Άρθρο του Walter Devereux για το αμερικανικό περιοδικό Social Matter
Απόδοση στα ελληνικά: Μάριος Νοβακόπουλος
Για το ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ
ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΤΟΥ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ
Το εν λόγω κείμενο αποτελεί το δεύτερο και τελικό μέρος μίας πρωτότυπης πραγματείας, γύρω από τη σημασία που έπαιξε το Ευρωπαϊκό δάσος στην ψυχή του Δυτικού ανθρώπου, από τα ζωντανά, μυθικά δάση του Μεσαίωνα, μέχρι τη νέκρωση που έφερε η σύγχρονη εποχή και τη μάταια απόπειρα των Ρομαντικών να τους ξαναδώσουν λίγη μαγεία.
Στο παρακάτω κείμενο εκτίθεται ακριβώς αυτή η στρεβλή μορφή με την οποία οι Ρομαντικοί, στην προσπάθεια να ξεφύγουν από τον στεγνό ορθολογισμό του Διαφωτισμού, μετέτρεψαν το μυστηριακό δάσος σε παρωδία.
* * *
ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ
Οι Ρομαντικοί αρέσκονταν να φαντάζονται πως αντιδρούσαν με αηδία στην έφοδο του Tulliers (ΣτΜ; το γαλλικό ανάκτορο στο οποίο εισέβαλαν οι επαναστάτες το 1792, προκαλώντας την πτώση του Λουδοβίκου ΙΣΤ’) που έλαβε χώρα όταν ο ορθολογικός και ανθρωπολογικός κόσμος εκθρόνισε τον μεσαιωνικό, και οι χωρικοί άρχισαν την μακρά κατάπτωση τους σε Γάλλους και Γερμανούς. Δεν μπορούσαν, παρ’ όλα αυτά, να συλλάβουν το πνεύμα της καθημερινής παραδοχής του εξωκοσμίου που επικρατούσε όταν οι μύθοι υοθ Αρθούρου και του Πάρσιφαλ ήταν στη νιότη τους. Όσο όμορφα κι αν έγραφε ο Yeats (ΣτΜ: Ιρλανδός ποιητής) ή πόσο καλά έμαθε ο Pearse τη γαελική γλώσσα της Σκωτίας, κανείς τους δεν είχε μάτι ρυθμισμένο να δει μία banshee (ΣτΜ: αερικό του θανάτου). Για να σκαλίσει κανείς την κολοκύθα του Halloween και να έχει νόημα, η καρδιά του ανθρώπου πρέπει όντως να πιστεύει στους δαίμονες που διακωμωδεί, και οι Ρομαντικοί μπορούσαν απλά με θλίψη να διαπιστώσουν πως τους έλειπε αυτή η βαθιά πίστη. Σκεφθείτε για παράδειγμα τη μεγαλειώδη αλλά άψυχη γραφή του Σατωμπριάν, (ΣτΜ: Γάλλου πολιτικού ,συγγραφέως και φιλέλληνος) στην «Ιδιοφυία του Χριστιανισμού», το 1802:
«Τα δάση της Γαλατίας, με τη σειρά τους, εισήχθησαν στους ναούς των προγόνων μας, και έτσι τα δάση με τις ιερές δρυς διατήρησαν τον ιερό του χαρακτήρα. Τούτες οι οροφές, με σκαλισμένες πάνω τους φυλλωσιές κάθε τύπου, οι αντηρίδες που στήριζαν τους τοίχους και σταματούσαν απότομα σαν σπασμένοι κορμοί δέντρων, οι δροσάτοι θόλοι, το σκοτάδι του ιερού, το θολό λυκόφως στους διαδρόμους, τα μυστικά περάσματα, οι χαμηλές θύρες, με μια λέξη, το κάθε τι σε μία Γοτθική εκκλησία σου θυμίζει τους λαβυρίνθους ενός δάσους, τα πάντα επιτείνουν την αίσθηση θρησκευτικού δέους, του μυστηρίου και της Θεότητος»
Κανένας από τους άνδρες που έκτισαν ή πρώτη φορά λάτρεψαν σε αυτούς τους μεγάλους Φαουστικούς (Δυτικούς) Πύργους της Βαβέλ δεν θα τους συνέκρινε με τα δάση – τα δάση τα οποία για αυτούς δεν ήταν ιεράς, ούτε ήταν ποτέ για τους προγόνους τους, όχι τουλάχιστον με τον ίδιο τρόπο ο Σατωμπριάν θεωρούσε ιερή τη Θεία Ευχαριστία. Μόνον ο Ρομαντικός που ποτέ δεν γνώρισε πραγματικό το Μεσαιωνικό άνθρωπο θα μπορούσε να αποκαλέσει το μεσαιωνικό δάσος «τον πρώτο ναό της Θεότητος», από το οποίο «πρώτη φορά έμαθε ο άνθρωπος τις αρχές της αρχιτεκτονικής». Ένας δούλος της Φύσης και του Θεού της Φύσης, αλλά όχι του ιδίου Ιησού Χριστού του οποίος ο θάνατος τόσο θρηνήθηκε στο «Όνειρο του Σταυρού» (ΣτΜ: αγγλικό μεσαιωνικό ποίημα). Αυτός ήταν ο άνδρας που απέριψε τη Δημοκρατία και θεωρούσε τον Βολταίρο ως ένα χυδαίο γραφιά, που απέσυρε την υποστήριξη του απ΄οτο βασιλιά Λουδοβίκο ΙΗ’ επειδή ήταν υπερβολικά προοδευτικός, που υποστήριξε τον δρακόντειο Νόμο κατά της Ιεροσυλίας (ΣτΜ: νόμος που επιβλήθηκε στη Γαλλία το 1825, επιβάλλοντας εξοντωτικές ποινές σε όσους μίαναν την Ευχαριστία και τα ιερά σκεύη) – παρ’ όλα αυτά έγινε ο Πατέρας του Ρομαντισμού στη Γαλλία. Κι όμως εδώ δε δημιούργησε τίποτα – απλά εκφράζει απόψεις που ξεκάθαρα μάντεψε. Η ιδεά πως τα δάση περιέχουν κάποιο είδους θρησκευτικού δέους και μυστηρίου δεν είναι εφεύρεση των Ρομαντικών, αλλά η εορταστική τίμηση τους βέβαια και ήταν.
Όπως και με τα περισσότερα πράγματα που υμνεί, ο Ρομαντισμός αντλεί το μυστικό ποιόν της ερημιάς από το ασυνείδητο του θρησκευτικού μυαλού και το μετατρέπει σε λογοτεχνικό σχήμα. Ο Ρομαντισμός ξεθάβει αλλά δεν μπορεί να αναστήσει, και έτσι ενώ ο Σατωμπριάν, ο Wordsworth, ο Γκαίτε και οι λοιποί μπορεί να «παίζουν» την ανάσταση του Λαζάρου από τον τάφο του, το καλύτερο που μπορούν να κάνουν είναι να τον ξεθάψουν και να λιτανεύσουν το πτώμα του πάνω σε ένα θρόνο, διαλαλώντας την υποτιθέμενη έγερση του. Έτσι λοιπόν τα πλάσματα του δάσους τοποθετούνται, όπως όλα τα άγρια όντα που ο Δυτικός άνθρωπος δεν έχει την καρδιά να αποτελειώσει και να βγάλει από τη μιζέρια τους, σε κρατικά προστατευομένα καταφύγια – Εθνικούς Δρυμούς και Κληροδοτήματα για τις Τέχνες τα λένε.
Η εικόνα που έρχεται στο μυαλό του γράφοντος είναι ο διάσημος πίνακας του Caspar David Friedrich, «Abtei im Eichenwald», με επίκεντρο τα ερείπια του αββαείου Eldena στην Πομερανία. Για τον Friedrich, η ομορφιά του τόπου έγκειται στην ερείπωση του. Διαλυμένο τρεις αιώνες πριν από αυτόν, κατεστραμμένο από τους Σουηδούς, ήταν ένας μελαγχολικός συναισθηματισμός που καθορίζει αυτόν τον πίνακα, όπως καθορίζει και το ποίημα “Tinturn Abbey” του Wordsworth. Ο Friedrich και ο Wordsworth μπορεί να είχαν τη δυνατότητα να αναγνωρίσουν τη δύναμη και την ομορφιά αυτών των τόπων, αλλά η πηγή της δύναμης τους είχε χαθεί για αυτούς – στην περίπτωση του αββαείου Eldena, ο ιδρυτικός μύθος ήθελε το μοναστήρι να κτίζεται στο σημείο που υπέδειξε ένας γρύπας, ο οποίος είχε κατοικήσει σε μία βελανιδιά της περιοχής. Τον καιρό όμως που ο Friedrich έριξε την μπογιά πάνω στον καμβά του, ζούσε σε έναν κόσμο στον οποίο οι γρύπες δεν είχαν καμία θέση: ακόμη και εάν οι Ρομαντικοί συνελάμβαναν και λάτρευαν το μυστήριο του μεσαιωνικού παρελθόντος, απολίθωσαν το παρελθόν και το «απελευθέρωσαν» από τον μυστικισμό του, πνίγοντας τις αισθήσεις που αφουγκράζοντας τα γκόμπλιν και τις μάγισσες και τους δράκους του δάσους, μέχρι που τα πνευματικά όργανα ικανά να προκαλέσουν φόβο πριν την είσοδο στην άγρια φύση να απομείνουν λειψά.
Το αποτέλεσμα ήταν πως οι ακόλουθοι των Ρομαντικών, αντί να διατηρήσουν την υγιή απόσταση τους από τα δάση, όπως επιτάσσει το αληθινό σέβας, αντίθετα έσπευσαν τρέχοντας μέσα σε αυτά (ορισμένοι πετώντας και τα ρούχα τους στην διαδικασία). Σπουδαία «αίσθηση θρησκευτικού δέους», που έλεγε ο Σατωμπριάν – γιατί με το δέος έρχεται και η αίσθηση του φόβου. Κανένας μεσαιωνικός χριστιανός δεν πλησίαζε το θρόνο του Χριστού απευθείας – θα έπρεπε να φτάσει η Προτεσταντική Μεταρρύθμιση για να διδάξει τους Ευρωπαίους τέτοια ανάρμοστη αυθάδεια. Αντιθέτως, ήταν οι άγιοι, σε απτή μορφή ενώπιον τους – με τα ευλογημένη οστά που ακόμη εμπεριείχαν την ψυχή και θα εγείροντο, σε θεία τελειότητα, την ημέρα της γενικής αναστάσεως – στους οποίους απευθύνονταν. Με τον ίδιο τρόπο, κανένας άνθρωπος δεν θα περιπλανιόταν στο μυστικό δάσος, αλλά αντίθετα ήξερε να σέβεται τον χώρο που δεν τους ανήκε – ο βασιλιάς και οι εκλεκτοί ευγενείς του, των οποίων οι πατέρες είχαν αντιμετωπίσει τους παγανιστές που βγήκαν από αυτά τα δάση, μόνο εκείνοι μπορούσαν να σταθούν ως ίσοι απέναντι στις νεράιδες, τα ξωτικά και τα τέρατα που κυριαρχούσαν εκεί.
Τον 20ο αιώνα, οι γονείς αρέσκοντο να διαμαρτύρονται πως τα παιδιά τους δεν εκτιμούν την ομορφιά του δάσους, και έτσι ανέθρεψαν τα παιδιά με το αποστειρωμένο μαγικό δάσος του Alexander Milne (ΣτΜ: Άγγλος συγγραφέας παιδικών βιβλίων, δημιουργός του αρκούδου Γουίνι) – το μόνο είδος μαγείας που θα ταίριαζε σε έναν λογοτεχνικό ευνούχο σαν τον Milne. Μόνο στο Fangorn (ΣτΜ: μαγικό δάσος της Μέσης Γης, όπου κατοικούν τα Ent, στον «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών» του Τόλκιν) ακόμη παραμονεύει ο υγιής μεσαιωνικός φόβος του δάσους, τον οποίο όμως το παιδί θα ανακαλύψει αργότερα, αφού έχει μεγαλώσει πάρα πολύ για να διδαχθεί στην ψυχή του τέτοιο φόβο. Αυτός ο φόβος δεν είναι σαν τον ενστικτώδη που έχουμε με το σκοτάδι, αλλά κάτι που πρέπει να διδαχθούμε, και ένας φόβος που είναι καλό τα παιδιά να μάθουν. Γιατί είναι ο φόβος ο απορρέων από την ευσέβεια που, όπως λέει ο Σαίξπηρ στον Άμλετ, «η φιλοσοφία μας δεν μπορεί καν να ονειρευτεί».