Το Τάμα του Έθνους, Πολιτική Θεολογία και …Διαφωτισμός

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος*

Εις το Όνομα της Παναγίου Τριάδος, από την οποία προέρχεται κάθε εξουσία και στην οποία, ως τελικό μας προορισμό, όλες οι πράξεις και των ανθρώπων και των κρατών πρέπει να αναφέρονται…Ταπεινά παραδεχόμενοι όλες τις υποχρεώσεις μας στον Θείο Κύριο μας, Ιησού Χριστό, ο οποίος συντήρησε τους πατέρες μας μέσα από αιώνες δοκιμασιών…

Το Κράτος αναγνωρίζει πως η απότιση δημόσιας λατρείας οφείλεται στο Παντοδύναμο Θεό.  Θα φέρει ευλαβικά το Όνομα Του και θα σέβεται και θα τιμά τη θρησκεία. (1)

Κίνησε τη δημοσιογραφική προσοχή και την κοινωνική περιέργεια η πρωτοβουλία 18 βουλευτών, οι 16 εξ ων από την αξιωματική αντιπολίτευση, να καταθέσουν ερώτηση στη Βουλή σχετικά με το Τάμα του Έθνους, του περιφήμου ναού που οι Έλληνες επαναστάτες φέρεται από το 1829 να έχουν υποσχεθεί να ανοικοδομήσουν και να αφιερώσουν στο Σωτήρα Χριστό, ευχαριστία για τη λύτρωση και απελευθέρωση της πατρίδας.  Η ερώτηση τελικά αποσύρθηκε, όχι όμως πριν μαζέψει τα πυρά του προοδευτικού χώρου.  Για πολλοστή φορά έγιναν οι κλήσεις επιτέλους να διαφωτιστούν οι Έλληνες, να αντιδράσει η πεφωτισμένη μειοψηφία και όλα τα λοιπά κοινότυπα που αναμασώνται από την εποχή του Κοραή, πλέον όμως με εμφανή αποστροφή σε «αγίους, οσιομάρτυρες, ήρωες, προγόνους και επαναστάτες».  Πριν λίγες ημέρες σε εφημερίδα που προ αμνημονεύτων χρόνων θεωρείτο η ναυαρχίδα της συντηρητικής παρατάξεως, συντάκτης προβληματίστηκε από την οικειότητα του Προέδρου της Δημοκρατίας με την Εκκλησία.  Η συνδετική γραμμή που χάραξε με το λόγο του ανάμεσα στη Δημοκρατία και την Ορθοδοξία δια της αγάπης που εκφράζεται από το μαρτύριο του Αγίου Χαραλάμπους θεωρήθηκε πως θέτει τη χώρα «εκτός Δύσης», και την πηγαίνει πίσω από το Διαφωτισμό, που θέλησε να ξεχωρίσει την πολιτεία του Θεού από την πολιτεία των Ανθρώπων.  Είναι ο ίδιος πρόεδρος που όταν στο ιερατικό παράγγελμα «το γόνυ κλίνατε» όντως γονάτισε, σύσσωμη η διαπεφωτισμένη δημόσια σφαίρα έφριξε με μια τέτοια ανοικτή …υποταγή της κοσμικής στην θρησκευτική εξουσία.

Σκηνές Ιράν στην Αθήνα.

Έχει γίνει πολύς λόγος για την ξενομανία, την μονομερή ανάγνωση της ιστορίας και τη σχεδόν θρησκευτική προσήλωση στην ιδέα της αέναης, γραμμικής πορείας του πολιτισμού που διακατέχει την εν Ελλάδι εκσυγχρονιστική μερίδα.  Απλά εδώ θα γίνουν λίγες πρόχειρες σημειώσεις με αφορμή τα συγκεκριμένα περιστατικά.

Πρώτα από όλα, για το ίδιο το Τάμα του Έθνους.  Εκκλησίες ευτυχώς έχουμε πολυάριθμες και υπό τέτοιες συνθήκες χρήματα δεν περισσεύουν για φαραωνικά έργα.  Από την άλλη, δεν θα ήταν πρωτόγνωρο.  Μόλις η Ανατολική Ευρώπη απελευθερώθηκε από τον κομουνισμό ανεγέρθηκαν πάμπολλες εκκλησίες.  Ανάμεσα τους ήταν και τεράστιοι καθεδρικοί, όπως του Αγίου Σάββα στο Βελιγράδι, η Αγία Τριάδα στην Τιφλίδα και ο υπό κατασκευή ακόμα ναός της Σωτηρίας του Ρουμανικού Λαού στο Βουκουρέστι, που όταν περατωθεί θα είναι η μεγαλύτερη ορθόδοξη εκκλησία στον κόσμο.  Η Ελλάδα τέτοια ανάγκη δεν έχει.  Αν η Εκκλησία και η Πολιτεία θελήσουν να τιμήσουν το Σωτήρα Χριστό στη δημόσια σφαίρα μπορούν να βρουν πάρα πολλούς τρόπους, πιο ταπεινούς και ουσιαστικούς.  Αλλά ακόμη και εάν υπήρχε η οικονομική ευχέρεια, η Ελληνική Εκκλησία και το πλήρωμα της χρειάζεται σοβαρή κατήχηση, αναζωογόνηση των λατρευτικών κοινοτήτων, θεολογική κατάρτιση και πνευματική συνειδητοποίηση.  Όταν ένα μεγάλο μέρος του ποιμνίου από ορθοδοξία καταλαβαίνει μόνο «πότε θα πάρουμε την Πόλη όπως είπε ο Παΐσιος», πρέπει να ξεχωρίζουμε ποιες είναι οι πιεστικές ανάγκες και ποιες οι δευτερεύουσες, για να μην πούμε πολυτέλειες.

Πέραν τούτου, είναι εκπληκτικό πόσο οι κοσμικοί άνθρωποι και δημοσιολογούντες έχουν αποκοπεί από την ίδια την έννοια της θρησκείας.  Την έχουν ωθήσει τόσο πολύ στο βάθος του μυαλού τους ως κάτι απολύτως νεκρό και ξεπερασμένο που πλέον δεν έχουν τη δυνατότητα να αντιληφθούν βασικά πράγματα και να σκεφθούν τι είναι πίστη, πως βλέπει η θρησκεία τον εαυτό της και πως διαπλέκεται με την κοινωνία και εξ αυτής με την πολιτεία.  Εν έτει 2016 όμως, που οι κοινωνιολόγοι παραδέχονται ευθέως πως η θεωρία της εκκοσμίκευσης (αναπόφευκτη εξαφάνιση της θρησκείας λόγω επιστημονικής προόδου) είναι ξεπερασμένη και ομιλούμε πλέον για διαδικασίες αποεκκοσμίκευσης (αυτό που ο Gilles Kepel απεκάλεσε «η εκδίκηση του Θεού»), αυτή η αντίληψη απλά τους φυλακίζει σε ένα περιορισμένο διανοητικό ορίζοντα με πενιχρά εργαλεία για την κατανόηση του κόσμου.  Τη στιγμή που η πολιτική επιστήμη ανασύρει από το χρονοντούλαπο και ξεσκονίζει με σπουδή την «πολιτική θεολογία», δημιουργώντας νέους κλάδους μελέτης και ερμηνείας (international political theology κ.α.), κάποιοι απλά προτιμούν να κουνούν το κεφάλι μουρμουρίζοντας «πότε θα γίνουμε Ευρώπη».

Η κρίση του Δυτικού κόσμου, ιδίως το επίπεδο της συλλογικής ψυχολογίας, της κοινωνικής συνοχής και του δημογραφικού «χειμώνα» συνδέεται άρρηκτα με την αποχριστιανοποίηση.  Έξω από αυτόν, βλέπουμε το χριστιανισμό να αναπτύσσεται ραγδαία στην Ασία και την Αφρική, το Ισλάμ να εξαπλώνεται με αλματώδεις ρυθμούς και ριζοσπαστικά κινήματα να ενισχύονται εντός του Ιουδαϊσμού και του Ινδουισμού.  Δεν προμηνύεται σύντομα κόσμος χωρίς Θεό (αντιθέτως, λόγω της μεγάλης διαφοράς γεννητικότητας θρησκευομένων και μη, το ποσοστό των αθέων επί του παγκοσμίου πολιτισμού πέφτει) και η θέαση του μέσα από έναν στεγνό και αποστειρωμένο ορθολογισμό και υλισμό δεν αποτελεί σοφία, πρόοδο ή αντίσταση, μόνο απλή μυωπία.  Ακόμη και στη σύγχρονη κοσμική Δύση, η θρησκεία σπανιότατα έχει πλήρως εξοβελιστεί από τη δημόσια σφαίρα.  Πλήθος κοσμικών κρατών μεριμνούν για τα εκκλησιαστικά μνημεία και συμμετέχουν μέσω των πολιτικών αξιωματούχων τους και στρατιωτικών αγημάτων σε μεγάλες εορτές (Ισπανία, Πορτογαλία, Ουγγαρία κ.α.), ενώ αρκετά κράτη έχουν πανίσχυρη επικρατούσα Εκκλησία (Πολωνία, Ιταλία).  Σε μεγάλο μέρος των ΗΠΑ η πίστη είναι ακόμη πολύ ισχυρή και η επιρροή της στην πολιτική διόλου ευκαταφρόνητη, ενώ δεν θα αναφερθούμε καν στην εντυπωσιακή χριστιανική αναγέννηση στις ορθόδοξες και καθολικές (πλην Τσεχίας) χώρες του πρώην Ανατολικού μπλοκ.  Ακόμη και για τη μεταχριστιανική, «άθεη» Δύση, η στενή αντίληψη των διαπεφωτισμένων πέφτει έξω, και οι 16 Άγγλοι επίσκοποι-μέλη της Βουλής των Λόρδων μπορούν να το επιβεβαιώσουν αυτό.

Αν παρακολούθησε κανείς την ορκωμοσία του νέου Αμερικανού προέδρου σίγουρα θα θυμάται την λειτουργία, τον όρκο στη βίβλο και τις προσευχές πριν και μετά τον από αυτό.  Φυσικά αυτό δεν είναι ιδιαιτερότητα του Donald Trump.  Όλοι οι ως τώρα πρόεδροι μέσα από την ίδια τελετουργία αναγορεύτηκαν.  Κάθε χρόνο ο πρόεδρος ηγείται των εορτασμών της Εθνικής Ημέρας Προσευχής και κάθε χρόνο χιλιάδες μαθητές θα υποσχεθούν κατά την αποφοίτηση τους να μείνουν πιστοί «σε ένα έθνος αδιαίρετο υπό τον Θεό».

Σκηνές Ιράν στην Ουάσινγκτον.

Και μιας και ειπώθηκε πριν πως οι κριτές του …τάματος δεν έχουν καμία επαφή με τη θρησκεία και δεν ξέρουν πώς να την προσεγγίσουν, λίγη στοιχειώδης θεολογία:  όταν ο απόστολος Παύλος λέει πως ενώπιον του Χριστού «πᾶν γόνυ κάμψῃ ἐπουρανίων καὶ ἐπιγείων καὶ καταχθονίων» εννοεί ΠΑΝ.  Και ο κλητήρας και ο Πρόεδρος, και ο καντηλανάφτης και ο τηλεπαρουσιαστής, και το παιδάκι και ο υπέργηρος.  Η Ορθόδοξη Εκκλησία πιστεύει πως η Βασιλεία του Θεού είναι οικουμενική και απόλυτη, δεν λαμβάνει υπ’ όψιν κανένα ανθρώπινο καπρίτσιο και δε συγκινείται από αυτάρεσκες, αλαζονικές «διακηρύξεις ανεξαρτησίας».  Βέβαια δεν είναι κοσμική βασιλεία, δεν ανήκει σε αυτόν τον κόσμο.  Το γνωρίζει καλά η Εκκλησία αυτό, αφού εκείνη, δια του Αγίου Αυγουστίνου, έκανε τη διάκριση Πολιτείας των Ανθρώπων και Πολιτείας του Θεού.  Τα γήινα είναι προσωρινά, φθαρτά και, μακροπρόθεσμα, μάταια.  Όσο όμως υπάρχει η Στρατευμένη Εκκλησία (ecclesia militans) στον αιώνα τούτο, τότε η παράδοση της Ορθόδοξης πολιτικής θεολογίας ορίζει τον κανόνα των σχέσεων μεταξύ αυτής και του κράτους.  Βέβαια ο Αυγουστίνος ανήκει στο δυτικό παράδειγμα, αλλά και στην ανατολή οι σχέσεις αυτές ορίζονται δεοντολογικά ως στενές.  Είναι το πρότυπο της «συναλληλίας» ή «συμφωνίας», των δύο οντοτήτων διακριτών και με ανεξάρτητα καθήκοντα, που πάντοτε όμως δρουν υπολογίζοντας το ένα το άλλο, με αμοιβαία συνδρομή, υποστήριξη και ανάδειξη.  Η Εκκλησία φροντίζει για τις ψυχές, η Πολιτεία για τα σώματα.  Ο «διαχωρισμός» και η «εκκοσμίκευση» με τη μορφή αποκλεισμού της Εκκλησίας από το δημόσιο χώρο και θρησκευτικής ουδετερότητος και αχρωμίας του κράτους είναι αδιανόητο και απαράδεκτο για την ορθόδοξη σκέψη.  Βέβαια για τις παρεκτροπές των διμερών σχέσεων και την ενίοτε παρά φύσιν διαπλοκή των κανείς δεν μπορεί να παραστήσει τον τυφλό.  Κάτι τέτοιο όμως δεν πηγάζει μόνο από την ανθρώπινη αδυναμία αλλά και από τη στρεβλή φύση της σχέσης:  στην Ελλάδα δεν υπάρχει συναλληλία αλλά υπαλληλία, όπου η Εκκλησία είναι παράρτημα του κράτους, καθεστώς κληρονομιά της Βαυαροκρατίας.  Το ορθόδοξο κράτος χωρίς αχρείαστη εμπλοκή το ενός φορέως στα του άλλου και με ρωμαλέα δημόσια πίστη αλλά διοικητική αυτοτέλεια, ακόμη παραμένει ζητούμενο.  Απλά το όλο θέμα πρέπει να τεθεί θεολογικά, όχι πολιτικά.  Όσο η συζήτηση γίνεται με νεωτερικούς όρους, το ζήτημα δεν μπορεί να γίνει κατανοητό.  Η απάντηση είναι απλή, λιτή και αρχαία.

Δεν πρέπει υπάρχει προσπάθεια κυριάρχησης ή διάζευξης Αθηνών και Ιεροσολύμων, πάλη μονοφθάλμων για το ποιος βλέπει καλύτερα.  Στόχος είναι η ιδεατή συζυγία της Νέας Ρώμης, που όπως στην πραγματική συζυγία ενώνει τα σώματα χωρίς να καθιστά το ένα όργανο και εξάρτημα του άλλου.

(1) Από το προοίμιο και το άρθρο 44 του Ιρλανδικού Συντάγματος.  Σκηνές Ιράν… ναι, ξέρω.

*φοιτητής διεθνών, ευρωπαϊκών και περιφερειακών σπουδών (mnovakopoulos.blogspot.gr)