Εισήγηση του Μάριου Νοβακόπουλου, διεθνολόγου, κατά την εκδήλωση Cognosco Team & Άρδην: «Για την εθνική ταυτότητα – Είναι η διατήρησή της επίκαιρη;»
Τις τελευταίες δεκαετίες έχουμε γίνει μάρτυρες μίας κίνησης, ωθούμενης από διάφορες δυνάμεις στον χώρο της πολιτικής, των ΜΜΕ και των πανεπιστημίων, προς την ακύρωση ή έστω την υποβάθμιση της εθνικής ταυτότητος των Ελλήνων. Παρά τα συγκεκριμένα ελληνικά χαρακτηριστικά αυτής της προσπάθειας, που έχουν να κάνουν κυρίως με την περίπλοκη θέση της χώρας μας στα πλαίσια του Δυτικού κόσμου, η τάση αυτή δεν είναι μεμονωμένο φαινόμενο, μία ελληνική ιδιαιτερότητα που μπορεί να κατανοηθεί παρατηρώντας μόνο το εγχώριο σκηνικό. Αντίθετα αποτελεί μέρος παγκοσμίων διαδικασιών, οι οποίες εκφράζονται με σφοδρότητα κυρίως στη Δύση εδώ και πολλά χρόνια.
Σε κάθε επίπεδο, από τα σύμβολα και τα μνημεία μέχρι τα σχολικά βιβλία, τον κινηματογράφο και την ανώτατη εκπαίδευση, μαίνεται ένας αληθινός πόλεμος ταυτοτήτων. Οι παλιές αντιστέκονται, παρακμάζουν, ή μεταμορφώνονται, ενώ οι καινούριες αγωνίζονται να γεννηθούν και να επικρατήσουν, Εντελώς συμβατικά και για να απλοποιήσουμε λίγο την παρουσίαση μας, βλέπουμε πως οι παραδοσιακές ταυτότητες βάλλονται από δύο κατευθύνσεις: από τον προοδευτικό διεθνισμό και από τον κοσμοπολιτισμό της φιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης. Τα φαινόμενα είναι αρκετά σύνθετα και οι όροι που μόλις χρησιμοποιήθηκαν είναι αρκετά συμβατικοί.
Ας τα πάρουμε ένα-ένα.
Για την αυτοαποκαλούμενη ως προοδευτική, διεθνιστική προσέγγιση, το ίδιο το έθνος ως έννοια είναι όχι μόνο αυθαίρετη, αλλά καταπιεστική και οπισθοδρομική. Όσοι περάσαμε από το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα ή έχουμε παρακολουθήσει το δημόσιο διάλογο έχουμε δυστυχώς δει πολλές φορές οποιαδήποτε έκφραση πατριωτισμού ή σεβασμού σε γλώσσα, πίστη και ιστορία να ταυτίζεται με αντιδημοκρατικά καθεστώτα. Πρόσφατα μόλις βγήκε ένα βιβλίο γνωστού δημοσιογράφου στο οποίο ποζάρουν δίπλα δίπλα η σβάστικα από τη μία και η ελληνική σημαία και ο δικέφαλος αετός από την άλλη. Ως εμπόδια για την ατομική απελευθέρωση και την πανανθρώπινη συναδέλφωση, όλες οι σταθερές ταυτότητες που αφορούν όχι μόνο την εθνικότητα, αλλά και τη θρησκεία ή τις οικογενειακές σχέσεις συνιστούν στόχους προς αποδόμηση. Αυτό έγινε συστηματικά στην παιδεία, τα ΜΜΕ, τον πολιτισμό. Το ζήσαμε με το αλήστου μνήμης βιβλίο ιστορίας της Έκτης Δημοτικού, τα ντοκυμαντέρ που ονόμαζαν τους Έλληνες ανύπαρκτους πριν την επανάσταση του 1821 και την περιφρόνηση με την οποία μέχρι και σήμερα πολλοί αντιμετωπίζουν τη μνήμη της γενοκτονίας των Ελλήνων της Ανατολής. Ενώ η επικρατούσα ελληνορθόδοξη ταυτότητα λοιδορείται, ως υποτίθεται αντίβαρα καλλιεργούνται και διαφημίζονται όλες οι μειονοτικές, εναλλακτικές και περιθωριακές, ώστε με τον υπερτονισμό της εξαίρεσης η πλειοψηφία να σιωπήσει και να παραιτηθεί από ένα συνεκτικό, συγκεκριμένο συνειδησιακό περιεχόμενο. Είναι το φαινόμενο που είδαμε δυστυχώς έντονα τα τελευταία χρόνια γύρω από το Σκοπιανό: οι ίδιοι που απορρίπτουν τον λεγόμενο ελληνικό εθνικισμό, ενστερνίζονται και υποστηρίζουν τις θέσεις και το αφήγημα του εθνικισμού όλων των γειτόνων μας. Όσο μεγαλύτερη ετερογένεια υπάρχει, και όσο ένας ομοιογενής εθνοθρησκευτικά πληθυσμός διασπάται σε απειράριθμες μικρές ομάδες ταυτοτήτων, υποτίθεται πως προωθείται η δημοκρατία και απομακρύνεται το φάσμα του αυταρχισμού. Στην πραγματικότητα είναι συνταγή για χάος και μόνιμη σύγκρουση.
Στη δυτική Ευρώπη και την Αμερική αυτή η διαδικασία έχει λάβει συνθήκες ακραίας αυτομαστίγωσης και εθνικού ενοχικού συνδρόμου, όπου για πραγματικά ή φανταστικά αδικήματα που διέπραξαν οι πρόγονοι τους, οι σημερινοί Δυτικοί πρέπει αιωνίως να απορρίπτουν κάθε εθνική συνείδηση με τη μάταιη ελπίδα της εξιλέωσης. Αυτό δε συμβαίνει μόνο για χώρες των οποίων η σκοτεινή ιστορία απαιτεί όντως μία γενναία αυτοκριτική (για παράδειγμα Γερμανία και Αγγλία-αν και εκεί αυτή η ενδοσκόπηση δεν μπορεί να καταλήγει στην αυτοακύρωση), αλλά σε ολόκληρο τον εντός εισαγωγικών δυτικό ή χριστιανικό κόσμο, ωσάν να ευθύνεται για όλα τα κακά της ανθρώπινης ιστορίας, ή ωσάν μόνο εκείνος να έχει μελανά σημεία στην ιστορία του. Στα πλαίσια αυτής της εκστρατείας υποβάθμισης και διαγραφής των ευρωπαϊκών ταυτοτήτων, μεταξύ άλλων δέχεται επίθεση και η διδασκαλία των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, λογοτεχνών και καλλιτεχνών, οι οποίοι βαφτίζονται ανιστόρητα και καταχρηστικά «νεκροί λευκοί άνδρες», σύμβολα καταπίεσης που ανήκουν στο χρονοντούλαπο της ιστορίας.
Το δεύτερο σκέλος της αποδόμησης προέρχεται από το πολιτικοοικονομικό σύστημα της κοσμοπολίτικης παγκοσμιοποίησης. Είναι το σύστημα των νικητών του Ψυχρού Πολέμου, οι οποίοι μετά την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού θεώρησαν πως η εξάπλωση και εδραίωση του φιλελεύθερου καπιταλισμού και της αστικής δημοκρατίας θα ήταν αναπόφευκτες, φέρνοντας την ανθρωπότητα σε μία φυσική πολιτική και πολιτισμική ενοποίηση. Είναι η βασική ιδέα πίσω από το διαβόητο βιβλίο του Φράνσις Φουκουγιάμα «Το τέλος της Ιστορίας». Θα ήταν η αποθέωση της γραμμικής θέασης της ιστορίας, με την Αμερικανική ηγεμονία να ενσωματώνει όλες τις δυνάμεις σε μία παγκόσμια κοινότητα, ή μία Νέα Παγκόσμια Τάξη, όπως το έθεσε μεταξύ άλλων ο πατέρας Μπους.
Ένα από τα πρώτα πράγματα που καταλαβαίνει κανείς σε μία σχολή διεθνών σπουδών είναι πως η παγκόσμια διακυβέρνηση δεν είναι ούτε κάποια θεωρία συνωμοσίας ούτε ένα κρυφό σχέδιο που προωθούν σκοτεινές δυνάμεις. Είναι φανερότατος και εκπεφρασμένος στόχος που προωθούν εκατοντάδες ινστιτούτα, think tanks, ακαδημαϊκοί, πολιτικοί επιστήμονες, ΜΚΟ και γίγαντες του κόσμου των επιχειρήσεων. Το όραμα διαφέρει από φορέα σε φορέα και από άνθρωπο σε άνθρωπο – ο διαφωτιστής Ιμάνουελ Καντ ήταν από τους πρώτους που οραματίστηκαν μία αιώνια και παγκόσμια δημοκρατική ειρήνη. Γενικά όμως γίνεται λόγος για το «παγκόσμιο χωριό», έναν κόσμο δίχως σύνορα, με απολύτως εναλλάξιμους πληθυσμούς και ανθρώπους που θα μετακινούνται ανά τη Γη ως νεο-νομάδες, χωρίς δέσιμο με τη γη και χωρίς παρελθόν και χωρίς ισχυρή ταυτότητα.
Ένα από τα κυριότερα οχήματα αυτής της λογικής είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία ενώ θεωρητικά θα μπορούσε να γίνει το καλύτερο πλαίσιο για να αναδειχθούν και να αναζωογονηθούν οι πολιτισμοί των ευρωπαϊκών εθνών, προωθεί με κάθε μέσο τη διάβρωση τους. Στο όνομα της ειρήνης και του πολυπολιτισμού προωθείται, άλλοτε με έμμεσο και άλλοτε με άμεσο τρόπο, η απαλοιφή των εθνικών ιδιαιτεροτήτων και η επιλεκτική ιστορική μνήμη, με την προοπτική ότι κάποτε η Ευρώπη θα ενωθεί σε ένα κράτος τύπου Ηνωμένων Πολιτειών. Στη σχολή μας μάθανε πως όπως οι Ιταλοί και οι Γερμανοί ήταν διασπασμένοι σε διάφορα κράτη αλλά ενώθηκαν σε ένα, έτσι λοιπόν θα ενωθούν οι Ευρωπαίοι και θα αποκτήσουν κοινή συνείδηση. Λες και η κοινή γλώσσα, ιστορία και δεσμοί του Βαυαρού και του Βερολινέζου μπορούν να συγκριθούν με αυτήν φερ’ ειπείν του Κρητικού από τη μία και του Εσθονού ή του Ολλανδού από την άλλη.
Για να μην μείνει «απ’ έξω» καμιά ταυτότητα και καμιά ιδιαιτερότητα, καταλήγουμε στον εκμηδενισμό τους. Πολύ χαρακτηριστική είναι η αλλεργία της ΕΕ στο χριστιανισμό, ο οποίος υπήρξε ο πρωταρχικός παράγων για να διαμορφωθεί η ιδέα της Ευρώπης και ενός κάποιου κοινού πολιτισμού της. Όταν γινόταν η διαβούλευση για το Σύνταγμα της Ευρώπης΄το 2003 με 2004, προτάθηκε να μπει στο προοίμιο αναφορά για το κλασσικό τρίπτυχο του ευρωπαϊκού πολιτισμού, Ελλάς, Ρώμη, Χριστιανισμός. Τελικά δεν μπήκε τίποτα από τα 3, διότι θεωρήθηκε πως θα θίγονταν οι λεγόμενες «ευρωπαϊκές αξίες» της ουδετεροθρησκίας. Το 2011 οι Βρυξέλλες τύπωσαν σε 3 εκατομμύρια αντίτυπα σχολικά ημερολόγια που περιείχα γιορτές μουσουλμανικές, εβραϊκές, όλων των θρησκειών πλην του χριστιανισμού. Το 2013 η Κομισιόν απαίτησε από την Ανδόρρα να αφαιρέσει την εικόνα του Χριστού από τα κέρματα του ευρώ.
Ειδικά με την μη αναφορά στην Ελλάδα, τη Ρώμη ή το χριστιανισμό στο συνταγματικό προοίμιο κατοχυρώθηκε η ΕΕ ως οντότητα επισήμως χωρίς ταυτότητα.
Τα δύο κινήματα που αναφέραμε, ο κοσμοπολίτικος φιλελευθερισμός και ο προοδευτισμός, δεν είναι αντίθετα. Οι σύγχρονες ιδέες των αποδομιστών ξεκίνησαν από μαρξιστές διανοουμένους όπως ο Γκράμσι, που πλήττοντας δομές όπως η Εκκλησία, το έθνος και η οικογένεια ήλπιζαν να επιταχύνουν το δρόμο προς το σοσιαλισμό, αφού θα απέμενε μόνο η ταξική συνείδηση. Στην πραγματικότητα αυτά τα ιδεολογικά ρεύματα απορροφήθηκαν και ενσωματώθηκαν στο σύγχρονο καπιταλισμό, με την ατζέντα τους να χρηματοδοτούν και υποστηρίζουν πολυεθνικές αξίας δεκάδων δισεκατομμυρίων.
Οι εξελίξεις όμως διέψευσαν το ήσυχο και άδοξο σβήσιμο των ταυτοτήτων. Η κρίση ήρθε να διαλύσει τις βεβαιότητες και τα όνειρα της μεταψυχροπολεμικής εποχής. Οι αντιδράσεις στην απώλεια της εθνικής κυριαρχίας και συνείδησης πολλαπλασιάζονται. Παλαιές και νέες ταυτότητες μεταλλάσσονται, ανθούν και πολλαπλασιάζονται.
Μεγάλος καταλύτης στη διαδικασία αυτή στάθηκε το διαδίκτυο ως μέσο δικτύωσης, εναλλακτικής ενημέρωσης και πληροφόρησης. Από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, μικρά και ερασιτεχνικά blogs, φόρα και κανάλια ξεπήδησαν σύμβολα και αφηγήσεις που αμφισβήτησαν το δόγμα there is no alternative, δεν υπάρχει εναλλακτική στο σύστημα της παγκοσμιοποίησης. Με τα θετικά και αρνητικά της, με τον ενθουσιασμό ή και τον φανατισμό της, ζυμώθηκε μία αντίδραση που πήρε πολλά πρόσωπα, πνευματικά, εθνικά και ταξικά, αριστερά ή δεξιά.
Όλες οι παθογένειες του συγχρόνου κόσμου για τις οποίες προειδοποιούν εδώ και δεκαετίες ή αιώνες οι φιλόσοφοι σα να έσκασαν με μιας. Η απώλεια εμπιστοσύνης στο κράτος, η απορρύθμιση του κόσμου της εργασίας με την αυξανόμενη ανασφάλεια, η ολική απαξίωση των κατεστημένων μέσων ενημέρωσης, η φθορά των παλιών ιδεολογιών, ο λεγόμενος θάνατος του Θεού, η παρακμή της οικογένειας και της κοινωνικοποίησης, οι παρενέργειες της τεχνολογικής έκρηξης, όλα αυτά έχουν αφήσει τεράστια ψυχολογικά κενά σε πλατιές μάζες, ιδίως νέων ανθρώπων.
Από το 19ο αιώνα ο Γάλλος κοινωνιολόγος Εμίλ Ντυρκέμ μιλούσε για το φαινόμενο της «ανομίας», δηλαδή της κατάστασης όπου ναι μεν το άτομο είναι ελεύθερο να κάνει λίγο-πολύ ό,τι θέλει, αλλά παράλληλα δεν έχει ταυτότητα και κοινότητα. Κανείς δεν το δασκαλεύει, αλλά κανείς και δε νοιάζεται για εκείνο.
Αυτή η κοινωνική και πολιτισμική κρίση, σε συνδυασμό με τη φθορά και αντίσταση των ταυτοτήτων μπορούν να λειτουργήσουν ως ένα εκρηκτικό μείγμα, προκαλώντας μια χαώδη και σπασμωδική αντίδραση τυφλής βίας. Το βλέπουμε στην αιματοβαμμένη πορεία του ισλαμικού εξτρεμισμού, το είδαμε και στις αιματηρές επιθέσεις στη συναγωγή του Πίτσμπουργκ ή στο τζαμί της Νέας Ζηλανδίας πρόσφατα. Από την άλλη το σύμπλεγμα κράτους και εταιριών τεχνολογίας εντείνει την καταστολή, την έμμεση ή και άμεση λογοκρισία και τις προπαγανδιστικές εκστρατείες σπίλωσης κάθε εναλλακτικής φωνής.
Η λύση δεν είναι ούτε η ενοχή και η αυτοκατάργηση, ούτε ο ακραίος ατομικισμός χωρίς σημείο αναφοράς, ρίζες, πίστη και ιστορία. Λύση δεν είναι να εμπιστευτούμε για ακόμη μία φορά τους πολιτικούς και οικονομικούς αφέντες μας, που μας λένε πως αυτή τη φορά τα πράγματα είναι διαφορετικά και αυτή τη φορά θέλουν το καλό μας, πως τώρα θα τους βγει η Ουτοπία.
Λύση είναι η ανοικοδόμηση της ταυτότητας με υγιή και δημιουργικό τρόπο, όχι μόνο αμυντικά απέναντι στις μεγάλες διαδικασίες που αλλάζουν την Ευρώπη και τον πλανήτη, αλλά και για να ξαναδώσουμε νόημα στις ζωές μας. Αν και πιστεύω στη μάθηση για χάρη της μάθησης, η κληρονομιά μας δεν είναι για να μπει στο κάδρο, μα για να γίνει βίωμα.
Παραδείγματα υπάρχουν πολλά ανά τον κόσμο, άλλα με τη μορφή μεγάλων κινημάτων, άλλα πιο περιθωριακά και καρπός δράσης μικρών ομάδων. Στην Αμερική και την Ευρώπη άνθρωποι ανακαλύπτουν την Ορθοδοξία και προσπαθούν μέσα από αυτήν όχι μόνο να πλάσουν την πνευματικότητα τους, αλλά να αναζωπυρώσουν την πολιτισμική ταυτότητα της Δύσης και τις ταυτότητες τους, ως Αγγλοσάξονες, Γάλλοι και τα λοιπά. Ανάμεσα σε γερμανογενείς και βορείους λαούς ξεφυτρώνουν κινήσεις που τιμούν τους αρχαίους θεούς και αναζητούν μία ενοποιημένη και συνεκτική κοσμοθεωρία που ενθαρρύνει την ανεξαρτησία και την αρετή. Στις ΗΠΑ εδώ και χρόνια εκκλησίες και χριστιανικές κοινότητες οργανώνουν την αντίσταση τους στην επικρατούσα κουλτούρα στους τομείς της εκπαίδευσης και του πολιτισμού, στα πλαίσια του κινήματος της Benedict Option την οποία διακηρύσσει ο ορθόδοξος δημοσιογράφος Rod Dreher, Ανά το δυτικό κόσμο έχει παρουσιάσει αύξηση το ενδιαφέρον για τη μεσαιωνική ιστορία, τους Έλληνες κλασσικούς και φιλοσοφικά ρεύματα όπως ο στωικισμός.
Τι δικαιολογία έχουμε οι Έλληνες να αδρανήσουμε, που έχουμε μία από τις βαρύτερες και πλουσιότερες κληρονομιές του πλανήτη; Η συγκυρία του 21ου αιώνα δεν επιτάσσει την απόρριψη της ταυτότητας μας. Το αντίθετο, είναι η καλύτερη στιγμή να την σφιχταγκαλιάσουμε και να τη δυναμώσουμε.
Την πίστη μας, με ουσιαστικό και όχι φολκλορικό τρόπο.Την ιστορία μας, με μελέτη, σεβασμό και υπεράσπιση της από την προπαγάνδα και το μηδενισμό της εποχής, με την πρόσφατη συμφωνία των Πρεσπών θλιβερό παράδειγμα.Τα πρότυπα του παρελθόντος μπορεί να γίνουν πρότυπα ζωής.
Και από εκεί, και με νέες δικές μας ιδέες και δημιουργική πρόσληψη των έξωθεν, θα δημιουργήσουμε κάτι το νέο. Διότι η συντήρηση του παρελθόντος δεν αρκεί. Από ένα σημείο και μετά αναμασάμε από τα έτοιμα. Δεν φτάνει να απαντήσουμε για 1000στη φορά στις ίδιες κατηγορίες και επιθέσεις ή να αναδημοσιεύσουμε για πολλοστή φορά χιλιοειπωμένες αλήθειες.
Θέλουμε νέους φιλοσόφους, ποιητές, λογοτέχνες, μελετητές.Νέους Κόντογλου, Παπαδιαμάντηδες, Δραγούμηδες.
Και ας είναι αυτή η ομιλία αφιερωμένη σε αυτούς τους ανθρώπους, να ξεπροβάλλουν ανάμεσα μας και να μοιράσουν φως.
Σας ευχαριστώ πολύ