Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος
διεθνολόγος
Πολλοί άνθρωποι, ιδίως όσοι τείνουν στην φιλοπαραδοσιακή, «συντηρητική» πλευρά των πραγμάτων, αφιερώνονται στην μελέτη και ερμηνεία μεγάλων και περιπλόκων ζητημάτων, εθνικής ή και πανανθρώπινης εμβέλειας. Τέτοια θέματα είναι η ελληνική και παγκόσμια δημογραφία, το μεταναστευτικό, η ενέργεια, η εξέλιξη της τεχνολογίας, τα θέματα του μετανθρωπισμού και της τεχνητής νοημοσύνης, του μέλλοντος της εργασίας. Όμως δεν δίνεται, θεωρώ, η δέουσα προσοχή σε θέματα πιο άμεσα, πιο καθημερινά. Μιλάμε πολύ για τους Τούρκους, την παγκόσμια οικονομία, τον Τραμπ και την Κομισιόν, αλλά δεν δίνουμε επαρκή προσοχή στις τάσεις και τις συνήθειες που καταστρέφουν την ταυτότητα και την παράδοση μας, μέρα με τη μέρα, συχνά ένα «κλικ» τη φορά. Οι παραδόσεις και ο κατά αυτές βίος δεν είναι μόνο ιδέες και τύποι, είναι τρόπος.
Εδώ λοιπόν δεν θα προσπαθήσουμε να δώσουμε την συνταγή για μια ακτιβιστική δράση, ούτε ατζέντα διακυβέρνησης. Καλώς ή κακώς, πέρα από τις ψευδαισθήσεις της «κοινωνίας των ενεργών πολιτών» και της «αγοράς των ιδεών», λίγα πράγματα μπορούν να γίνουν για να επηρεαστεί το status quo. Σημαντικό όμως είναι τουλάχιστον, όσοι είναι πιστοί στην εθνική και θρησκευτική ταυτότητα, να έχουν γνώση και αντίληψη πέραν των μεγάλων προκλήσεων του μέλλοντος, και των αοράτων πλην σοβαροτάτων ζητημάτων της απλής ζωής.
Ψυχική έρημος
Κοιτάζοντας την κοινωνία, πρώτα το βλέμμα πέφτει στις ίδιες τις ζωές μας και τον άμεσο περίγυρο. Είναι πλέον εμφανή τα πολλαπλά προβλήματα που βαραίνουν τον τρόπο ζωής και κοινωνικοποίησης μας. Έχουμε ξανά κάνει λόγο για την επεκτεινόμενη και εμβαθυνόμενη μοναξιά που ταλαιπωρεί πολλούς ανθρώπους, τα προβλήματα κοινωνικοποίησης που αντιμετωπίζουν πολλά παιδιά και νέοι, τους τρόπους διασκέδασης που γίνονται όλο και πιο ρηχοί και ανούσιοι. Δυστυχώς η κατάθλιψη και τα ψυχολογικά προβλήματα καλπάζουν. Αυτές οι παθογένειες δεν αποτελούν ελληνική ιδιαιτερότητα – σαρώνουν όλη τη Δύση και ανεπτυγμένες χώρες όπως η Ιαπωνία. Παρατηρείται λιγότερη συμμετοχή στα κοινά, μικρότεροι κύκλοι στενών φίλων, αυξανόμενη απουσία δραστηριοποίησης στην κοινότητα, ακόμη και λιγότερες σεξουαλικές επαφές (παρ’ ότι οι ηθικοκοινωνικοί φραγμοί είναι λιγότεροι από ποτέ). Οι αυτοκτονίες τα τελευταία χρόνια έχουν αυξηθεί σημαντικά, ιδιαίτερα ανησυχητικά δε σε εφήβους και κορίτσια. Η Ελλάδα έχει το θετικό πως σαν «οπισθοδρομική» χώρα έχει πιο ισχυρό το στοιχεί της οικογένειας και της συλλογικής ταυτότητας, που δρουν ως ψυχολογικό και υλικό δίκτυ ασφαλείας, με αληθινά σωτήρια αποτελέσματα εν μέσω κρίσης. Η κρίση αυτή όμως είναι το βασικό μείον της Ελλάδος σε σύγκριση με άλλες χώρες, αφού προκάλεσε την πλήρη κατάρρευση της εμπιστοσύνης των πολιτών σε θεσμούς όπως τα κόμματα και τα ΜΜΕ, άγχος για την καθημερινότητα και την οικονομική επιβίωση, έλλειψη ελπίδας και οράματος για το μέλλον.
Ας μιλήσουμε για την pop κουλτούρα, η οποία ναι μεν ήταν χαμηλής ποιότητος ανέκαθεν, όμως δεν είχε φθάσει το «βάθος αμέτρητο» της τελευταίας διετίας-τριετίας. Υπάρχουν ακόμα καλλιτέχνες και δημιουργοί και άνθρωποι των mediaπου δίνουν την ψυχή τους για να προσφέρουν έργο που είναι αγωγή της ψυχής, αληθή ψυχαγωγία. Όμως αυτά που προωθούν τα μεγάλα ΜΜΕ, οι δισκογραφικές κτλ. έχουν προ πολλού ξεπεράσει κάθε ορισμό χαμηλής ποιότητος και ευτελισμού. Βεβαίως, μία κοινωνία και μία κουλτούρα χρειάζονται κάποιες δόσεις ελαφρότητος, γελοιότητας, ρηχής και χοντροκομμένης διασκέδασης – δε γίνεται και δεν θέλουμε τα πάντα να διέπονται από «υψηλά νοήματα». Όταν όμως η χαμηλότερη ποιοτική υποστάθμη υπερεκπροσωπείται σε τόσο εξωφρενικό βαθμό, υπάρχει σαφώς πρόβλημα. Το ίδιο βέβαια ισχύει και για τα πρότυπα που μεταδίδονται.
Κλείνοντας αυτό το πρώτο κομμάτι της εκθέσεως μας, χρειάζεται να ανοίξει το κεφάλαιο τεχνολογία. Το διαδίκτυο, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια, τα κινητά τηλέφωνα, όλα αυτά τα θαύματα μας έχουν λύσει τα χέρια, έχουν κάνει τη ζωή εύκολη και τον ελεύθερο χρόνο πιο πολυποίκιλο. Όμως το θέμα του χρόνου και τρόπου χρήσεως αυτών των μέσων, ιδίως από εφήβους και νέους, έχει λάβει τέτοιες διαστάσεις που όλο και περισσότεροι ειδικοί μιλούν για «επιδημία». Πάντα υπήρχε ο «πανικός του γονιού» απέναντι στο διαδίκτυο και τα βιντεοπαιχνίδια, ως ένα βαθμό τροφοδοτημένος από άγνοια και υπερβολές. Όμως ειδικά με τα μέσα κοινωνικής δικτυώσεως (social media) και κάποιες νεώτερες εφαρμογές, οι συνέπειες μπορεί να είναι πολύ σοβαρές, καθώς τροφοδοτούν μία κουλτούρα ναρκισσισμού, διαρκούς συγκρίσεως με τους άλλους και ενός βομβαρδισμού αχρήστων πληροφοριών. Ενώ τα social media και τα gadgets έχουνε κατακτήσει τη ζωή μας, βλέπουμε πάρα πολλούς επιχειρηματίες και τεχνικούς της Silicon Valley να απαγορεύουν στα παιδιά τους να τα χρησιμοποιούν, να επιβάλουν αυστηρούς περιορισμούς ώρας, ακόμα και να απομακρύνουν τα μέσα υψηλής τεχνολογίας από τα σχολεία τους. Ο πρώην αντιπρόεδρος του Facebook, Chamath Palihapitiya, έφθασε στο σημείο να ζητήσει συγγνώμη γιατί το κοινωνικό δίκτυο «διαλύει τον τρόπο λειτουργίας της κοινωνίας…εκμεταλλεύεται τα ευάλωτα σημεία της ανθρώπινης ψυχολογίας». Ψυχολόγοι, κοινωνιολόγοι και προγραμματιστές δουλεύουν νυχθημερόν για να αναπτύξουν ιστοσελίδες και διαφημίσεις που μπορούν με τον πιο ακριβή τρόπο να εκμεταλλευτούν τα πάθη μας, την ανασφάλεια μας, την ματαιοδοξία μας…
Που σχετίζονται όμως αυτά με όσα είπαμε αρχικά, με την εθνική και θρησκευτική συνείδηση, με την παράδοση; Ακριβώς στην αποστολή της παραδόσεως: να λειτουργήσει ως ένα σύστημα ιδεών, σχέσεων και εκδηλώσεων που δίνουν στην κοινότητα συνοχή και στη ζωή νόημα. Δεν υπάρχουν μόνο προβλήματα σε ένα αόριστο, θεωρητικό και φιλοσοφικό επίπεδο. Η ίδια μας η ζωή, οι διαπροσωπικές σχέσεις, το ωραίο και το αγαθό έχουν διαστραφεί. Η καθημερινότητα μας, ακόμη και όσων δηλώνουν φιλοπαραδοσιακοί, είναι σε μεγάλη βαθμό παραμορφωμένη από τις παραπάνω παθογένειες. Ζητούμενο είναι λοιπόν να θεραπεύσουμε αυτές τις νοσηρές καταστάσεις, για την δική μας ποιότητα ζωής και εσωτερική ψυχοσωματική υγεία, αλλά και την καλλιέργεια καλυτέρων κοινωνικών σχέσεων και πολιτιστικών τάσεων. Για τον κάθε ένα από εμάς οι λύσεις θα πρέπει να είναι διαφορετικές, όμως παραμένουν κάποιοι κοινοί, κεντρικοί άξονες:
- Περισσότερος ποιοτικός χρόνος στην πραγματική ζωή, με λελογισμένη και περιορισμένη χρήση των social media και των «έξυπνων» συσκευών (το ιδανικά-για όσους δεν αποτελούν δημόσια πρόσωπα ή δεν το χρειάζονται επαγγελματικά-είναι η πλήρης αποχή, αλλά αντιλαμβάνομαι πως ακόμη και ο περιορισμός αποτελεί μεγάλο άθλο, ειδικά για εμάς που μεγαλώσαμε με αυτά τα μέσα από μικρή ηλικία). Δραστηριοποίηση σε τοπικό επίπεδο, είτε μιλάμε για πολιτιστικούς συλλόγους και εθελοντισμό, είτε μία ενορία ή αθλητική ομάδα. Η μικρή, αυτοοργανωμένη συλλογικότητα, που μπορεί να καλύπτει όχι μόνο την ανάγκη της κοινωνικοποίησης αλλά και πρακτικά θέματα όπως αλληλοβοήθεια, διδασκαλία κ.α., είναι ίσως από τα καλύτερα καταφύγια μέσα στην απρόσωπη κοινωνία του ατομικισμού και μία δυνητική αντανάκλαση της κοινοτικής μας παράδοσης. Μέσα από τέτοιους κύκλους, άμεσα και αδιαμεσολάβητα, μπορεί να ανθίσει η ανταλλαγή απόψεων (μεταξύ ανθρώπων με πραγματικές επαφές και αμοιβαίο σεβασμό, όχι με αγνώστους ή ανώνυμα τρολ στο ίντερνετ), το συνεργατικό πνεύμα, ακόμη και η καλλιτεχνική παραγωγή. Ο καθένας μπορεί να προσφέρει αυτό που μπορεί: να διδάσκει αρχαία ελληνικά ή ιστορία, να κάνει τον κατηχητή, να προσφέρει μαθήματα κηπουρικής ή προγραμματισμού. Ιδιαίτερα σημαντικός, ακόμη και σε οικονομικό επίπεδο, είναι ο συνεταιρισμός των δημιουργικών ανθρώπων κάθε ειδικότητος, ειδικά αν έχει πολιτιστικό χαρακτήρα, ώστε η ένωση τους να διευκολύνει την παραγωγή και την διάδοση της. Η πολιτική δραστηριοποίηση μπορεί να ακολουθήσει ύστερα.
- Υποστήριξη με τον χρόνο και τα χρήματα μας μορφών τέχνης που πραγματικά εκτιμούμε και πιστεύουμε ότι προσφέρουν αξία στη ζωή μας και τιμούν τον πολιτισμό και την ταυτότητα μας. Όσοι έχουν τάλαντα (συγγραφείς, ποιητές, μουσικοί, φωτογράφοι, animators, ηθοποιοί) μπορούν να οργανωθούν και να δουλέψουν μαζί, έξω από τις κατεστημένες δομές, αλλά χρειάζονται την βοήθεια ημών των υπολοίπων, ηθικά, επικοινωνιακά και υλικά. Συνειδητή αποχή από ότι θεωρούμε γελοίο, εξευτελιστικό και ντροπιαστικό για την κουλτούρα μας. Μπορεί η κατανάλωση media να είναι δωρεάν, όμως η οικονομία της τηλεοράσεως και του διαδικτύου βασίζονται στην προσοχή μας. Η αρετή της διακρίσεως θα μας είναι χρήσιμη εδώ.
- Σημαντική τέλος, για όσους από εμάς νιώθουμε συνδεδεμένοι με την Ορθοδοξία, είναι η αληθινή επαφή με την πίστη. Όχι φολκλορικά ή ως ένα απλό αξεσουάρ της εθνικής μας ταυτότητας και αισθητικής. Αυτό μπορεί να είναι δύσκολο, ειδικά αν κάποιος δεν προέρχεται από οικογένεια όπου ήταν συνήθεια ο εκκλησιασμός, η μυστηριακή ζωή κ.α. Όμως δεν πρέπει να ξεχνάμε πως για τους προγόνους μας τα πάντα περιστρέφοντο γύρω από την ενορία, το λειτουργικό ημερολόγιο, την προσευχή. Μικρά βήματα σε αυτόν τον τομέα μπορούν, θεία χάριτι, να κάνουν τεράστια διαφορά.
Η παγίδα των social media
Η στενή συνύφανση της καθημερινότητος μας με την τεχνολογία και το διαδίκτυο έχει οδηγήσει ένα μεγάλο μέρος της ζωής, της ταυτότητος μας και της εικόνος που προβάλουμε προς τα έξω να λαμβάνει χώρα σε ηλεκτρονικές πλατφόρμες. Το κοινωνικό status μετριέται σε likes, ενώ ο χρήστης βρίσκεται υπό διαρκή πίεση να επιδεικνύει πόσο καταπληκτική είναι η ζωή του, κοροϊδεύοντας τους ακολούθους του και τον εαυτό του…ενώ θλίβεται συγκρίνοντας τα δικά του προβλήματα με τους φαινομενικά χαρισαμένους βίους όσων ακολουθεί. Οι σχεδιαστές, παίρνοντας παράδειγμα από εφαρμογές και μηχανήματα τζόγου, προσπαθούν να κάνουν τα μέσα τους κατά κυριολεξίαν εθιστικά, επηρεάζοντας βασικές λειτουργίες του εγκεφάλου. Θα αφήσω στην άκρη το πόση φαιά ουσία έχει σπαταληθεί και νεύρα έχουν σπάσει σε διαφωνίες και καυγάδες με αγνώστους στο διαδίκτυο, όπου σκοτωνόμαστε για θέματα που δεν έχουμε επαρκή πληροφόρηση, με ανθρώπους που δεν ξέρουμε, δεν εκτιμούμε και δεν έχουν βαρύτητα στις ζωές μας. Δυστυχώς τα social media δεν έχουν απλά παθογένειες που επηρεάζουν την ψυχολογία μας και τις διαπροσωπικές μας σχέσεις. Είναι εργαλείο πολιτικής επιρροής και ελέγχου.
Ενώ αρχικά οι άνθρωποι μπήκαν στον κόσμο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (κυρίως στο Facebook) με την αφέλεια της πρώτης, ελεύθερης και ανωνύμου διαδικτυακής εποχής, με την έλευση της κρίσεως και δη μετά τις αμερικανικές εκλογές του 2016 φάνηκε η πιο σκοτεινή πλευρά του πράγματος. Εταιρίες κολοσσοί όπως το Facebook και το Google πουλάνε τι πληροφορίες της δραστηριότητος των χρηστών σε διαφημιστές, πολιτικές καμπάνιες και μυστικές υπηρεσίες. Στο όνομα της καταπολεμήσεως των fake news και του (μονίμως αορίστου και νεφελώδους) «λόγου μίσους» έχουν ξεκινήσει ολόκληρες εκστρατείες ήπιας ή ευθείας λογοκρισίας, με συγκεκριμένες απόψεις ή στοιχεία να μην επιτρέπεται να εκτεθούν. Διορίζονται «ελεγκτές» που έχουν την εξουσία να ορίσουν τι είναι «ακραίο» και τι «ψευδές». Όσον αφορά το αντεπιχείρημα πως τα μέσα αυτά είναι ιδιωτικές πλατφόρμες που μπορούν να κάνουν ό,τι θέλουν, να θυμίσουμε πως μιλάμε για γιγάντια μονοπώλια αξίας εκατοντάδων δισεκατομμυρίων δολαρίων, που ελέγχουν την συντριπτική πλειονότητα της διαδικτυακής αγοράς – αν συνεννοηθούν να αποκλείσουν κάποιον, όπως έχει ήδη γίνει, τον θέτουν εκτός δημοσίου διαλόγου. Και φυσικά η δικαιολογία «μα απομακρύνονται τα ακραία στοιχεία» δεν με παρηγορεί καθόλου, καθώς το τι θεωρείται «ακραίο» από την πολιτικά ορθή «αστυνομία της σκέψεως» αλλάζει διαρκώς, αυθαιρέτως και χωρίς προειδοποίηση.
Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει πως οι δομές που εκθέτουμε ένα τόσο μεγάλο μέρος της ζωής και των απόψεων μας, και από όπου λαμβάνουμε πληροφορίες και ειδήσεις, δεν είναι ουδέτερες αλλά αποτελούν εργαλεία ελέγχου. Αυτό μας καλεί σε εγρήγορση, να προσαρμόσουμε τον τρόπο χρήσεως τους. Αυτό το άρθρο θα κοινοποιηθεί στο Facebook αρκετές φορές, με την ελπίδα να φθάσει όσο περισσότερους ανθρώπους γίνεται. Αντιλαμβάνομαι την ειρωνεία της υποθέσεως ενώ γράφω αυτές τις γραμμές. Για όσους λόγω του χαρακτήρα του έργου τους είναι τρόπον τινά δεσμευμένοι από αυτό το σύστημα, χρειάζεται μία πιο έξυπνη προσέγγιση. Για τα ιδιωτικά πρόσωπα τα πράγματα είναι πιο εύκολα. Ας δούμε μερικές βασικές ιδέες για μια πιο υγιή σχέση με τα sm:
- Ορισμένοι είναι ενεργοί στα πολιτικά δρώμενα, είναι δημοσιογράφοι, έχουν γενικά ρόλο και λόγο στο πολιτικό σκηνικό. Για εμάς τους υπολοίπους δεν είναι αναγκαία η ακατάσχετη πολιτικολογία, οι καυγάδες, η τάση να πρέπει να δώσουμε τη γνώμη μας για τα πάντα, ακόμη και εάν έχουμε ελάχιστη γνώση ή ενδιαφέρον. Κάποτε σατιρίζονταν οι δημοσιογράφοι επειδή προέβαλαν μία εικόνα παντογνώστη: ήταν ταυτόχρονα οικονομολόγοι, νομικοί, εγκληματολόγοι, αναλυτές διεθνών σχέσεων και στρατιωτικών ζητημάτων, μέχρι και… θεολόγοι. Σήμερα αυτό έχει μεταδοθεί στον μέσο πολίτη. Η μετοχή μας στη δημόσια συζήτηση καλό θα ήταν να γίνεται όταν και όπου έχουμε κάτι να πούμε, προς ένα κοινό που γνωρίζουμε και είναι ικανό για διάλογο.
- Σε πιο τεχνικό επίπεδο, όλοι οι χρήστες του διαδικτύου αξίζει να ερευνήσουμε τους κανόνες που ισχύουν γύρω από την προστασία της ιδιωτικότητος και των προσωπικών μας δεδομένων. Η πλήρης απόδραση από τον τεχνοεπικοινωνιακό Λεβιάθαν μοιάζει αδύνατη, όμως δεν λείπουν πλατφόρμες και εφαρμογές (φυλλομετρητές, μηχανές αναζήτησης, e–mail, social media, instant messages, cloud storage, VPN) εξειδικευμένες για την παροχή των ιδίων υπηρεσιών αλλά με κάποιες εγγυήσεις για την ασφάλεια του χρήστη. Δυνάμεις όπως το Facebook, το Twitter και το YouTube παραμένουν μονοπώλια που δεν μπορούν εύκολα να παρακαμφθούν. Ειδικά όμως για κλειστές ομάδες και μικρές κοινότητες τελευταία έχουν εμφανιστεί αρκετές εναλλακτικές. Μία μικρή αναζήτηση θα φανεί διαφωτιστική.
- Ο αλγόριθμος του Facebook έχει συχνά κατηγορηθεί ότι δεν εμφανίζει τις σελίδες που όντως ενδιαφέρουν το χρήστη, ή ότι αναρτήσης συγκεκριμένων «αποσιωπούνται» κι δεν μεταδίδονται στο κοινό τους, χωρίς να υπάρχουν εμφανή μέτρα περιορισμού των (shadowban). Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να χρειάζεται η στήριξη των αγαπημένων μας ιστοσελίδων με απευθείας, τακτικές επισκέψεις στην πηγή. Μία καλή λύση, η οποία καλύπτει και τις παραπάνω παρατηρήσεις περί προστασίας, είναι οι εφαρμογές RSS, που παρέχουν μία καθαρή αποδελτίωση όσων θέλει να δει ο χρήστης, ή τα newsletters εάν προσφέρονται από την εν λόγω ιστοσελίδα.
Ορισμένοι άνθρωποι επιλέγουν την πλήρη αποχή από αυτά τα συστήματα, κάνοντας την παρουσία τους στο διαδίκτυο όσο περισσότερο απαρατήρητη γίνεται. Είναι ίσως η καλύτερη λύση, με πολλούς ανθρώπους να δηλώνουν σαφή οφέλη στην κοινωνική τους ζωή και την ψυχολογία μας. Μιλάμε συνέχεια για το πόσο συναρπαστική είναι η διάθεση τόσων πληροφοριών με το πάτημα ενός κουμπιού, δεν σκεπτόμαστε όμως πως οι περισσότερες μας είναι άχρηστες. Η απλή μείωση του θορύβου στη ζωή μας και η αποχή από την σταθερή ροή ναρκισσισμού και τοξικότητος που παρεπηδημεί στις «πλατείες» των κοινωνικών μέσων αποτελούν οφέλη αφ’ εαυτά. Ιδίως στο εξωτερικό έχουν αυξηθεί εκθετικά οι φωνές που, ακόμη και αν δεν προτείνουν εγκατάλειψη των sm, συνιστούν μακρά διαστήματα «αποτοξινώσεως». Αυτή η κίνηση καλεί τους χρήστες να επανεξετάσουν την ποιότητα και ποσότητα της εκθέσεως τους όχι μόνο στα κοινωνικά δίκτυα, αλλά γενικά στην τεχνολογία (κινητά τηλέφωνα, βιντεοπαιχνίδια, τηλεόραση). Ο καθένας μπορεί να επιλέξει την οδό που χρειάζεται και τον ωφελεί περισσότερο.
Εν κατακλείδι
Που μας αφήνουν όλα τα προαναφερθέντα; Συνοπτικά μιλώντας, είναι μικρές οδηγίες για να μπει η ζωή μας σε τάξη. Είναι δύσκολο να αναδημιουργήσουμε τον πολιτισμό μας και να κτίσουμε ισχυρές, ανθηρές κοινότητες όταν είμαστε αιχμάλωτοι των πολλαπλών παθογενειών της εποχής. Ένας άνθρωπος που δεν μπορεί να ξεκολλήσει από την οθόνη του δεν μπορεί να οδηγήσει μία ομάδα, ίσως ακόμη και να συμμετέχει σε μία. Αν δεν μπορούμε ούτε λίγα δευτερόλεπτα χωρίς κάποιο ηλεκτρονικό ερέθισμα, ούτε στιγμή σε σιωπή και ηρεμία, πως θα προσευχηθούμε; Με όλα τα καλά που μας έχει δώσει σε τεχνικό επίπεδο, ο σύγχρονος κόσμος αφήνει πίσω του, σε ανησυχητικά αυξανόμενο ρυθμό, άδεια ανθρώπινα κελύφη. Ο Αμερικανός συγγραφέας Henry David Thoreau του 19ου αιώνος είχε πει πως «η μάζα των ανθρώπων διάγει τον βίο μίας αθόρυβης απελπισίας», και σε επίπεδο νοήματος και αισθήσεως του ανήκειν και του κοινωνείν βρισκόμαστε σε χειρότερη θέση από τότε.
Με την επικέντρωση στα πραγματικά σημαντικά στην ζωή μας και τον περίγυρο μας, με τον μετριασμό και την θεραπεία των μικρών δαιμόνων της καθημερινότητος, ανοίγει ο δρόμος για την υγιή εμπλοκή στην ενημέρωση και την πολιτικοποίηση, για τα ζητήματα της χώρας μας ή ό,τι άλλο μας ενδιαφέρει.