακολουθεί το UK, με έναν στους τέσσερις να νοσούν ψυχικά· ενώ και αρκετές χώρες της ΕΕ ακολουθούν αντιστοίχως. Κατέστρεψαν τον φιλελευθερισμό με τις υπερβολές τους τις τελευταίες δεκαετίες και τώρα τους έρχεται ο λογαριασμός του υπερφιλελευθερισμού. Η ευτυχία πολλές φορές στοιχίζει περισσότερο απ’ όσο αξίζει.