Αδιάφοροι και απληροφόρητοι παραμένουν οι Έλληνες για την ξεχασμένη σχεδόν ένδοξη Μάχη του Μαραθώνα τον Αύγουστο του 490 π.Χ.
Άγνωστη είναι η σημασία της Μάχης και η ιστορική βαρύτητά της, ενώ η αδιαφορία και η άγνοια κατοπτρίζονται υπερλογικά σήμερα στο πεδίο της Μάχης που παραμορφώνεται με ό,τι απομένει να είναι κατάσπαρτο με ποικίλα κτίσματα που βεβηλώνουν το χώρο, αν και πριν λίγα χρόνια έγινε αναβάθμιση της περιοχής του τύμβου των Αθηναίων και το περιβάλλον του τύμβου είναι πολύ καλό. Ρωτήστε τους Έλληνες και ιδιαίτερα τους νέους να περιγράψουν με λίγα λόγια τις σημασίες που αναδύονται από το κοσμοϊστορικό γεγονός της πολεμικής συνάντησης της Ανατολής με τη Δύση. Κανείς δεν υποπτεύεται την ερμηνεία του Τζων Στιούαρτ Μιλλ ότι «η Μάχη του Μαραθώνα, ως γεγονός στη βρετανική ιστορία, έχει πολύ μεγαλύτερη σημασία από τη Μάχη του Χάστινγκς», όπου έπεσε μαχόμενος ο βασιλιάς των Άγγλων Χάρολντ και νικήθηκε η αγγλοσαξωνική αριστοκρατία που κυβερνούσε την Αγγλία από τους Νορμανδούς, οι οποίοι άρπαξαν τις ιδιοκτησίες των Αγγλοσαξώνων και εγκατεστάθηκαν ως κυρίαρχοι της Αγγλίας.
Μεταξύ άλλων συμπεριλαμβάνεται η Μάχη του Μαραθώνα στο έργο του Edward Shepherd Creasy : The Fifteen Decisive Battles of the World: from Marathon to Waterloo (Οι δεκαπέντε πιο αποφασιστικές μάχες του κόσμου: Από τον Μαραθώνα στο Βατερλώ).
Το χρονικό διάστημα που μας χωρίζει από τη Μάχη είναι βέβαια μακρύ. Ωστόσο, η σημασία του γεγονότος έχει απόηχο που κρατά μέχρι τις μέρες μας. Πρόκειται για τον διαχωρισμό μεταξύ Δύσης και Ανατολής.
Η σημερινή αναδιάταξη του παγκόσμιου συστήματος προς όφελος νέων συντελεστών, όπως είναι η Ινδία και η Κίνα και η μεταφορά του οικονομικού κέντρου βάρους του κόσμου στη Νοτιοανατολική Ασία φέρνουν στην επιφάνεια ερωτήματα σχετικά με την διαχρονική σημασία της διαίρεσης της Δύσης από την Ανατολή. Παρ΄ όλο που η κατ’ εξοχήν ευρωπαϊκή ιδέα του οριενταλισμού παρακμάζει, τείνει να δημιουργηθεί στη Δύση ένας ψυχισμός απειλής και μανιχαϊστικής αντίληψης της ιστορίας. Αναβιώνει κατά κάποιο τρόπο η έκκληση για σταυροφορία που απηύθυνε ο Κάιζερ Γουλιέλμος ο Β΄ στις αρχές του 20ού αιώνα όταν η διαφαινόμενη τότε εξέγερση των αποικιών φαινόταν ότι θα απειλούσε την Ευρώπη και την παγκόσμια κυριαρχία της. Μέσα από τέτοιους ή ανάλογους ψυχισμούς ο κόσμος ερμηνεύεται και τοποθετείται σε μια διαρκή αντιπαράθεση πολιτισμού και βαρβαρότητας. Ο κόσμος εμφανίζεται διαχρονικά ως διπολικός, ενώ η σύγκρουση Ανατολής – Δύσης και Ευρώπης – Ασίας θεωρείται ως ο κεντρικός άξων της παγκόσμιας ιστορίας. Μια τέτοια αντίληψη βρίσκεται στο βάθρο αυτού που στη σύγχρονη εποχή ονομάσθηκε «Ανατολικό Ζήτημα». Το Ανατολικό Ζήτημα είναι στη βάση του πολιτικό και γεωπολιτικό και εκδηλώνεται με πολεμικά γεγονότα όπως είναι οι πόλεμοι των Τούρκων με τις ευρωπαϊκές δυνάμεις καί τη Ρωσία, ο Πόλεμος της Κριμαίας και ο διαμελισμός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, εντάσσονται στο Ανατολικό Ζήτημα. Ο Ελληνοτουρκικός Πόλεμος το 1919-1922 είναι κορυφαία εκδήλωση του Ανατολικού Ζητήματος.
Είναι γεγονός ότι ο διαχωρισμός Ευρώπης – Ασίας οφείλεται στους Έλληνες. Μέσα στις «Ιστορίες» του Ηρόδοτου, στους «Πέρσες» του Αισχύλου ή στις «Βάκχες» του Ευριπίδη, είναι ήδη σαφής και παραμένει αμετάβλητος μέχρι σήμερα ο διαχωρισμός Ευρώπης και Ασίας, Ανατολής και Δύσης. Κατά την κλασική αρχαιότητα η Δύση και η Ευρώπη είναι κυρίως η Ελλάδα και αυτή την Ελλάδα θέλουν και επιμένουν να ξέρουν οι Δυτικοί.
Η Μάχη του Μαραθώνα αποτελεί ένα κομβικό σημείο της ιστορίας του κόσμου, ανατολικού και δυτικού. Πρώτος στην αρχαιότητα ο Ηρόδοτος αναρωτιέται, παράλληλα με τον Αισχύλο, για το τί είναι αυτό που κάνει τους Έλληνες να μπορούν να νικήσουν τα πλήθη της στρατιάς του Δάτι και του Αρταφέρνη και να συντρίψουν την πανστρατιά της Ασίας και της Αφρικής που οδηγεί ο Ξέρξης. Σε τί διαφέρει «των οπλιτών οι τάξεις ο σωρός» των Αθηναίων από αυτόν των Ασιατών που οι Αθηναίοι κατακόβουν στην πεδιάδα του Μαραθώνα; Ο Ηρόδοτος υπαινίσσεται ότι αυτό που ξεχωρίζει τους Έλληνες από τους Πέρσες ή τους Ασιάτες είναι κάτι πολύ πιο βαθύ από τις πολιτικές διαφορές, όπως τις συνειδητοποιεί ο Ξέρξης και όπως τις περιγράφει ο Αισχύλος. Είναι μία συγκεκριμένη κοσμοαντίληψη που καθορίζει τα θεμέλια της ανθρώπινης ύπαρξης. Πρόκειται για την ιδέα της αντιπαράθεσης του πολιτισμού προς τη βαρβαρότητα, ιδέα που θα διατυπώσει με ευκρίνεια αργότερα ο Πλάτων στον πολιτικό και πολιτισμικό μύθο της Ατλαντίδας, όπως παρουσιάζεται στους διαλόγους «Τίμαιος» και «Κριτίας». Ο Ηρόδοτος και ο Πλάτων θεωρούν τις ελληνικές νίκες ως το νομοτελειακό θρίαμβο κατά του βαρβαρισμού. Η ιδεαλιστική αυτή αρχή θα χρησιμοποιηθεί στο μέλλον κατά κόρον. Ακόμη και σήμερα οι ΗΠΑ παρουσιάζουν τις εκστρατείες τους στο Ιράκ και το Αφγανιστάν και την προσπάθειά τους να εγκατασταθούν μόνιμα στην καρδιά του αραβικού κόσμου ως πόλεμο του Καλού απέναντι στο Κακό. Η Μεγάλη Ιδέα της υπεράσπισης της κοσμικής τάξης και του πολιτισμού απέναντι στη βαρβαρότητα, που διατύπωσε ο Πλάτων, κρατά ζωντανή την εικόνα των Ελλήνων στη φαντασία των Δυτικών. Και βέβαια η ιστορία της Δύσης αρχίζει με τους Έλληνες που διατύπωσαν την ιδέα της Ελευθερίας και της Δημοκρατίας. Κυριολεκτικά οι Έλληνες είναι ιδιαίτεροι και δεν μοιάζουν με κανέναν άλλο. Αντίστοιχα, οι Δυτικοί θεώρησαν οι ίδιοι τον πολιτισμό τους τόσο σημαντικό, ώστε πίστεψαν ότι μπορούσαν να αναμορφώσουν τον κόσμο και έφτασαν να αναγάγουν τον ιμπεριαλισμό σε ηθικά αποδεκτή πρακτική.
Η ιδέα της σύγκρουσης του πολιτισμού με τη βαρβαρότητα διατρέχει τις δύο ρωμαϊκές αυτοκρατορίες και παίρνει θρησκευτική μορφή με τις σταυροφορίες. Βέβαια, όροι πολιτικού ανταγωνισμού επιβάλλουν στη Δύση την τοποθέτηση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας στον ενδιάμεσο χώρο μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Οι δυτικοί ιστοριογράφοι μάλιστα τοποθετούν τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, μετά την πτώση της, στη σφαίρα του βαρβαρισμού. Μετά την Αναγέννηση, η σχέση της Δύσης προς την Ανατολή ταυτίζεται με μια στάση δύναμης, κυριαρχίας και ηγεμόνευσης. Ο οριενταλισμός εξιδανικεύει τον εξωτισμό της Ανατολής και δημιουργεί μία φαντασιακή εικόνα σε πλήρη αντιδιαστολή προς την Δύση. Ο οριενταλισμός δεν είναι μόνο ένα αισθητικό και μυθοπλαστικό φαινόμενο, αλλά και μια μακραίωνη διάθεση κυριαρχίας η οποία χαρακτηρίζει τον δυτικό πολιτισμό. Η ιστορία των τελευταίων αιώνων είναι η ιστορία της επιβολής της Δύσης και της προσαρμογής των πολιτισμών στα πρότυπά της. Παραδόξως, τώρα τη θέση της επιθετικής Ατλαντίδας θα πάρει ο δυτικός κόσμος του οποίου τις πάνοπλες στρατιές αντιμετωπίζουν οι ξυπόλητοι αγρότες των εξωτικών χωρών.
Στη νεότερη εποχή η σύγκρουση πολιτισμού και βαρβαρότητας αποτελεί έναν από τους θεμελιώδεις όρους της κατασκευής και της εφαρμογής του παγκόσμιου συστήματος του δυτικού κόσμου. Το γεγονός της αμφισβήτησης του παγκόσμιου δυτικού συστήματος φέρνει σήμερα στην επιφάνεια τη συζήτηση για τον διαχωρισμό Δύσης και Ανατολής. Χαρακτηριστικές είναι σχετικές πρόσφατες μελέτες, όπως το βιβλίο του Anthony Pagden, που έχει διδάξει στα πανεπιστήμια της Οξφόρδης, του Κέιμπριτζ και του Χάρβαρντ, «Κόσμοι σε πόλεμο – Η 2500 ετών πάλη μεταξύ Ανατολής και Δύσης» και το βιβλίο του Paul Cartledge, καθηγητή της ελληνικής ιστορίας στο πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, «Θερμοπύλες. Η μάχη που άλλαξε τον κόσμο». Τα βιβλία αυτά, που έτυχαν ευρείας αποδοχής στον αγγλοσαξονικό κόσμο, παρουσιάζουν την ανθρώπινη ιστορία ως συνεχή εξέλιξη της διαχρονικής αντιπαράθεσης Ευρώπης – Ασίας. Κατά τον Anthony Pagden: «Η φωτιά που άναψε στην Τροία, συνεχίζει να καίει με τους Πέρσες να διαδέχονται τους Τρώες, τους Φοίνικες να διαδέχονται τους Πέρσες, τους Πάρθους να διαδέχονται τους Φοίνικες, τους Σασσανίδες να διαδέχονται τους Πάρθους, τους Άραβες να διαδέχονται τους Σασσανίδες, τους Τούρκους να διαδέχονται τους Άραβες…». Ο Paul Cartledge δεν διστάζει να δηλώσει ότι το γεγονός της 11/9 ανανεώνει τη σημασία των Θερμοπυλών στη σύγκρουση δεσποτισμού και ελευθερίας. Μία παραλλαγή των αντιλήψεων αυτών εκφράζει και σε επικοινωνιακό επίπεδο το φιλμ «300», το οποίο εκτός από τα ταμεία στόχευε και στη δαιμονοποίηση του Ιράν.
Ωστόσο, η ιδέα της κάθετης διαίρεσης Ανατολής – Δύσης με βάση την αντίθεση πολιτισμού – βαρβαρισμού δεν συμβιβάζεται με την παράδοση που καθιέρωσε ο Διαφωτισμός. Δεν είναι λίγοι αυτοί που απορρίπτουν την ιδέα της μοναδικότητας της Ευρώπης και αμφισβητούν την αντίληψη της ευρωπαϊκής συνέχειας από την εποχή της ελληνικής αρχαιότητας. Κατ’ αυτούς ο ευρωκεντρισμός επιβάλλει την εσφαλμένη αντίληψη της υπεροχής της Δύσης και του διαχωρισμού της από τον υπόλοιπο κόσμο, δημιουργώντας της την ανάγκη της προστασίας από κάποιον ανύπαρκτο κίνδυνο, τον κίνδυνο των βαρβάρων. Κατά τον ορισμό του Κλωντ Λεβί Στρως «βάρβαρος είναι αυτός που πιστεύει στην ύπαρξη του βαρβαρισμού». Είναι δηλαδή βάρβαρο, «το άτομο που πιστεύει ότι ένας λαός ή μεμονωμένα άτομα δεν είναι πλήρως άνθρωποι και επομένως υπόκεινται σε συμπεριφορές τις οποίες ο ίδιος δεν θα επιθυμούσε να υποστεί». Ο φόβος των βαρβάρων αφορά εμάς τους ίδιους στον βαθμό που κινδυνεύουμε να συμπεριφερθούμε ως βάρβαροι και να προξενήσουμε κακό που θα υπερβεί κατά πολύ αυτό που μας φοβίζει. Ο φόβος των βαρβάρων φαίνεται σήμερα μετά τους τρομερούς ευρωπαϊκούς πολέμους ως μία καταστρεπτική ψευδαίσθηση που μπορεί να αντιμετωπισθεί μόνο με την προσφυγή στην αυθεντική παράδοση του Διαφωτισμού, την αναγνώριση γενικών αξιών με παγκόσμια εφαρμογή, όπως και την κατανόηση και αποδοχή του πολιτισμικού πλουραλισμού. Οι δυτικοί προσπάθησαν να διαμορφώσουν τον κόσμο ξεκινώντας από μια ταυτότητα που δικαιολόγησε ηθικά τον ιμπεριαλισμό και την επέκταση. Μόνο το άτομο που αναγνωρίζει την ατομικότητα και την ύπαρξη του άλλου μπορεί να θεωρείται πολιτισμένο.
Ωστόσο, μέσα στα πλατειά κύματα της ιστορίας πολλοί λαοί, και μεταξύ τους ο ελληνικός λαός, έχουν πράγματι εμπειρία αυτού που άλλοι αμφισβητούν ως κίνδυνο των βαρβάρων. Και μάλιστα εμπειρία που είναι αμφίδρομη, ξεκινά και από την Ανατολή και από τη Δύση. Δεν υπάρχει πια αντίθεση βαρβαρισμού και πολιτισμού μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Ο διαχωρισμός Δύσης και Ανατολής δεν μπορεί σήμερα να γίνει με πολιτισμικούς όρους.
Δημήτρης Α. Μαυρίδης