Η Ιστορία δεν έχει «άκαμπτες νομοτέλειες», όπως φαντάζονται κάποιοι. Ούτε ισχύουν στην Ιστορία τα αυστηρά θεωρήματα των Μαθηματικών.
Ούτε επαναλαμβάνεται η Ιστορία μέσα από «κύκλους», όπως υποστηρίζουν κάποιοι αθεράπευτοι ντετερμινιστές…
Υπάρχουν, ωστόσο, ορισμένοι ιστορικοί κανόνες, που έχουν την τάση να επαληθεύονται σε αντίστοιχες ιστορικές συνθήκες. Κι όταν συνδυασμοί παρόμοιων συνθηκών επανεμφανίζονται, κάποιες ιστορικές τάσεις, που θεωρούνταν «ξεπερασμένες», γίνονται ξανά ισχυρές. Ενίοτε και κυρίαρχες…
Τέτοια «ιστορικά θεωρήματα» καθιστούν την Ιστορία – δηλαδή την συστηματική μελέτη του παρελθόντος – εξαιρετικά ενδιαφέρουσα για την Πολιτική, δηλαδή για τη διαχείριση του παρόντος και τη χάραξη του μέλλοντος.
Ένα τέτοιο ιστορικό θεώρημα θα εξετάσουμε σήμερα. Γιατί μας ενδιαφέρει εξαιρετικά και γιατί γίνεται ξανά ιδιαίτερα επίκαιρο: Αφορά τη συσχέτιση ανάμεσα στη γεωπολιτική θέση της Τουρκίας και τη Ρωσία – μια συσχέτιση που έχει τρία σκέλη (συνοψίζεται σε τρείς εναλλακτικές προτάσεις):
— Όταν υπάρχει στρατηγική σύγκλιση Ρωσίας-Δύσης, η θέση της Τουρκίας αποδυναμώνεται – και η Τουρκία υφίσταται καταστροφικές κρίσεις.
— Όταν υπάρχει στρατηγική σύγκρουση Ρωσίας-Δύσης, η θέση της Τουρκίας αναβαθμίζεται και η ίδια κερδίζει σε πολλά μέτωπα.
— Κι όταν αποδυναμώνεται η Ρωσία, οι φιλοδοξίες της Τουρκίας αυξάνονται και ο «ακτιβισμός» της εντείνεται.
Ας δούμε μερικά παραδείγματα:
* Στις αρχές του 19ου αιώνα οι Ευρωπαϊκές δυνάμεις συνασπίστηκαν κατά του Ναπολέοντα και κατάφεραν να τον νικήσουν. Στον συνασπισμό αυτό πρωτεύοντα ρόλο έπαιξε η Ρωσία και η Βρετανία. Μετά τη νίκη τους δημιουργήθηκε η «Ιερά Συμμαχία» (Αυστρίας-Πρωσσίας-Ρωσίας), που κατέστησε τη Ρωσία πολύτιμο εταίρο των ευρωπαϊκών δυνάμεων για δεκαετίες.
Εκείνη ακριβώς την εποχή η Οθωμανική Αυτοκρατορία υφίσταται την πρώτη διαλυτική κρίση της, με αποτέλεσμα την Ελληνική Ανεξαρτησία, παρά το γεγονός ότι η «Ιερά Συμμαχία» στράφηκε εναντίον των εξεγερμένων Ελλήνων.
Το πρώτο σκέλος του θεωρήματος επαληθεύεται: Η στρατηγική σύγκλιση Ρωσίας-Δύσης συμπίπτει με μια πρώτη διαλυτική κρίση στην Οθωμανική Τουρκία.
* Κατά τη διάρκεια του Κριμαϊκού Πολέμου (1853-56), Γαλλία και Βρετανία συγκρούονται με τη Ρωσία και τη νικούν. Εδώ ο ρόλος της Οθωμανικής Τουρκίας προσωρινά αναβαθμίζεται, ενώ η Ελλάδα υποχρεώνεται να αλλάξει καθεστώς (εκδιώκεται ο Όθωνας), το νέο καθεστώς υποχρεώνεται να εγκαταλείψει προσωρινά τη «Μεγάλη Ιδέα» (ένθερμος οπαδός της οποίας υπήρξε ο Όθωνας στα τελευταία χρόνια τη βασιλείας του) και να υιοθετήσει στις επόμενες δεκαετίες την «άψογο στάση», δηλαδή την πλήρη ευθυγράμμιση με την πολιτική των «Προστάτιδων Δυνάμεων».
Το δεύτερο και το τρίτο σκέλος του θεωρήματος επαληθεύονται επίσης: Από μια σύγκρουση Δύσης-Ρωσίας ενισχύεται η Τουρκία κι από μια – προσωρινή όπως αποδείχθηκε τότε – αποδυνάμωση της Ρωσίας, επωφελείται μεσοπρόθεσμα η Τουρκία.
* Το 1878 η Ρωσία επανέρχεται στο ευρωπαϊκό προσκήνιο (μέσω Βαλκανίων). Αυτή τη φορά οι επιδιώξεις της δεν οδηγούν σε ρήξη με τις Ευρωπαϊκές δυνάμεις (όπως έγινε 25 χρόνια πριν, με τον Κριμαϊκό Πόλεμο), αλλά σε συμβιβασμό μαζί τους (με τη μεσολάβηση Μπίσμαρκ και Ντισραέλι).
Η Τουρκία τελικά χάνει απΆ όλες τις πλευρές: Η Ελλάδα κερδίζει τη Θεσσαλία το 1881 (χωρίς να χρειαστεί να πολεμήσει γιΆ αυτό), ενώ η Βουλγαρία προσαρτά την Ανατολική Ρωμυλία το 1885.
Το πρώτο σκέλος του θεωρήματος επαληθεύεται ξανά: επανάκαμψη της Ρωσίας και στρατηγική σύγκλισή της με τις Ευρωπαϊκές δυνάμεις, στοιχίζει αμέσως στην Οθωμανική Τουρκία. Η οποία, έκτοτε, μπαίνει σε μακροχρόνια κρίση, που θα αποδειχθεί μοιραία για την ίδια…
* Η αποχώρηση του Μπίσμαρκ από το προσκήνιο – της Γερμανίας και της Ευρώπης – σπρώχνει την ίδια τη Γερμανία σε τροχιά σύγκρουσης με όλους τους υπόλοιπους. Γαλλία και Ρωσία συγκλίνουν κι εκείνες στρατηγικά εναντίον της Γερμανίας, ενώ μετά το 1908 στην συμμαχία τους (Αντάντ) προστίθεται και η Βρετανία. Η στρατηγική σύγκλιση της Ρωσίας με τη Γαλλία και τη Βρετανία οδηγεί σε νέο διαμελισμό της Τουρκίας, πριν ακόμα ξεσπάσει ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος:
Πρώτη η Ιταλία επιτίθεται στις αφρικανικές κτήσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, το 1911, και αποσπά τη Λιβύη και τα Δωδεκάνησα. Αμέσως μετά (1912) οι Βαλκανικές χώρες επιτίθενται στην αποδυναμωμένη Τουρκία και της αποσπούν όλες τις Ευρωπαϊκές κτήσεις, εκτός από την Ανατολική Θράκη.
Η διάλυση της Τουρκίας δεν οφείλεται μόνο στην ήττα της στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Έχει αρχίσει πιο πριν και οφείλεται κυρίως στη σύγκλιση Ρωσίας-Δύσης, που αποδυνάμωσε πολλαπλά την Τουρκία απΆ όλες τις πλευρές.
Το πρώτο σκέλος του θεωρήματός μας, επαληθεύεται ξανά…
* Αμέσως μετά το τέλος του Πανευρωπαϊκού Πολέμου, κι ενώ η ηττημένη πλέον Τουρκία δεν φαίνεται να μπορεί να αποφύγει την πλήρη «εξαφάνιση», τελικά «διασώζεται» γιατί έχει μεσολαβήσει μια σημαντική γεωπολιτική ανατροπή: Στη Ρωσία έχει επικρατήσει η Μπολσεβίκικη Επανάσταση. Η Σοβιετική Ρωσία πλέον, μπαίνει σε φάση μακροχρόνιας αντιπαλότητας με τη Δύση. Κι αυτό δίνει την ευκαιρία στο Κεμαλικό κίνημα, στην αρχή να συμμαχήσει με τους Μπολσεβίκους, στη συνέχεια να συμμαχήσει με τους Γάλλους, τους Ιταλούς, τελικά και τους Βρετανούς, και να ανασυγκροτήσει την Τουρκία, ως εθνικό κράτος πλέον.
Το δεύτερο σκέλος του θεωρήματος επαληθεύθηκε και πάλι: Η μακροχρόνια αντιπαλότητα Δύσης-Ρωσίας, που εγκαινιάζεται την περίοδο 1918-20, επανέφερε την Τουρκία στο προσκήνιο, επέβαλε στους πάντες να συμμαχήσουν μαζί της και της επέτρεψε να αποφύγει την οριστικό διάλυση και εξαφάνισή της.
* Κατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, η Ρωσία ξανά συμμαχεί με τις Δυτικές δυνάμεις ενάντια στο ?ξονα. Όμως, αυτό δεν οδηγεί σε νέα διαλυτική κρίση της Τουρκίας, για τρείς λόγους:
— Πρώτον, διότι αυτή τη φορά η Τουρκία τήρησε στάση ουδετερότητας κατά τη διάρκεια του Πολέμου. Έτσι απέφυγε να βρεθεί με την πλευρά των ηττημένων μετά τον Πόλεμο.
— Δεύτερον, διότι η Ελλάδα είχε στο μεταξύ υποστεί μεγάλη καταστροφή από τον τετραετή κατοχή ενώ στη συνέχεια βυθίστηκε στο χάος του Εμφυλίου Πολέμου για άλλα τέσσερα χρόνια.
— Τρίτον – και σπουδαιότερο – διότι αμέσως μετά το τέλος του Πολέμου, άρχισε ο Ψυχρός Πόλεμος και η Ρωσία βρέθηκε ξανά σε σφοδρή αντιπαλότητα με τη Δύση.
ΠαρΆ όλα αυτά, η Ελλάδα κατάφερε να κερδίσει τα Δωδεκάνησα το 1947-48, παρά τις σφοδρές αντιρρήσεις της Τουρκίας τότε…
* Στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, η Τουρκία αναβαθμίζεται γεωπολιτικά και το δεύτερο σκέλος του θεωρήματος επαληθεύεται ξανά.
* Μετά την περίοδο 1989-91, όταν καταρρέει η ΕΣΣΔ, η Ρωσία μπαίνει σε περίοδο εσωτερικής κρίσης και «έκλειψης» από το προσκήνιο, ενώ ο ρόλος της Τουρκίας αναβαθμίζεται προς όλες τις κατευθύνσεις: και προς την Κεντρική Ασία, όπου φιλοδοξεί να γίνει ηγέτης όλων των τουρκόφωνων λαών, και στα Βαλκάνια, όπου φιλοδοξεί να γίνει ηγέτης όλων των εκεί μουσουλμανικών πληθυσμών και προς τη Μέση Ανατολή, όπου φιλοδοξεί να γίνει ηγέτης του «μετριοπαθούς Ισλάμ». Γενικά η Τουρκία μετά το 1990 προσπαθεί να ανασυστήσει μια ηγεμονία «από την Κίνα ως την Αδριατική κι από την Κασπία ως τον Περσικό Κόλπο».
Το τρίτο σκέλος του θεωρήματος μοιάζει να επαληθεύεται ξανά: Η «έκλειψη» της Ρωσίας από το παγκόσμιο προσκήνιο αναδεικνύει νέες (αχαλίνωτες) φιλοδοξίες για την Τουρκία.
* Όμως, η στροφή των ΗΠΑ κατά της ισλαμικής τρομοκρατίας, μετά την 11η Σεπτεμβρίου του 2001, φέρνει την Τουρκία σε δύσκολη θέση. Η εκστρατεία του ΝΑΤΟ κατά του Αφγανιστάν, καθιστά τη Ρωσία ξανά «προνομιακό σύμμαχο» της Δύσης στην κεντρική Ασία κατά του Ισλαμικού φονταμενταλισμού.
Όμως το πιο ανατρεπτικό έμελλε να συμβεί λίγο αργότερα: Η Ρωσία επανακάμπτει στο προσκήνιο. Κι αυτό ανατρέπει τα σχέδια όλων:
— Οι Αμερικανοί δεν μπορούν να παραμείνουν στο Αφγανιστάν χωρίς τη Ρωσική «στήριξη».
— Ούτε μπορούν να «σταθεροποιήσουν» το Ιράκ – και να απεμπλακούν από κει χωρίς ταπεινωτική ήττα – αν δεν συμφωνήσει και η Ρωσία στους μελλοντικούς «διακανονισμούς» ολόκληρης της Μέσης Ανατολής.
— Ούτε η αντιμετώπιση (των πυρηνικών φιλοδοξιών) του Ιράν είναι εφικτή δίχως της συναίνεση της Ρωσίας.
— Ούτε μπορούν να αντιμετωπίσουν την ανερχόμενη Κίνα μακροχρόνια, χωρίς στρατηγική σύγκλιση με τη Ρωσία.
?ρα, παρά τις ψυχροπολεμικές κορώνες που ακούμε τελευταία, η επιστροφή στον Ψυχρό Πόλεμο είναι εξαιρετικά δύσκολη.
— Για τους Ευρωπαίους είναι, επί πλέον, απαγορευτική. Διότι η Ευρώπη παραμένει ενεργειακή εξαρτημένη έναντι της Ρωσίας και πολιτικά διχασμένη απέναντί της.
Το θεώρημα που επισημάναμε σήμερα συσχετίζει όχι τη Ρωσία με την Τουρκία, αλλά την εκάστοτε σχέση Ρωσίας-Δύσης (αν πρόκειται για σχέση στρατηγικής σύγκλισης ή στρατηγικής αντιπαλότητας) με το ρόλο και τις φιλοδοξίες της Τουρκίας.
Συμπέρασμα:
— Αν μπαίνουμε ήδη σε νέα φάση Ψυχρού Πολέμου (όπως βιάστηκαν να συμπεράνουν κάποιοι) αυτό ενισχύει το ρόλο της Τουρκίας στην περιοχή μας.
— Αν αντίθετα πλησιάζει η ώρα ενός μεγάλου συμβιβασμού που θα εγκαινιάσει νέα περίοδο στρατηγικής σύγκλισης Ρωσίας-Δύσης, τότε είναι πιθανότερο η θέση και ο ρόλος της Τουρκίας να υποβαθμιστεί τα επόμενα χρόνια.
Η προοπτική του μεγάλου συμβιβασμού και της σύγκλισης στρατηγικών συμφερόντων Ρωσίας-Δύσης είναι πιο ορθολογική και πιο ρεαλιστική – και για τη Δύση και για την Ρωσία..
Η προβληματική που παρουσιάσαμε σήμερα, αλλάζει όλο το πλαίσιο της συζήτησης για την ελληνική εξωτερική Πολιτική.
Το πρόβλημά μας δεν είναι πλέον, αν «έχει δίκιο» η Ρωσία ή η Δύση, αν θα επικρατήσει τοπικά η Ρωσία ή τα γειτονικά της καθεστώτα που στηρίζονται από τη Δύση (και κοντράρουν τη Ρωσία), ούτε αν «μας συμφέρει» η επικράτηση της Ρωσίας ή η περιθωριοποίησή της…
Το πρόβλημα είναι ότι μας συμφέρει η επαναφορά της Ρωσίας, στο βαθμό που οδηγεί σε νέο συμβιβασμό και μακροχρόνια στρατηγική σύγκλιση με τη Δύση. Δεν μας συμφέρει, όμως, αν η επαναφορά της Ρωσίας οδηγήσει σε νέα φάση Ψυχρού Πολέμου με τη Δύση.
— Επαναφορά της Ρωσίας που οδηγεί σε στρατηγική σύγκλισή της με τη Δύση, ελαχιστοποιεί τις στρατηγικές επιδιώξεις της Τουρκίας, συντρίβει τις φιλοδοξίες της και παροξύνει την εσωτερική της κρίση.
— Επαναφορά της Ρωσίας που οδηγεί σε νέα περίοδο «Ψυχρού Πολέμου» με τη Δύση, αναβαθμίζει το ρόλο της Τουρκίας, αποχαλινώνει τις φιλοδοξίες της, κι ελαχιστοποιεί τα στρατηγικά περιθώρια της Ελλάδας.
Ευτυχώς (για μας και όχι μόνο), το πρώτο είναι πολύ πιθανότερο από το δεύτερο…
Μας συμφέρει, λοιπόν, να μην αποξενώσουμε τη Ρωσία από μάς, αλλά και να μην αποξενωθούμε από τη Δύση. Ώστε να ενισχύσουμε μέσα στη Δύση τις δυνάμεις που απορρίπτουν την επιστροφή στον Ψυχρό Πόλεμο και επιδιώκουν τη συνεννόηση (σε πρώτη φάση) και τη στρατηγική σύγκλιση με τη Ρωσία (σε αμέσως επόμενο στάδιο). Πολύ περισσότερο που αυτό είναι εφικτό, ρεαλιστικό και ορθολογικό και για τη Δύση συνολικά και για τη Ρωσία.
Κι εξόχως συμφέρον για την Ελλάδα .
Αυτό είναι, λοιπόν, το εθνικό συμφέρον μας. Που μπορούν να το αντιληφθούν μόνο όσοι από μας είναι σύγχρονοι και ρεαλιστές ταυτόχρονα:
Δηλαδή όσοι έχουν πάψει να σκέπτονται με τους όρους του «Ρωσικού» ή του «Αγγλικού» κόμματος κι αρχίζουν να σκέπτονται με όρους ρεαλιστικού εθνικού συμφέροντος.
Την περίοδο Σημίτη συνέβη κάτι παράδοξο: μας επανέφεραν στη λογική της «αψόγου στάσεως» και της απόλυτης ευθυγράμμισης με τις «Προστάτιδες Δυνάμεις», παρουσιάζοντας αυτή την «ολική επαναφορά» στην εποχή Δεληγιώργη ως «εκσυγχρονισμό»… εν όψει του 21ου Αιώνα!
Είναι καιρός να κλείσουμε αυτή την «παρένθεση» και να επιστρέψουμε στον αληθινό εκσυγχρονισμό του Βενιζέλου.
Η ανακάλυψη του εθνικού συμφέροντος είναι και πάλι η πεμπτουσία του εκσυγχρονισμού. Κι όχι μόνο στην Εξωτερική Πολιτική…
Του Χρύσανθου Λαζαρίδη, αντιπροέδρου του ΔΣ/Δ21
6η Σεπτεμβρίου 2008.