Νόημα σε έναν κόσμο χωρίς

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος*

Εδώ δεν θα κάνουμε κάποια εμβριθή ανάλυση ηθικής ή αισθητικής φιλοσοφίας. Ξεπερνάει τόσο τις σκοπιμότητες όσο και τις γνώσεις του γράφοντος. Παίζοντας όμως με κάποιες ιδέες και αναζητώντας διεξόδους από το ψυχοπνευματικό τέλμα μέσα στο οποίο σερνόμαστε σαν κοινωνία, θα προσπαθήσουμε να βγάλουμε κάποιους πρακτικούς οδοδείκτες. Απλές και βασικές αρχές, λίγο σκόρπιες, ίσως αυθαίρετες, για να κατευθύνουμε τη ζωή μας σε σχέση με τον εαυτό μας αλλά και μέσα στον κόσμο.

Η ανθρώπινη κατάσταση είναι πολύ περίπλοκη και με τις ιδιοσυγκρασίες και τις δυσερμήνευτες πτυχές της έχει βασανίσει από χρόνων αμνημονεύτων φιλοσόφους, ψυχολόγους, ποιητές και θεολόγους. Αναζητούμε την τάξη, την πρόοδο και τη γαλήνη, είμαστε όντα με τη δυνατότητα της λογικής, γινόμαστε άθυρμα της βιολογίας μας, επαναστατούμε, αυτοκαταστρεφόμαστε, ξεπερνάμε τον εαυτό μας. Αυτοθυσία, κυνισμός, ωφελιμισμός, αλληλεγγύη, τρυφερότητα, έρωτας, φρικαλεότητα. Χαώδες το μωσαϊκό της ψυχής, όσο κι αν ακούραστοι μελετητές, εμπειρικοί ή ακαδημαϊκοί, αναγνωρίζουν μοτίβα λίγο πολύ προβλέψιμα. Από αυτό θα πάρουμε δύο τάσεις.

Πρώτον, ο άνθρωπος είναι πλάσμα της συνήθειας. Αγαπά την τάξη, το γνώριμο και το σταθερό. Βεβαίως αυτό διαφέρει από χαρακτήρα σε χαρακτήρα, όμως όλοι χρειαζόμαστε να πατάμε κάπου γερά και να ορίζουμε τη ζωή μας γνωρίζοντας πως κάποια πράγματα μένουν ασάλευτα ή έστω σχετικά σίγουρα. Δεν μπορούμε να ξυπνάμε κάθε πρωί με την αγωνία αν θα είναι η στέγη πάνω από το κεφάλι μας ή αν θα μας αγαπάει η μητέρα μας-τουλάχιστον, όχι και να είμαστε ευτυχισμένοι. Βρίσκουμε αυτές τις βάσεις στον ανθρώπινο μας περίγυρο, μια ιδεολογία ή θρησκεία, σε γεωγραφικούς τόπους ή υλικά σημεία αναφοράς, χόμπι, γούστα και εξαρτήσεις. Σχεδόν ενστικτωδώς αναγνωρίζουμε και εκτιμάμε την αρμονία (στην φύση, τον άνθρωπο, την τέχνη) και αποδίδουμε ομορφιά σε αυτήν. Από την άλλη βέβαια, συνήθεια και τάξη δεν ταυτίζονται. Η τάξη φοβάται την αλλαγή διότι τη διασαλεύει, σπάει την αρμονία και την ευρυθμία. Όμως είναι η ίδια ροπή που μας εμποδίζει να αλλάξουμε μια κακή συνήθεια.

Είμαστε επίσης όντα ατίθασα. Δυσανασχετούμε με τους κανόνες ακόμη και εάν λογικά γνωρίζουμε ότι είναι για το καλό μας. Ιδίως στα παιδιά και τους νέους αρέσει να κάνουν τρέλες, να μην υπακούουν, να βλέπουν τις αλλαγές με ενθουσιασμό και να τις επιδιώκουν. Παίρνουν φωτιά οι άνθρωποι να φωτίσουν το σκοτάδι-καίγονται, αλλά δεν πειράζει. Κάνουμε πράγματα που ξέρουμε πως μας οδηγούν σε προβλήματα και την καταστροφή αλλά προχωράμε με χαμόγελο και σιγουριά. Το άγνωστο μας τρελαίνει. Αυτή η τάση μπορεί να κάνει, αφ’ ενός, τη ζωή γεμάτη και ενδιαφέρουσα και τον πολιτισμό ζωντανό. Η ορμή που σπάει τις συμβάσεις και επιτίθεται στα όρια είναι απαραίτητη για την δημιουργικότητα και την ανανέωση. Όμως έτσι παίρνει σβάρνα πράγματα αγαθά και χρήσιμα και καλά (με τη νέα και την αρχαία έννοια της λέξεως). Το νέο δεν είναι πάντα καλύτερο. Οι τρέλες μας κάποια στιγμή φέρνουν το λογαριασμό. Η επανάσταση δεν μπορεί να είναι μόνιμη κατάσταση. Ο κόσμος, λένε, αξίζει χάρη στους ακραίους, οι μετριοπαθείς όμως τον κάνουν και λειτουργεί. Οπότε; Τώρα τι γίνεται; Ποια είναι η ισορροπία; Ισορροπία ακριβής δεν μπορεί να υπάρξει στον πεπτωκώτα τούτο κόσμο. Και εάν οι διαρκείς αντιθέσεις φέρνουν μια κάποια σύνθεση και (προσωρινή) ισορροπία στον κοινωνικό χώρο, εντός του ανθρωπίνου κελύφους η διαπάλη μπορεί να πάρει διαστάσεις ομηρικής μάχης. Είναι τα διλήμματα του Κίρκεγκαρντ: ό,τι και να κάνεις, ό,τι ατραπό ζωής και να ακολουθήσεις, για κάποιο λόγο θα το μετανιώσεις.

Σε κοινωνικό ή πολιτισμικό επίπεδο, οι παλαιότερες εποχές χαρακτηρίζονταν από έμφαση στη σταθερότητα, την υπερβατικότητα και αιωνιότητα των νοημάτων και των δομών. Υπήρχαν νόρμες, μυθιστορίες και θρησκευτικές επιταγές που καθόριζαν τη θέση του ανθρώπου στον σύμπαντα κόσμο, την ανθρώπινη οικουμένη και πόλιν, τον κοινωνικό περίγυρο και την τάξη της υπάρξεως, φθάνοντας από τα τρίσβαθα του κάτω κόσμου μέχρι τους επουρανίους θρόνους. Κάθε πράξη και έκφανση της ζωής είχε νόημα, σκοπό και λόγο. Ο πόνος, η δυσκολία και ο κύκλος της ζωής είχαν απαντήσεις σα χαραγμένες στην πέτρα. Ο μεσαιωνικός χωρικός (το νεωτερικό αρχέτυπο του απλοϊκού, αδαούς ανθρωπάκου), καλώς ή κακώς, δεν είχε υπαρξιακές κρίσεις.

Τώρα θα πει κανείς, υπαρξιακές κρίσεις δεν έχουνε και τα κοτόπουλα. Η κατάσταση αυτή, που πολλοί θεώρησαν νηπιακή για τον ανθρώπινο νου, ξεπερνούσε τη σταθερότητα φθάνοντας τη βαλτώδη στασιμότητα. Οι “δήθεν” αιώνιοι νόμοι δικαιολογούσαν δραματικές και άδικες ανισότητες, καταδίκαζαν την δημιουργική ενέργεια του ανθρώπου σε αχρηστία και εκεί που θα μπορούσε να ιδωθεί ένα πρόβλημα που αναζητά λύση, έβλεπαν αόριστες “φυσικές καταστάσεις”. Τους τελευταίους αιώνες η μεταρρύθμιση, η αποδόμηση, η επανάσταση πήραν την εκδίκηση τους. Και με τι αποτελέσματα ε; Από τη μία έπνιξαν την οικουμένη στο αίμα για χάρη κατά τα άλλα φιλανθρώπων και παραδεισίων οραμάτων και υψηλών ιδανικών (ελευθερία, ισότητα, αδελφότητα, έθνος, κοινοκτημοσύνη…). Όμως άνοιξαν το δρόμο για αλματώδη τεχνική και πολιτική ανάπτυξη.

Η μεγάλη απώλεια της νεωτερικότητας ήταν το νόημα. Όταν όλα καθορίζονται, ταξινομούνται, απομαγεύονται και τελικά αποδομούνται, είναι δύσκολο η ψυχή να αγκυροβολήσει κάπου, σημαντική προϋπόθεση για μακροχρόνια σταθερότητα και αρμονία. Πλέον δεν υπήρχε μυστήριο-όμως ούτε και ενδιαφέρον. Η κοινωνία δεν ελέγχει το άτομο τόσο αυστηρά-αλλά από την άλλη, ούτε νοιάζεται. Η απώλεια του νοήματος (μέσα από την παρακμή της οικογένειας, της θρησκείας, των εθίμων, της δεμένης κοινότητας) έχει τροφοδοτήσει πολλές πολιτισμικές κρίσεις και παθογένειες. Όταν όλα είναι μετρήσιμα και εμπορέυσιμα, αναπόφευκτα θυσιάζουμε την αυθεντικότητα, την θέρμη και την ανισότητα. Η πολιτική απελευθέρωση και η τεχνική πρόοδος συγκαλύπτουν το δραματικό μας έλειμμα σε “κοινωνική τεχνολογία”, η υπερπροσφορά πληροφοριών την απουσία σοφίας και κρίσης.

Πολλές φορές οι παρατηρήσεις αυτές απαντώνται με αμυντικά αντανακλαστικά: “Και τι να κάνουμε; Να αρνηθούμε την πρόοδο; Έτσι έχουν σήμερα τα πράγματα”. Σε πρόσφατο tweet του ο Φράνσις Φουκουγιάμα, γνωστός για τη δραματικά διαψευσμένη φιλελεύθερη αισιοδοξία του “τέλους της ιστορίας”, έγραψε πως “άμα θέλετε νόημα να πάτε στη Μέση Ανατολή”, επισημαίνοντας πως η εμμονή στα ιδανικά έχει παλαιότερα πνίξει την Ευρώπη στο αίμα. Δεν έχει λάθος από μία μεριά. Όμως το να απορρίπτεται τόσο αβασάνιστα και επιπόλαια μία αληθινή κρίση του ανθρωπίνου πνεύματος, που σχετίζεται με τόσα πολλά προβλήματα της σημερινής Δύσης (από την κατάθλιψη και τα ναρκωτικά μέχρι το ναρκισσισμό των social media και την στροφή γηγενών Ευρωπαίων στον τζιχαντισμό) είναι όχι μόνο σφάλμα για έναν διανοητή αλλά και πολιτικά επικίνδυνο. Ο άνθρωπος ψάχνει νόημα και αξίες, θέλει κάτι να τον συγκινήσει. Να νιώσει γεμάτος και ολοκληρωμένος. Οι κοινωνίες μας είναι αδιαμφισβήτητα καλύτερες από ποτέ σε ανέσεις και υλικοτεχνικές δυνατότητες, όμως το κενό στην ανθρώπινη ψυχολογία δεν είναι ούτε αμελητέο και ούτε χωρίς συνέπειες.

Τι μπορεί να κάνει ένας άνθρωπος σήμερα λοιπόν, στον χαώδη κυκεώνα που μας έχει περικυκλώσει; Πως μπορεί να αρνηθεί το σύγχρονο κόσμο χωρίς να περιπέσει στον εξτρεμισμό ή το μηδενισμό; Ξεκινάμε βέβαια με την προϋπόθεση πως ένα πρόσωπο με κάποιες πνευματικές ανησυχίες και κοινωνικές ευαισθησίες έχει συμπεράνει πως η επικρατούσα κουλτούρα του ωφελιμισμού, της εύκολης και γρήγορης ικανοποίησης, της αποχαύνωσης από τα μέσα της πληροφορίας, της άθλιας μαζικής διασκέδασης (ένα zapping θα σας πείσει) και των γελοίων δημοσίων προτύπων είναι κάτι αρνητικό από το οποίο πρέπει να απομακρυνθεί. Απαιτείται α) ένας νέος (ή ριζοσπαστικά παλαιός) τρόπος να δει κανείςτον κόσμο και τις αντιφάσεις του, β) η οξυδερκής παρατήρηση των προβλημάτων, πρώτα από όλα στην ίδια του την ψυχή και ζωή, γ) συνειδητός προσανατολισμός των πράξεων και των συνηθειών προς κάτι αγαθότερο και δ) η επικοινωνία αυτής της αντίστασης σε άλλους ανθρώπους.

Σε επόμενα κείμενα θα καταδυθούμε βαθύτερα στις επιλογές μας ενώπιον αυτής της πρόκλησης.

Και στην ελπίδα για έναν αυθεντικό τρόπο υπάρξεως μέσα σε έναν πλαστικό κόσμο.