Πόντιοι και η Γενοκτονία των Ελλήνων

Το Μάρτιο του
τρέχοντος έτους το Σουηδικό Κοινοβούλιο ενέκρινε ψήφισμα, το οποίο ανεγνώρισε
την Γενοκτονία που διαπράχθηκε εναντίον ορισμένων μειονοτήτων κατά την διάρκεια
της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, συγκεκριμένα 
η «δολοφονία Αρμενίων, Ασσυρίων/Συρίων/Χαλδαίων και Ποντίων Ελλήνων»
αναγνωρίζεται πλέον ως πράξη γενοκτονίας.  Καθώς πολλοί χαιρέτησαν το ψήφισμα ως μεγάλη νίκη,
για όσους μελετούν τα ιστορικά αρχεία ήλθε ως μια έκπληξη το γεγονός ότι ένα
τέτοιο περιεκτικό ψήφισμα δεν περιέλαβε όλους τους Έλληνες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας
παρά μόνο τους Έλληνες της περιοχής του Πόντου.[1]

 

Η μεγάλη πλειοψηφία
των Ποντίων Ελλήνων εκτιμούν τις γενοκτονικές εμπειρίες των υπολοίπων Ελλήνων
της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, όμως πολλοί ακόμα προτιμούν να θεωρούν την τύχη
των δικών τους ανθρώπων ως ξεχωριστή.  Διαχρονικά
έχουμε επισημάνει αρκετές θέσεις που υποστηρίζουν ότι μια διάκριση πρέπει να
γίνεται μεταξύ των εμπειριών των Ποντίων Ελλήνων και των άλλων Ελλήνων της αυτοκρατορίας
κατά την διάρκεια της Γενοκτονίας.[2]  

 

Οι πιο συνηθισμένες
θέσεις είναι:

1.      
Οι Πόντιοι έχουν μια
ξεχωριστή ιστορία, κουλτούρα, τρόπο ζωής και διαλέκτου, που τους κάνει να
ξεχωρίζουν από τις υπόλοιπες Οθωμανικές Ελληνικές κοινότητες.

2.      
Πολλοί Πόντιοι Έλληνες,
αντίθετα με Έλληνες άλλων περιοχών της αυτοκρατορίας, πήραν τα όπλα εναντίον
εκείνων που τους καταδίωκαν και, επομένως, η ιστορία των καταδιώξεων στη
περιοχή αξίζει ειδικής αναφοράς.

3.      
Αντίθετα με τον Πόντο, η
δυτική Μικρά Ασία ήταν εμπόλεμη ζώνη όπου Ελληνικά και Τουρκικά στρατεύματα
αντιμάχονταν.  Αγριότητες που
διεπράχθησαν στα πλαίσια του Ελληνο-Τουρκικού πολέμου δεν μπορούν να θεωρηθούν
ως μέρος της Γενοκτονίας.

4.      
Για δύο δεκαετίες οι Πόντιοι
Έλληνες της Διασποράς εργάζονται ασταμάτητα για να κατορθώσουν την αναγνώριση
της Γενοκτονίας και, επομένως, δεν είναι υπερβολικό να αναμένουν μια
αποκλειστική προσέγγιση για τους Έλληνες του Πόντου.

 

Θα προσφέρουμε μια
απάντηση στα προαναφερθέντα αλλά πρώτα θα θέλαμε να δηλώσουμε ότι αμφότεροι
αναγνωρίζουμε πλήρως ότι οι Πόντιοι Έλληνες έτυχαν γενοκτονίας και σε όλα τα
κατωτέρω, που θα παραθέσουμε με κανένα τρόπο δεν σκοπεύουμε στο να
υποβαθμίσουμε τα γεγονότα και το βαθμό της εκστρατείας καταδίωξης στην περιοχή
του Πόντου.

 

1.      
Ο ισχυρισμός της
μοναδικότητας είναι κάπως απλοποιημένος γιατί παραγνωρίζει τη μεγάλη και
πλούσια ποικιλία κουλτούρας που διατηρούσαν οι ελληνικές κοινότητες της
περιοχής.  Το Κέντρο Μικρασιατικών
Σπουδών στην Αθήνα έχει εντοπίσει μέχρι και 1,500 καθαρώς ελληνικούς Ορθόδοξους
οικισμούς στην περιοχή του Πόντου, τον κάθε ένα με τη δική του ξεχωριστή
κουλτούρα, έθιμα, και τρόπο ζωής.[3]  Ο ισχυρισμός της ξεχωριστής Ποντιακής
διαλέκτου επίσης χρήζει κάποιας διευκρίνισης.  Η αλήθεια είναι ότι δεν υπάρχει μία και μόνο Ποντιακή
Ελληνική διάλεκτος—θα πρέπει να μιλάμε για διαλέκτους, στον πληθυντικό.  Η μελέτη του Richard M Dawkins αναφέρεται στις πάρα πολλές διαφορές μεταξύ των πάρα πολλών διαλέκτων, όχι
μόνο του Πόντου αλλά συνολικά της Μικράς Ασίας.[4]  Η προφορά διέφερε από το ένα μέρος στο άλλο,
καθώς κάποιες λέξεις ήταν ιδιάζουσες μιας περιοχής και ήταν εντελώς άγνωστες σε
άλλες.  Βέβαια, και άσχετο με την επιρροή
της τοπικής φρασεολογίας και προφοράς, η γλώσσα της κοινότητας των Ελλήνων του
Πόντου ήταν Ελληνική.[5]  Και παρόλο που η φυσική απομόνωση του Πόντου
από την Ελλάδα είχε ως αποτέλεσμα την διαμόρφωση ενός χαρακτήρα για την περιοχή
που ήταν διαφορετικός από την κυρίως Ελλάδα, οι ελληνικές κοινότητες του Πόντου
είχαν μια κοινή ταυτότητα όσον αφορά την εθνικότητα και θρησκεία με τις ελληνικές
κοινότητες σε άλλες περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.  Ακόμα περισσότερο, οι Έλληνες του Πόντου δε
θεωρούσαν τους εαυτούς τους διαφορετικούς από τους Έλληνες της υπόλοιπης αυτοκρατορίας.
 Αποκαλούνταν όχι Πόντιοι αλλά Έλληνες ή
Ρωμιοί, βασιζόμενοι στην θεωρία τους ότι ήταν απόγονοι της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
 Όπως και οι άλλοι Έλληνες της Μικράς
Ασίας, πίστευαν ότι οι απόγονοι τους ήταν αρχαίοι Έλληνες που είχαν εποικίσει
τις ακτές της Μικράς Ασίας πολλούς αιώνες νωρίτερα.  Ούτε οι Οθωμανοί Τούρκοι δεν ξεχώριζαν τις
διάφορες Ελληνικές κοινότητες, τις οποίες θεωρούσαν όλες ως μέλη του Οθωμανικού
Μιλέτ των Ρωμιών.

 

2.      
Η άποψη του δευτέρου
ισχυρισμού είναι απλά λανθασμένη.  Παρόλο
που αληθεύει ότι υπήρχαν κάποιες εστίες ένοπλης αντίστασης στην περιοχή του
Πόντου σε σχέση με την Γενοκτονία, δεν αληθεύει ο ισχυρισμός ότι κοινότητες σε
άλλες περιοχές που αντιμετώπισαν σφαγές και εκτοπισμούς, δεν έφεραν αντίσταση.  Αν και υπάρχουν πολλές περιπτώσεις στις οποίες
μπορούμε να αναφερθούμε, ένα μόνο παράδειγμα είναι αρκετό: Η ελληνική αντίσταση
στην περιοχή Νικομήδειας/Ιζμίτ ορισμένες εκατοντάδες χιλιόμετρα από τον Πόντο.[6]  Μολονότι το γεγονός αυτό αντικρούει και
καταρρίπτει τον ισχυρισμό περί του αντιθέτου, ας υποθέσουμε για μια στιγμή ότι
ο ισχυρισμός είναι αληθής.  Η πράξη της
γενοκτονίας δεν είναι θέμα διαφοροποίησης εξαρτώμενης από την ένοπλη αντίσταση
αλλά ένας συλλογικός στόχος, ο οποίος στην περίπτωση της Ελληνικής Γενοκτονίας
στόχευε ολόκληρο τον Οθωμανικό ελληνικό πληθυσμό.  Αν η ιστοριογραφία του Εβραϊκού Ολοκαυτώματος
αναφερόταν αποκλειστικά στην αντίσταση στα γκέτο, ή της Αρμενικής Γενοκτονίας,
π.χ., στην αντίσταση στο Βαν τότε αμφότερες οι γενοκτονίες θα παρουσιάζονταν
άκρως παρερμηνευμένες.  Εν πάση
περιπτώσει, επειδή οι Έλληνες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας αποτελούσαν έναν
πληθυσμό μειονότητας, διασκορπισμένης σε ολόκληρη την επικράτεια της αυτοκρατορίας,
στις πλείστες περιπτώσεις—περιλαμβανομένων και εκείνων του Πόντου—οι ελληνικές
αυτές κοινότητες δεν ήταν εις θέση να προσφέρουν καμία οργανωμένη ένοπλη
αντίσταση.

 

3.      
Συμφωνούμε ότι στην
περίπτωση του Ελληνο-Τουρκικού πολέμου, σποραδικές αγριότητες που διαπράχθηκαν
από την μία στρατιωτική δύναμη εναντίον της άλλης εν καιρώ πολέμου σε μια
εμπόλεμη ζώνη, δεν μπορούν να θεωρηθούν ως ένα κεφάλαιο στην ιστορία της
Ελληνικής Γενοκτονίας.  Τουναντίον, η
Ελληνική Γενοκτονία δεν σχετίζεται με κανένα είδος πολεμικής δραστηριότητας.  Εκτός τούτου, η Ελληνική Γενοκτονία ήταν
αποτέλεσμα φυσικής εξουδετέρωσης άοπλων πληθυσμών, ανδρών, γυναικών και
παιδιών, εν καιρώ ειρήνης και μακριά από εμπόλεμες ζώνες.

 

Μεταξύ
Μαΐου 1919 και Σεπτεμβρίου 1922, η Ελλάδα διατηρούσε στρατιωτική παρουσία σε
ορισμένες περιοχές της δυτικής Ανατολίας.  Είναι σημαντικό να θυμούμαστε ότι η παρουσία
της οφειλόταν μερικώς στην μεταχείριση των Ελλήνων κατά την διάρκεια των πέντε
χρόνων πριν τη Συμμαχική απόφαση σε σχέση με την Σμύρνη: «Με σκοπό την αποφυγή
ταραχών και σφαγών των Χριστιανών στη Σμύρνη και στις πέριξ περιοχές, η κατοχή
της πόλης και φρουρίων από τις Συμμαχικές Δυνάμεις αποφασίστηκε από τον Πρόεδρο
[Γουίλσον] και τον Πρωθυπουργό [Λόιτ Τζιώρτζ] και τον κ. Κλεμανσώ», αποκάλυψε ο
Βρετανός Υπουργός Εξωτερικών λίγες μέρες πριν την άφιξη των ελληνικών
στρατευμάτων στη Σμύρνη.[7]  Επομένως, αγνοώντας εξ΄ολοκλήρου την περιοχή
αυτή, αφαιρούνται πέντε χρόνια ιστορίας (1914-1919) συστηματικών εκτοπισμών και
σφαγών εναντίον εκατοντάδων ελληνικών κοινοτήτων τον καιρό που δεν υπήρχε καμία
ξένη στρατιωτική παρουσία.  Με τον ίδιο
τρόπο, παραβλέπεται και η περίοδος κατά την οποία έλαβε χώρα η εκκένωση των
Ελλήνων και άλλων Συμμαχικών στρατιωτικών δυνάμεων από την Μικρά Ασία την οποία
ακολούθησε το Ολοκαύτωμα της Σμύρνης και η τελευταία φάση της καταστροφής και η
εξουδετέρωση των Οθωμανικών Χριστιανικών κοινοτήτων.

 

Ακόμα
πιο ανησυχητικό είναι το γεγονός ότι ο ισχυρισμός αυτός φαίνεται να αντανακλά
σε μια λανθασμένη εντύπωση πως οι μόνες κοινότητες που ήταν στόχος ήταν εκείνες
στο Πόντο και στην περιοχή της Σμύρνης στην δυτική Ανατολία και ότι η επιλογή
είναι απλά αν θα περιλαμβάνεται η Σμύρνη ή όχι.  Εκείνο που παραμένει ανεξήγητο είναι γιατί οι
εκατοντάδες χιλιάδες Ελλήνων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας που ζούσαν κατά μήκος
όλων των παραλιών της Τουρκίας, εκείνοι που ζούσαν σε απομονωμένα χωριά στην
ενδοχώρα, εκείνοι που ζούσαν στα νησιά καθώς και μεγάλοι αριθμοί που
κατοικούσαν στην Θράκη, έχουν όλοι αποκλειστεί;  Αυτές οι κοινότητες δεν ήταν λιγότερα θύματα
από τους Έλληνες του Πόντου ή της Σμύρνης.

 

Σε
μια συνέντευξή του ένας ιστορικός εξηγεί πως ο λόγος για τον οποίο αποκλείει
τις καταδιώξεις των υπολοίπων Ελλήνων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας από την
εξίσωση της γενοκτονίας είναι γιατί «υπάρχει δικαιολογία για την σφαγή τους,
ενώ για την περιοχή του Πόντου δεν υπάρχει δικαιολογία.»[8]  Στην ουσία, τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά
για τον Πόντο, ο οποίος έτυχε και Ρωσικής στρατιωτικής κατοχής, Βρετανικής
στρατιωτικής παρουσίας, βομβαρδισμό από το Ελληνικό Ναυτικό και μια κίνηση από
σποραδική ένοπλη αντίσταση, όπως αναφέραμε ήδη, μεταξύ άλλων πολλών.  Εκείνο που απομένει από πλευράς μας να
τονίσουμε είναι ότι το καθήκον των ιστορικών είναι να παρουσιάζουν με ακρίβεια και
αλήθεια τα γεγονότα και να είναι αμερόληπτοι.[9]  Το να διαστρεβλώνεται η ιστορία για να εξυπηρετηθεί
μια θέση έναντι άλλης, άσχετα από τα κίνητρα του οποιουδήποτε, αποτελεί
ενέργεια σοβαρού επαγγελματικού παραπτώματος.

 

4.      
Η αναγνώριση της
Γενοκτονίας δεν πρέπει να θεωρείται ως τιμητική για όσους κάνουν το μεγαλύτερο
θόρυβο.  Η αναγνώριση πρέπει να
χρησιμεύει στο να επιβεβαιώνεται η ιστορία με τρόπο που να αντανακλά επακριβώς
τα ιστορικά αρχεία και με κανένα τρόπο δεν πρέπει να τροποποιείται κατά το
δοκούν.  Τα ιστορικά αρχεία—περιλαμβανομένων
διεθνών αρχείων, εφημερίδων, αναφορών, μαρτυριών διασωθέντων και αυτόπτων
μαρτύρων—επιβεβαιώνουν ότι οι ελληνικές κοινότητες σε ολόκληρη την Οθωμανική αυτοκρατορία
αποτέλεσαν στόχο Γενοκτονίας.  Δυστυχώς,
μέχρι σήμερα, τα περισσότερα ψηφίσματα Γενοκτονίας ήταν αποτέλεσμα πιεστικού
λόμπυ από πλευράς των Ποντιακών οργανώσεων και, ως εκ τούτου, φαίνεται να
περιορίζονται στην «Ποντιακή Γενοκτονία» και την τύχη των Ποντίων Ελλήνων μόνο.
 Όμως μια γρήγορη ματιά στα ψηφίσματα
φανερώνει κάποια θετικά στοιχεία.  Π.χ.,
το ψήφισμα που εγκρίθηκε στο Οχάϊο τον Μάιο του 2005 μιλά για μια «τραγική
γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου και της Μικράς Ασίας».[10]  Και πέρσι στο Κοινοβούλιο της Νοτίου Αυστραλίας
εγκρίθηκε ψήφισμα το οποίο, και παρόλο ότι περιοριζόταν στους Έλληνες του
Πόντου, έθιξε και τις εμπειρίες γενοκτονίας και άλλων Ελλήνων της Μικράς Ασίας.[11]  Αυτές οι απόπειρες, να περιλαμβάνονται και
άλλοι Έλληνες είναι ένα βήμα προς την σωστή κατεύθυνση, και δίχως να φαινόμαστε
κυνικοί, υπάρχουν ακόμα δύο σημεία που πιστεύουμε χρειάζονται να αναφέρουμε:  Πρώτον, αφού ο Πόντος είναι μέρος της Μικράς
Ασίας, εκφράσεις όπως «Πόντος και Μικρά Ασία», παρόλο ότι λογικώς δεν είναι
λανθασμένες, δεν είναι λιγότερο παραπλανητικές από το να λέγει ένας «θα περάσω
το σαββατοκύριακο στη Βαυαρία και μια εβδομάδα στην Γερμανία».  Δεύτερον, στόχος της Γενοκτονίας ήταν όλες οι
Οθωμανικές Ελληνικές κοινότητες σε όλη τη χώρα, επομένως το να αναφέρεται ένας
σε μια περιοχή όπως τη Μικρά Ασία δεν αρκεί.  Η Μικρά Ασία είναι ένας ιστορικός όρος που
καθορίζει την ανατολική πλευρά όμως δεν περιλαμβάνει ολόκληρη τη Θράκη,
περιλαμβανομένης και της Ευρωπαϊκής Κωνσταντινούπολης, τα νησιά καθώς και την
περιοχή ανατολικά του Ευφράτη. 

 

Παρεμπιπτόντως,
θα θέλαμε να προσθέσουμε ότι αναγνώριση από τρίτους δε θα ήταν αναγκαία αν δεν
ήταν για την αναιδή άρνηση της τουρκικής επίσημης πλευράς.  Από την άλλη, οι στόχοι της Διασποράς δεν
πρέπει να είναι η εξασφάλιση της αναγνώρισης για χάρη αναγνώρισης και μόνο.  Θα πρέπει να γίνουν προσπάθειες και για την
συλλογική κατανόηση της περιόδου μέσω έρευνας και σοβαρής ακαδημαϊκής δουλειάς.
 Τότε η αναγνώριση μπορεί να υιοθετήσει
ένα πολύ καλύτερο ρόλο βασισμένη σε ένα ακαδημαϊκό σώμα με ακαδημαϊκή μελέτη.

 

Επομένως γιατί ακαδημαϊκοί
και ενδιαφερόμενα μέρη να μην περιορίζονται μόνο σε μια περιοχή ειδικά;  Στην ιστοριογραφία της Αρμενικής Γενοκτονίας,
π.χ., ακαδημαϊκοί έχουν προσφέρει μελέτες που περιορίζονται στην Γενοκτονία
εναντίον των Αρμενίων σε συγκεκριμένες περιοχές, τότε γιατί να μην κάνουν το
ίδιο για την Ελληνική Γενοκτονία;[12]  Οι περιοχικές μελέτες είναι πολύ σημαντική
συνεισφορά στη συλλογική κατανόηση της Γενοκτονίας και δεν θα θέλαμε να
αποθαρρύνουμε τέτοια έργα.  Από την άλλη,
όμως δεν είμαστε πεπεισμένοι ότι μια περιοχική μελέτη περιορισμένη στον «Πόντο»
θα είναι αρκετή.  Ο Πόντος είναι μια
ιστορική λέξη για μια αρχαία περιοχή τα σύνορα της οποίας διαφοροποιούνται
σημαντικά δια μέσου των αιώνων και το να καθορίζεται ο Πόντος ως η πατρίδα των
Ποντίων στις αρχές του 20ου αιώνα είναι προβληματικό, αν ένας θέλει να είναι
ακριβής.  Ακόμα πιο σημαντικό, το θέμα εδώ
δεν αφορά μια περιοχική μελέτη αλλά προσδιορίζει γενοκτονικές εκστρατείες
ξεχωριστά και γι’αυτό η συζήτηση περιστρέφεται στο κατά πόσο αυτό αντανακλά
σωστά τα ιστορικά αρχεία.  Με τη θέση της
λεγόμενης «Ποντιακής Γενοκτονίας», αποτυγχάνεται η συμπερίληψη της ευρύτερης
ιστορίας και το μέγεθος της εκστρατείας εναντίον ολόκληρου του πληθυσμού των
Ελλήνων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.  Είναι μια θέση με στόχο να καθορίσει μια
μοναδική γενοκτονία στη περιοχή δίχως καν να αναφέρεται στην ύπαρξη άλλων Οθωμανών
Ελλήνων, πόσο μάλλον την κοινή τους μοίρα.  Εδώ, ελπίζουμε οι αναγνώστες να συμφωνήσουν
ότι υπάρχει τεράστια διαφορά μεταξύ εκείνου του όρου, και ας πούμε της έκφρασης
«Πόντος: μια περιοχική μελέτη της Ελληνικής Γενοκτονίας».

 

Για όσους ακόμα
διαφωνούν, θα θέλαμε να θίξουμε ένα τελευταίο σημείο: Τυχόν αποτυχία να
περιληφθεί η ευρύτερη ιστορία ίσως να συνιστά απειλή για τα ίδια τα Ποντιακά
συμφέροντα.  Ας υποθέσουμε για μια στιγμή
τα ακόλουθα χαρακτηριστικά, ειδικά όσο αφορά την περιοχή του Πόντου: (1) Το αναφερθέν
κίνημα αντίστασης, (2) Η Ρωσική κατοχή μεταξύ 1916–1918, (3) Η Βρετανική
στρατιωτική παρουσία, (4) Ο ελληνικός ναυτικός βομβαρδισμός των λιμανιών της
Μαύρης Θάλασσας, (5) Οι εδαφικοί ισχυρισμοί για την περιοχή του Πόντου και οι
απόπειρες ίδρυσης Ποντιακού κράτους.  Οι αναθεωρητές, που στόχο
έχουν να σπιλώσουν την ιστορική πραγματικότητα της Γενοκτονίας, έχουν εντοπίσει
όλες αυτές τις καταστάσεις μοναδικών στην περιοχή για να διαστρεβλώσουν την
ιστορία των καταδιώξεων στο Πόντο.  Για
παράδειγμα, εκδόσεις όπως Το Ποντιακό
ζήτημα και η πολιτική της Ελλάδας από το Κέντρο Ερευνών Ατατούρκ και το
μνημόνιο Διορθώνοντας τα γεγονότα της
Ποντιακής προπαγάνδας εναντίον της Τουρκίας του Τουρκικού Υπουργείου
Εξωτερικών έχουν εκμεταλλευθεί—αρκετά αποτελεσματικά θα λέγαμε—τις καταστάσεις
αυτές.[13]  Αν δεν ληφθεί υπόψη η μοίρα των Ελλήνων και
στις υπόλοιπες περιοχές της αυτοκρατορίας, καταντά σχεδόν αδύνατη η
αποτελεσματική προώθηση των θέσεων για γενοκτονία αλλά μόλις κάποιος είναι διατεθειμένος
να διευρύνει το πλαίσιο της εκστρατείας της γενοκτονίας, η θέση όσων αρνούνται
τα γεγονότα καταρρέει.  Δίνουμε μόνο ένα
παράδειγμα, το να μπορούμε να υποδείξουμε τους εκτοπισμούς των Ελλήνων ανδρών,
γυναικών και παιδιών από, ας πούμε, το Ικόνιο στην κεντρική Τουρκία, υποσκάπτει
πλήρως τις θεωρίες των ιστορικών αναθεωρητών που ισχυρίζονται ότι οι εκτοπισμοί
ήταν αποτέλεσμα στρατιωτικής αναγκαιότητας.  Υπό το φως των ανωτέρω, πιστεύουμε ότι οι
απόπειρες να καθοριστεί μια ξεχωριστή και τοπική γενοκτονία στην περιοχή του
Πόντου είναι ηθικά και ιστορικά αστήρικτη και ενθαρρύνουμε όλα τα ενδιαφερόμενα
μέρη να δώσουν προτεραιότητα κυρίως στα ιστορικά αρχεία.[14]

.