Του Πιέρ λε Βιγκάν
[Ο συγγραφέας του βιβλίου «Η βασιλεία του ανθρώπου*» Ρεμί Μπραγκ δίδαξε μεσαιωνική φιλοσοφία στα πανεπιστήμια της Σορβόννης και του Μονάχου και είναι μέλος της γαλλικής Ακαδημίας Επιστημών. Το βιβλίο χαρακτηρίστηκε από επαΐοντες (http://www.agoravox.fr/actualites/societe/article/le-regne-de-l-homme-tournera-t-il-167228) «επικίνδυνο» για την ηγεμονία του αθεϊστικού λόγου και της προοδευτικότητας και ισάξιο του βιβλίου του Φουκώ «Οι λέξεις και τα πράγματα» (1966) . Δεν έτυχε όμως της ίδιας προβολής, γιατί ο σ. δεν έχει καλές σχέσεις με τα φώτα της δημοσιότητας – ούτε άλλωστε τις επιδίωξε – και οι λόγοι είναι αυτονόητοι. Ο αναγνώστης του θα γνωρίσει τις μεγαλοστομίες των Διαφωτιστών για τον άνθρωπο την ίδια ώρα που τα τείχη υψώνονταν γύρω του, για τον Παράδεισο που τον περίμενε και τον περιμένει ενώ βυθιζόταν στην Κόλαση. Κατανοούμε τώρα το λόγο για τον οποίο οι Πατέρες ήταν άτεγκτοι στην καταδίκη κάθε αίρεσης. Γιατί η Κόλαση στην οποία ζούμε είναι οι πολιτικές επιπτώσεις του Παράδεισου που υποστήριζε ο αιρετικός Πελάγιος τον 5ο αιώνα, ότι μπορούμε να τον κερδίσουμε – και να τον κτίσουμε- από μόνοι μας χωρίς τη βοήθεια του Ιησού Χριστού. Ε.Δ.Ν.]
Μετά τα έργα ‘’Η σοφία του κόσμου’’ και ‘’Ο νόμος του Θεού’’ ο Ρεμί Μπραγκ κλείνει τη «μεγάλη τριλογία» του με το «Η βασιλεία του ανθρώπου» με θέμα τη γέννηση των νεώτερων χρόνων. Πώς εκτυλίσσεται το νεωτερικό σχέδιο, αναρωτιέται ο Μπραγκ; Ο σ. θέλει κατά πρώτον να εκθέσει αναλυτικά την ίδια την ουσία του. Οι Ελληνες έβλεπαν τον άνθρωπο ως μέρος της φύσης. Τα πουλιά έχουν φτερά, ο άνθρωπος λόγο. Εχει το λόγο από τη φύση. Με τον χριστιανισμό, βλέπουμε τον άνθρωπο ως τέκνο του Θεού. Ο άνθρωπος είναι «κατ’ εικόνα Θεού». Τι είναι με τη νεωτερικότητα;
Η νεωτερική ρήξη είναι διπλή. Δεν χρωστούμε τίποτε στο Θεό, τον Μεγάλο Εσταυρωμένο. Και παύουμε να αποτελούμε μέρος της φύσης. Και κάτι περισσότερο: θα κάνουμε τη φύση υποχείριο του ανθρώπου. Ακόμα και όταν ο νεώτερος άνθρωπος λέει ότι πρέπει «να φροντίσουμε τη φύση», αυτό σημαίνει γι’ αυτόν ότι δεν πρέπει να διαλύσει το παιχνιδάκι του. Επιμένοντας να «αγωνίζεται» κατά της κλιματικής υπερθέρμανσης, ο άνθρωπος ασκεί την παντοδυναμία του. Ο άνθρωπος υπερθέρμανε τη φύση, τώρα ο ίδιος θα την ψυχράνει. Χειραφέτηση από τη φύση και υποταγή της, χειραφέτηση από το θείο και μάλιστα να θεωρείς τον εαυτό σου θείο (ο άνθρωπος – Θεός του Λυκ Φερύ), αυτό είναι το νεωτερικό σχέδιο.
Η θέση του Μπραγκ είναι – θα το καταλάβουμε- η αποτυχία του νεωτερικού σχεδίου. Αποτυχία ως προς τα εξωτερικά όρια: Η «νηοψία» της φύσης αποδεικνύεται πιο δύσκολη απ’ ό,τι προβλεπόταν και μη ελεγχόμενη στο βαθμό που είχε υπολογίσει ο άνθρωπος. Αλλά και εσωτερική αποτυχία: στο βαθμό που ο άνθρωπος χειραφετείται από τη φύση και θεωρεί τον εαυτό του Θεό, καταστρέφεται ως άνθρωπος. Ο ουμανισμός γίνεται ουμανισμός του μη ανθρώπου. Το τίμημα για τη διαμόρφωση του ανθρώπου – Θεού είναι ο απανθρωποποιημένος άνθρωπος.
Οι σκέψεις για αποδόμηση του ανθρώπου εκθέτουν αναλυτικά αυτή τη λογική του νεωτερικού σχεδίου. Οσο περισσότερο θέλει ο άνθρωπος να γνωρίσει τον εαυτό του, άλλο τόσο φαίνεται να μην εναρμονίζεται με έναν ορισμό που δίνει ο ίδιος. Ο Ρεμί Μπραγκ ανακαλεί τη διατύπωση: «Αδυνατούμε να δεχθούμε ο άνθρωπος να εκφέρει κρίση για τον άνθρωπο» (Ζαν-Πωλ Σαρτρ στο ‘’Ο υπαρξισμός είναι ανθρωπισμός’’). Για να κρίνει ο άνθρωπος τον άνθρωπο, έχει ανάγκη από ένα άλλο μέτρο, εξω από τον εαυτό του. Αυτό ακριβώς έλεγε ο Πλάτων κατά του Πρωταγόρα. Τι έλεγε ο Πλάτων; Ότι ο άνθρωπος δεν είναι μέτρο κάθε πράγματος, ότι το θείο είναι το μέτρο κάθε πράγματος. Ο αυτο-ουμανισμός , με άλλα λόγια, είναι αδύνατος.
Αλλά καθώς ο αντιουμανισμός προκαλεί φόβο, πιανόμαστε από τα Φώτα χωρίς να τα πιστεύουμε. Εχουμε μια χλιαρή πίστη σ’ αυτά, όπως πιστεύουμε ρηχά στην πρόοδο. Πιστεύουμε σε αυτά «από αθέτηση» γράφει ο Ρεμί Μπραγκ. Η ανάλυση των πηγών του νεωτερικού σχεδίου, της ανάπτυξής του, της αποτυχίας του άξιζε τις σελίδες που του αφιέρωσε ο σ., σύμφωνα με τον χάρτη για τον οποίο μιλάει ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες, έναν χάρτη με κλίμακα 1:1, δηλαδή με μέγεθος ίδιο με την πραγματικότητα που παρουσιάζει. Είναι πολύ λίγο να πούμε ότι το βιβλίο του Μπραγκ είναι πλούσιο σε τεράστια κουλτούρα.
Μένει ένα μείζον πρόβλημα. Ο Μπραγκ το τονίζει: το πρόβλημα κυριαρχίας του ανθρώπου επί της φύσεως πηγάζει από την Παλαιά Διαθήκη και το πρόγραμμα της χειραφέτησης από τους θεούς πηγάζει από τη Νέα Διαθήκη. Μετά από αυτά, υπάρχει κάτι το καινοφανές στην νεωτερικότητα; Εχουμε κάτι διαφορετικό από την πραγμάτωση του χριστιανικού σχεδίου; Για τον Μπραγκ δεν υπάρχει δίλημμα. Αντιπαραθέτει καθήκον και σχέδιο. Η νεωτερικότητα είναι σχέδιο. Ο χριστιανισμός, αντίθετα, ανέθετε απλώς ένα καθήκον στον άνθρωπο. Ο άνθρωπος είναι λοιπόν ανώτερος από τα υπόλοιπα στοιχεία της φύσης επειδή έχει την ικανότητα να γράφει την ιστορία του. Είναι επίσης αυτόνομος σε σχέση με τη φύση και όχι ενσωματωμένος σε αυτή. Αυτό, κατά τον Μπραγκ, το έχει από το Θεό, και είναι καθήκον και ασκητική μαθητεία. Πώς όμως αυτό μετατρέπεται σε προμηθεϊκό σχέδιο κατάκτησης της φύσης; Αυτή είναι η ιστορία του διαφορετικού, κατά τον συγγραφέα μας, νεωτερικού σχεδίου του καθήκοντος που ο χριστιανισμός αναθέτει στον άνθρωπο.
Αυτή είναι η πλέον αμφιλεγόμενη πλευρά της ανάλυσης του Μπραγκ. Βλέπει στην πραγμάτωση του νεωτερικού σχεδίου ένα πραγματικό «λυκόφως της ανθρωπότητας» (Κουρτ Πίντους) και μια άρνηση του ανθρώπου. Ο άνθρωπος πεθαίνει νικημένος από τις κατακτήσεις του. Αυτό αξίζει τον κόπο να το ερευνήσουμε!
ΡΕΜΙ ΜΠΡΑΓΚ: Δεν θα επιβιώσομε χωρίς Θεό**
ΕΡ.: Αρνούμενος το παρελθόν του για να προχωρήσει μπροστά, ο άνθρωπος της νεώτερης εποχής αδυνατεί να δει το μέλλον και να το διαμορφώσει;
ΑΠ.: Το παρελθόν δεν είναι μια μεταλλική σφαίρα που σέρνομε με το πόδι, τροχοπέδη. Αντίθετα, είναι αυτό στο οποίο στηριζόμαστε για να προχωρήσουμε. Δεν μπορούμε να γίνουμε φορείς του μέλλοντος παρά αν αρχίσουμε θεωρούμε τους εαυτούς μας κληρονόμους του παρελθόντος.
Δεν έχουμε μεγάλο μέλλον παρά αν είμαστε γεμάτοι από παρελθόν. Δεν είμαστε οι γονείς των παιδιών μας παρά αν έχουμε συνείδηση ότι υπήρξαμε τα παιδιά των γονέων μας. Δεν θα μεταδώσουμε στις μελλοντικές γενιές παρά αν αισθανόμαστε, με άλλα λόγια, ότι κάποιοι μας έφεραν στη ζωή.
ΕΡ.: Για μπορέσει ο άνθρωπος να κυριαρχήσει, έπρεπε να ξεκόψει από το Θεό, να γίνει «tabula rasa». Αλλά αυτό το σχέδιο δεν στράφηκε εναντίον του ίδιου του ανθρώπου, οδηγώντας τον στην αυτοειδωλολατρία;
ΑΠ.: Η αρχή έγινε κάνοντας το Θεό μια συγκεκριμένη ιδέα, και μάλιστα ηλίθια. Είναι η ιδέα ενός αντιπάλου τον οποίο πρέπει να υποβιβάσουμε για να μπορέσει να ανυψωθεί ο άνθρωπος. Σαν να υπάρχει ένα είδος ζυγαριάς: όταν ο Θεός ανεβαίνει, ο άνθρωπος κατεβαίνει, και αντίστροφα. Aυτή την ιδέα τη βρίσκουμε επακριβώς στον Ηρόδοτο, με την ιδέα του για νέμεση, ένα είδος ζηλοφθονίας των θεών για την ευτυχία των ανθρώπων. Καθαρότερα διατυπώνεται στον Φώυερμπαχ και, αργότερα στον Νίτσε.
Στην περίοδο του χριστιανισμού, για τον οποίο ο Θεός εθελουσίως παραδίνεται στο Σταυρό για να ελευθερώσει τον άνθρωπο, πρέπει να αφήσουμε αυτή την εικόνα περισσότερη ή λιγότερο συνειδητή εκεί που έχει τη θέση της, δηλαδή στους παιδικούς σταθμούς, αν όχι στα γηροκομεία.
Από τον 19ο αιώνα ακόμα, λόγιοι κατήγγειλαν την αυτοειδωλολατρία του νεώτερου ανθρώπου: ένας χριστιανός, όπως ο Μπωντλαίρ, ή ένας αγνωστικιστής, όπως ο Φλωμπέρ. Αλλά στην ουσία, κάθε ειδωλολατρία είναι ειδωλολατρία του εαυτού μας. Αυτό που καλούμε είδωλα είναι κατά βάθος καθρέφτες που κρατούμε όπως θέλουμε.
ΕΡ.: Μπορεί να επιβιώσει ο άνθρωπος, ή μάλλον είναι δυνατόν να θέλει να επιβιώσει χωρίς Θεό;
ΑΠ.: Αυτό το «ή μάλλον» με το οποίο συγκεκριμενοποιείτε το ερώτημά σας δείχνει ότι το ουσιαστικό πρόβλημα είναι η βούληση. Ζούμε ένα είδος «θριάμβου της βούλησης», με την έννοια ότι ο άνθρωπος αποφασίζει όλο και περισσότερο για το τι θα είναι και, ήδη, για το αν θα υπάρξει. Αλλά είναι βέβαιο ότι η βούληση θα μας οδηγήσει μάλλον προς τη ζωή και όχι προς το θάνατο; Και η αυτοκτονία είναι μια πράξη βουλητική, χωρίς να στερείται μάλιστα και κάποιας ευγένειας.
Θα επιβιώσομε χωρίς Θεό; Η εμπειρία αρχίζει να μας δείχνει ότι όχι. Οι κοινωνικές ομάδες οι οποίες προσδιορίζονται ως «κοσμικές» είναι ιδιαίτερα στείρες. Και ορισμένοι λένε ρητά ότι ηθικά είναι κακό να έχουν παιδιά. Ενας φιλόσοφος της δεκάρας που δηλώνει ηδονιστής, δηλαδή θεωρεί την ηδονή το υπέρτατο αγαθό, ξέρει σε ποιους απευθύνεται.
Και τελικά, ζήτω ο Δαρβίνος! Προχωρούμε προς ένα είδος φυσικής επιλογής- ή υπερφυσικής επιλογής. Οι ανθρώπινες ομάδες που θέλουν να επιβιώσουν, και οι οποίες παίρνουν τα μέτρα τους γι’ αυτό, θα επιβιώσουν. Όσο γι’ αυτούς που με τη συμπεριφορά τους δείχνουν ότι προτιμούν το θάνατο, θα τον βρουν. Αλλά ας μην ανησυχούμε: χωρίς βία, με φυσιολογικό ξεκλήρισμα. Θελήσατε το θάνατο; Τον βρήκατε. Γιατί λοιπόν παραπονείσθε;
ΕΡ.: Ποια είναι η θέση της φύσης στον νεώτερο κόσμο, ο οποίος απορρίπτει κάθε τάξη, φυσική ή θεία;
ΑΠ.: Η φύση δεν θεωρείται πλέον παρά αποθήκη ενέργειας, ή λατομείο απ’ όπου εξάγουμε πρώτες ύλες. Η την θεωρούμε κήπο στον οποίο μπορούμε να ξεκουραζόμαστε.
Σημειώνουμε άλλωστε ότι, επειδή αυτό γίνεται συχνά, η υπερβολή προς τη μια κατεύθυνση έχει ως αποτέλεσμα, από αντίδραση, να προχωρούμε υπερβολικά μακριά προς την αντίθετη κατεύθυνση. Έχω κατά νου μια ορισμένη τάση θεοποίησης της Φύσης, στους αυτοαποκαλούμενους «Φιλοσόφους» των γαλλικών «Φώτων». Και επίσης, στις μέρες μας, το σχήμα της Γαίας, στην οποία ορισμένοι οπαδοί της «βαθειάς» οικολογίας σκέφτονται να θυσιάσουν τον άνθρωπο.
Σε ίση απόσταση από τα δύο άκρα, θα ήταν καλό να επιστρέψουμε στη φύση «αντιπρόσωπο του Θεού», για την οποία μιλούν ο Αλαίν ντε Λιλ τον 12ο αιώνα και το Μυθιστόρημα του Ρόδου τον 13ο: ισχυρή, ωραία, επίμονη, αλλά δευτερεύουσα· δημιουργική αλλά χωρίς να την συγχέουμε με τον Δημιουργό.
Πηγή: http://cerclearistote.com/pierre-le-vigan-remi-brague-et-lechec-du-regne-de-lhomme/
Πηγή: http://www.libertepolitique.com/Actualite/Decryptage/Remi-Brague-On-ne-peut-pas-survivre-sans-Dieu
*Le regne de l’ homme, Gallimard 2015
**Συνέντευξη στον Φρανσουά ντε Λανς, με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου.
Μετάφραση: Ευάγγελος Νιάνιος