Το Ισλάμ ως Δίκαιο
(διαλέξεις Κυριάκου Θ. Νικολάου-Πατραγά, καθηγητή Ισλαμικού Δικαίου)
o Το Ισλάμ είναι πριν και πάνω από όλα δίκαιο. Είναι και κράτος και θρησκεία. Ενδιαφέρεται περισσότερο για την εξωτερική εμφάνιση υπακοής στον ιερό νόμο και όχι για την εσωτερική διάθεση, κάτι που θα το κρίνει ο Θεός. Αν ο αμαρτήσας πιστός αποφύγει την εγκόσμια ποινή τότε δεν θα υπάρξει άφεση στην τελική κρίση. Δεν υπάρχει μετάνοια και εξομολόγηση.
o Τέσσερις πηγές δικαίου στο Ισλάμ.
o Ιερό Κοράνιο (κυριολεκτικός λόγος του Θεού, δύο περίοδοι, Μέκκα και Μεδίνα).
o Ιερά Παράδοση (Σούνα) που αποτελείται από τεκμηριωμένες Διηγήσεις για τη ζωή του προφήτη (Χαντίθ). Η παράδοση χωρίζεται σε υποχρεωτική, επιθυμητή και αδιάφορη. Υποχρεωτική: υπακοή οδηγεί σε θεία αμοιβή και παρακοή οδηγεί σε εγκόσμια και θεία τιμωρία, π.χ. πως προσευχόταν ο Μωάμεθ. Επιθυμητή: υπακοή οδηγεί σε θεία αμοιβή αλλά παρακοή δεν οδηγεί σε κάποια τιμωρία, π.χ. νηστεία Δευτέρας και Πέμπτης. Αδιάφορη: επεισόδια της ζωής του προφήτη χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον, π.χ. πως κοιμόταν ο Μωάμεθ, τι φορούσε, η επιταγή για μούσι αλλά όχι μουστάκι. Οι ισλαμιστές δεν δέχονται αυτήν την τριμερή διάκριση, για εκείνους όλα είναι υποχρεωτικά.
o Σύμφωνη γνώμη της κοινότητος των πιστών (Ιγκμάα), από σύνοδο νομοδιδασκάλων που συνέρχεται όταν δεν καλύπτει ένα θέμα το Κοράνι ή η Παράδοση. Ύστερα, η κοινότητα των πιστών (ούμα) το δέχεται ή το απορρίπτει. Άπαξ και η κοινότητα το έχει δεχθεί οικουμενικά θεωρείται ασφαλώς σωστό και θεόπνευστο. Με τη μέθοδο αυτή εγκαθιδρύθηκε η χαλιφεία.
o Αναλογία (Κνιες): Το Ισλάμ έχει πέντε βασικές αξίες, τη ζωή (όχι φόνος), την λογική (όχι μέθη, ναρκωτικά), την περιουσία (όχι κλοπή), τη θρησκεία (όχι αλλαξοπιστία και ειδωλολατρία) και την τεκνογονία (όχι μοιχεία). Όλοι οι κανόνες του Ισλάμ ζητούνε την υπεράσπιση των αξιών αυτών. Με την αρχή της αναλογίας ορίζονται πράγματα που μπορεί να μην αναφέρονται ονομαστικά στα ιερά κείμενα, π.χ. απαγορεύεται ρητώς ο οίνος, όμως επεκτείνεται στο ζύθο και τα ναρκωτικά διότι επίσης θολώνουν τη λογική.
o Πέντε Πυλώνες: Ομολογία Πίστεως (σάχαντα), Προσευχή (σαλάτ), Νηστεία (μήνας Ραμαζανιού), Ιερά Αποδημία στη Μέκκα (χατζ), υποχρεωτική Ελεημοσύνη (ζακάτ).
o Μουσουλμανικό κράτος: κράτος με μουσουλμανική πλειοψηφία, το οποίο όμως εφαρμόζει θετό, κοσμικό δίκαιο, όπως η Τουρκία. Ισλαμικό κράτος: κράτος το οποίο εφαρμόζει το ισλαμικό δίκαιο (σαρία), όπως η Σαουδική Αραβία και το Ιράν. Ισλαμιστικό κράτος: κράτος το οποίο οδηγείται σε επί το αυστηρότερον ερμηνεία και δεν συνεπώς εφαρμόζει σωστά το μήνυμα του Κορανίου (ταλιμπανικό Αφγανιστάν, Πακιστάν, Λιβύη, Κατάρ, Σουδάν, Υεμένη). Ιδιάζουσα περίπτωση: η Αίγυπτος είναι κοσμικό κράτος με επικρατούσα θρησκεία.
o Μωαμεθανοί: οι μουσουλμάνοι πλην Σιιτών.
ΟΙ ΠΥΛΩΝΕΣ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ
ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ
ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ
Περιοδικό Νέα Κοινωνιολογία. τεύχος 23 (άνοιξη 1997), Αφιέρωμα στο Ισλάμ
(ολόκληρο το τεύχος σε pdf εδώ)
o Η Φιλοσοφία του Ισλάμ (Μάριος Μπέγζος): Φιλοσοφία (fasalifa) στο Ισλάμ «είναι ο εννοιολογικός εξοπλισμός του εκχριστιανισμένου ελληνισμού της Μέσης Ανατολής, που μεταφράζεται στον ισλαμικό πολιτισμό για να αντιμετωπισθούν ηθικά θέματα της κορανικής διδασκαλίας». Τέτοια ζητήματα ήταν κυρίως τρία: η ελευθερία της βούλησης, η θεοδικία και η σχέση του Θεού προς τον κόσμο. Πηγή: κυρίως οι Νεστοριανοί ιατροφιλόσοφοι, ελληνομαθείς και νεοπλατωνικοί, που εργάζονταν στις αυλές μουσουλμάνων ηγεμόνων. Μεγάλη περσική επιρροή, εκεί είχαν παλαιότερα καταφύγει οι εθνικοί φιλόσοφοι μετά τους διωγμούς του Ιουστινιανού. Δευτερεύουσα επιρροή ορθοδόξων. Έμφαση στον Αριστοτέλη, χωρίς όμως μονομανία.
Αρχικώς οι Ομμαϋάδες επιφυλάσσονται έναντι οτιδήποτε μη μουσουλμανικού, όμως μετά τη μεταφορά της πρωτεύουσας στη Δαμασκό το 660 αρχίζουν οι πρώτες μεταφράσεις. Διαίρεση ισλαμικής φιλοσοφίας: Α’ Περίοδος: 750-950. Ανάρρηση, και ακμή Βαγδάτης. Μετάφραση αρχαιοελληνικών κειμένων (β’ περίοδος), ιδίως του Αριστοτέλους, από το πρωτότυπο ή συριακές εκδόσεις.Β’ Περίοδος: 950-1250. Αβερρόης, Αβικένας, Γκαζαλί. Χρυσή εποχή του Ισλάμ. Ερμηνεία και ανάπτυξη πρωτοτύπου έργου. Τελειώνει με την καταστροφή της Βαγδάτης από τους Μογγόλους.Γ’ Περίοδος: 1250-σήμερα. Παρακμή, σχεδόν μόνο σχολιογραφία.
Εναλλακτική, χωροχρονική διαίρεση: α) Ανατολική περίοδος 9-11ος αι., Άραβες και Πέρσες διανοητές με επίκεντρο τη Δαμασκό και τη Βαγδάτη, β) Δυτική ή μαγριμπική περίοδος 12ος αι. και εξής, Ισπανία και Βόρειος Αφρική.
Γιατί προτίμηση στον Αριστοτέλη; α) ευρεία διαθεσιμότητα από ελληνικές και συριακές πηγές, β) παιδαγωγική καταλληλότητα, γ) συναισθηματική έλξη προς τον δάσκαλο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο οποίος αναφέρεται στο Κοράνιο περίπου ως απόστολος του Θεού.
Α’ Περίοδος
Αλ Μαμούν Αλ Ρασίντ (χαλίφης 813-833): ιδρύει τον Οίκο της Σοφίας στη Βαγδάτη και εντείνει το μεταφραστικό έργο.
Αλ Κιντί (800-870): συνδυασμός της πλατωνικής θεωρίας της απορροής (το Ένα εξελίσσει και διέπει τα πολλά) με τη δημιουργία του κόσμου κατά το Ισλάμ.
Αλ Φαραμπί (870-950): η φιλοσοφία ως μορφή προφητείας στην οποία υπάγεται το Κοράνιο και ο ιερός νόμος.
Β’ Περίοδος
Αβικένας (980-1037): Πέρσης. Μεταφυσική διάκριση μεταξύ αναγκαίου όντος και ενδεχομένου/δυνατού όντος, διάκριση ουσίας και ύπαρξης, η θρησκεία είναι η μεταφυσική του λαού και οι προφήτες οι ψυχολόγοι της μάζας.
Γκαζαλί (1058-1111): Πέρσης. Αντίποδας του Αβικένα, σφοδρή κριτική της φιλοσοφίας και απαίτηση πρωτείων της θρησκείας και της πίστεως έναντι του ορθού λόγου, απόρριψη αιωνιότητος του κόσμου και ανάστασης των νεκρών.
Αβερρόης (1126-1198): Ισπανογενής. Κορυφαίος ερμηνευτής του Αριστοτέλους, αποβολή πλατωνικών στοιχείων. Σύνθεση λόγου και πίστης, απόρριψη διάκρισης ουσίας και ύπαρξης, αιωνιότητα κόσμου και ανάσταση των νεκρών. Τεράστια επιρροή στη διάδοση του αριστοτελισμού στην Ευρώπη και την ανάπτυξη του σχολαστικισμού/θωμισμού των καθολικών.
o Σχεδίασμα μιας θεολογικής προσέγγισης του Ισλάμ (Αλέξανδρος Καριώτογλου): Το Ισλάμ αντλεί από το χριστιανισμό και τον ιουδαϊσμό, αλλά και από τις θρησκείες και αντιλήψεις όλης της Μέσης Ανατολής.
Το χαλιφάτο αποτελεί τη μουσουλμανική εξέλιξη της ιδέας της θεοκρατικής-κοσμοκρατορικής βασιλείας, που υπάρχει από την αρχαιότητα και βλέπει την ιστορία ως εναλλαγή αυτοκρατοριών (Αιγυπτίων, Βαβυλωνίων, Περσών, Αλεξάνδρου, Ρωμαίων, Οθωμανών).
Η μουσουλμανική βασιλεία διακηρύττει την ενότητα του Αλλάχ, την απόλυτη κυριαρχία του στον κόσμο και τη διαχείριση του θελήματος του από το χαλιφάτο και την ούμα. Ταύτιση θρησκείας και πολιτικής.
Επιρροές του Ισλάμ
Γνωστικοί ιουδαιοχριστιανοί: Ιδίως οι Ελκεσαίοι (στοιχεία γνωστικισμού, αστρολογίας, μαγείας, αποκρυφισμού), των οποίων ο αρχηγός Ελκεσαί είχε λάβει ιερό βιβλίο από άγγελο. Αυστηρός/αντιτριαδικός μονοθεϊσμός, ο Ιησούς απλός άνθρωπος, τήρηση περιτομής κ.α.
Μανιχαίοι: εδιώχθησαν από τους μουσουλμάνους, όμως από εκεί προήλθε η βασική ιδέα πως ο Θεός ως υπέρτατος νους είναι εντελώς διαφορετικός από τον κόσμο και την ύλη του.
Εβραίοι: αυστηρός μονοθεϊσμός, νομικό πνεύμα, θεοκρατία, καθαρό-ακάθαρτο κ.α. Παλαιά Διαθήκη, ίδιοι προπάτορες (Αβραάμ κ.α.).
Χριστιανισμός: επιδερμική επιρροή, λείπουν τα στοιχεία της αγάπης, της μετανοίας κ.α. Παρουσία και εξύμνηση Ιησού και Μαρίας, όμως ως απλών ανθρώπων. Αρχικώς οι χριστιανοί εξέλαβαν το Ισλάμ ως αίρεση.
Το Ισλάμ ως «σημιτικός δογματισμός»: αποκλείεται πλήρως η είσοδος του Απολύτου στον κόσμο. Ο διαχωρισμός μεταξύ Θεού και κόσμου ή ανθρώπου είναι αυστηρός. Ο Θεός είναι απόλυτος, ένας, προσωπικός και κυρίαρχος, κυβερνά τον κόσμο βάσει της απόλυτης θέλησης του. Θεός κύριος και κριτής της ιστορίας. Το πνεύμα του Κορανίου και του Ισλάμ είναι απλό, ορθολογικό και νομικό, καθώς ο Θεός δίδει διαταγές για κάθε πτυχή της ανθρώπινης ζωής.
o Ισλάμ και Χριστιανισμός: Ιστορικό Περίγραμμα (Δημήτρης Μιχαλόπουλος): ο Μωάμεθ ήταν η απάντηση της Ασίας στο Μέγα Αλέξανδρο. Ταυτοχρόνως και πρώτα από όλα ήταν φύση θρησκευτική.
Το Ισλάμ είναι η καταληκτική φάση της πάλης εναντίον της ειδωλολατρίας, του διαβόλου και της απιστίας. Εφ’ όσον δε είναι όλοι οι άνθρωποι μουσουλμάνοι, η πάλη συνεχίζεται.
Η αντίληψη του Θεού ως απολύτου και μη μετέχοντος της ανθρώπινης φύσης (Ισλάμ, Μονοφυσιτισμός) δίνει έμφαση στην έκφραση της ισχύος και της προστασίας του, έναντι της παρηγοριάς και της φιλοσοφίας.
o Ισλαμική Θεοκρατία: η θρησκεία ως μόνη διαφοροποίηση μεταξύ των ατόμων (Αλέξανδρος Καριώτογλου): η θεοκρατία στο Ισλάμ είναι αυτονόητη, στο χριστιανισμό υπήρξε περιθωριακή, κυρίως σε διανοητικό επίπεδο και με μικρή εφαρμογή (Γενεύη επί Καλβίνου, Μορμόνοι και προτεστάντες στις πρώιμες ΗΠΑ).
Η πολιτική αποσκοπεί σε ένα και μόνο, στη διασφάλιση των δικαιωμάτων του Θεού και των πιστών.
Οίκος Ισλάμ-Οίκος Πολέμου: καθήκον του μουσουλμάνου να επεκτείνει τον πρώτο και να εκμηδενίσει το δεύτερο. Ιερός Πόλεμος.
Το Ισλάμ κήρυσσε ισότητα ανεξαρτήτως εθνών, εν τοις πράγμασι όμως οι Άραβες ήταν προνομιούχοι. Ως έναν τρόπο αντίδρασης οι μη Άραβες μουσουλμάνοι γίνονταν πιο ζηλωτές πιστοί και εδίωκαν τους μη μουσουλμάνους.
o Θρησκευτικός φονταμενταλισμός στο σύγχρονο Ισλάμ (Βασίλειος Γιούλτσης): στοχεύει στην αποτροπή νόθευσης της πίστης, τη διαφύλαξη της εθνοφυλετικής υπόστασης και την τιμωρία των αποστατών ηγετών.
Τζιχάντ ως ο έκτος πυλώνας του Ισλάμ, με πτυχή εσωτερική (καταπολέμηση παθών, εξευγενισμός των ηθών, αυτοπειθαρχία) και εξωτερική (μαχητική εξάπλωση της πίστης, επιβολή ισλαμικής κυριαρχίας, τιμωρία απίστων). Οι δύο αυτές πτυχές είναι αλληλένδετες.
ΧΑΡΤΗΣ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ
(με ανοικτό πράσινο οι σουνίτες, με σκούρο οι σιίτες)
Μάριος Νοβακόπουλος (mnovakopoulos.blogspot.gr)