Πόσους στρατευσίμους μπορούσαν να προσφέρουν οι Μικρασιάτες και Πόντιοι Έλληνες 1919-1922;

Του Κωνσταντίνου Τραυλού, PhD

Ένα μεγάλο θέμα στις συζητήσεις για την Μικρασιάτικη Εκστρατεία είναι το αν οι Μικρασιάτες Έλληνες πρόσφεραν το μέγιστο, η το δέον, στην στρατιωτική προσπάθεια. Σχεδόν το σύνολο των συζητήσεων στερείται κάποιας έστω και επιστημονικοφανής  βάσης, και γίνεται επι την βάση αορίστων αριθμών. Υπήρχαν εκτιμήσεις και ισχυρισμοί που έγιναν την εποχή, αλλά πολλές φόρες χωρίς καμία δημογραφική ανάλυση. Έτσι η Μικρασιατική Άμυνα το 1922 ισχυρίστηκε ότι μπορούσε να δημιουργήσει στρατό 40000 ανδρών, ενώ οι Ποντιακές οργανώσεις ισχυρίζονταν ότι μπορούσαν να παρατάξουν άλλους 30000. Παίρνοντας υπόψη ότι to Βρετανικό Γραφείο Πολέμου υπολόγιζε το στρατιωτικό δυναμικό της Δημοκρατίας της Αρμένιας, με πληθυσμό ένα εκατομμύριο, τριακόσες χιλιάδες το 1919, σε 40000 άνδρες[i], η δυνατότητα στα χαρτιά του συνόλου του Μικρασιατικού Ελληνισμού, που πιθανόν το 1919 να κυμαίνονταν γύρω στα δυο εκατομμύρια, να παρατάξει 70000 άνδρες ίσως δεν είναι υπερβολική.

Αλλά αυτά είναι εκτιμήσεις που αγνοούν κάποιες παραμέτρους που μειώνουν αυτό τον αριθμό. Ας δοκιμάσουμε εδώ να κάνουμε κάποιες εκτιμήσεις πιο βασισμένες στην λογική της δημογραφίας. Ο γράφων δεν είναι ειδικός στην δημογραφία, οπότε το παρών κείμενο δεν πρέπει να παρθεί σαν επιστημονικό έργο. Παρόλα αυτά μπορούμε να κάνουμε μια αρχική ανάλυση στην βάση όσων δεδομένων έχουμε.

Ας ξεκινήσουμε από μια βασική αρχή. Ποιος ήταν ο πληθυσμός των Ελλήνων στην ευρύτερη Ανατολία το 1919. Σε αυτό το σημείο ας πούμε κάτι ξεκάθαρα. Ουδείς γνωρίζει. Δεν έγινε απογραφή την περίοδο 1919-1922 στην Μικρά Ασία ή τον Πόντο. Για την ακρίβεια μέχρι το 1927 ουδέποτε είχε γίνει απογραφή στο χώρο της Ανατολία. Ούτε το Οθωμανικό κράτος, ούτε τα πατριαρχεία, ούτε ουδείς μπορούσε να κάνει απογραφή διότι απλά τα τεχνικά μέσα έλλειπαν. Οι πλησιέστερες χρονικά εκτιμήσεις πληθυσμού , που κακώς αποκαλούνται απογραφές, είναι η Οθωμανική Εκτίμηση Πληθυσμού του 1914, και η Πατριαρχική Εκτίμηση Πληθυσμού του 1910-1912. Αμφότερες υπήρξαν εκτιμήσεις στην βάση επιστολικών ερωτήσεων προς τοπικές διοικήσεις (πολίτικες ή θρησκευτικές). Ούτε η μια , ούτε η άλλη ήταν πραγματική απογραφή, δηλαδή καταμέτρηση.  Και οι δυο έχουν κατηγορηθεί ότι «μαγειρευτήκαν» για πολίτικους σκοπούς. Αναμφίβολα, καθότι η απογραφή πάντα είναι πολιτική πράξη. Αλλά πρέπει να κατανοήσουμε ότι αυτό που μαγείρεψαν ήταν εκτιμήσεις, όχι καταμέτρηση[ii].

Είναι λοιπόν σαθρά θεμέλια, αλλά δυστυχώς είναι τα μονά θεμέλια που έχουμε. Παρόλα αυτά δεν διαφέρουν τρομακτικά στην εκτίμηση τους για τον πληθυσμό των Ελλήνων της αυτοκρατορίας . Η Οθωμανική εκτίμηση του 1914, με της αναγωγές του Σερβέτ Μουτλού, δίνει 1828974 Έλληνες στην αυτοκρατορία το 1914. Η πατριαρχική εκτίμηση στην έκδοση Κιτρομηλίδη και Αλεξιάδη , 2019102. Μια διαφορά γύρω στους 200.000. Εξ’ου και ο Φουάτ Ντουντάρ πιστεύει ότι ο πραγματικός αριθμός ήταν γύρω στους 2.000.000[iii]. Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την Οθωμανική εκτίμηση σαν την κάτω οροφή, και την Πατριαρχική σαν την άνω οροφή του Ελληνικού πληθυσμού, αναγνωρίζοντας ότι ο πραγματικός αριθμός μπορεί να είναι είτε αρκετά κάτω είτε αρκετά πάνω ανάλογα με το ποσό θεωρούμε ότι η περίοδος 1914-1918 επηρέασε τα πληθυσμιακά δεδομένα των Ελλήνων της περιοχής, και κατά ποσό η παλινόστηση του 1919 πηρέ μεγάλες διαστάσεις.

Το επόμενο βήμα είναι να εκτιμήσουμε ποσό μέρος του πληθυσμού είναι άνδρες και ποσό γυναίκες. Δυστυχώς ούτε η Πατριαρχική εκτίμηση του πληθυσμού, ούτε η Οθωμανική του 1914 έχουν. Ας κάνουμε μια ευνοϊκή εκτίμηση ότι το 51% του πληθυσμού ήταν άνδρες (η εκτίμηση πληθυσμού του 1906/1907 δίνει ένα μικρό προβάδισμα στον άρρεν πληθυσμό αναμεσά στους Έλληνες)[iv]. Αυτό μας δίνει μια εκτίμηση μεταξύ 932773-1021874, δηλαδή γύρω στο ένα εκατομμύριο για όλη την Ανατολία.

Από αυτό όμως το εκατομμύριο μόνο ένα ποσοστό θα πέφτει μέσα στις στρατιωτικά ενεργές ηλικιακές ομάδες μεταξύ 20 και 50. Για μια ακόμη φορά οι εκτιμήσεις πληθυσμού του 1914 και 1910/1912, δεν μας βοηθούν. Μπορούμε να βασίσουμε μια εκτίμηση στην Εκτίμηση Πληθυσμού του 1894, η οποία σαν μέσο ορό εκτιμούσε το ποσοστό του ανδρικού πληθυσμού μέσα στην ηλικιακή ομάδα 20-50 στο 27%.[v] Άμα πάρουμε υπόψη ότι οι διωγμοί και γενοκτονία του 1914-1918 κατά κύριο μέρος χτύπησε τον ανδρικό πληθυσμό των Ελλήνων της Ανατολίας , και κατά κύριο μέρος την ομάδα 20-50 (τάγματά ασφάλειας) η εκτίμηση ότι 27% του ανδρικού ελληνικού πληθυσμού στην Ανατολία το 1919 ήταν στην στρατιωτική χρήσιμη ηλικιακή ομάδα, φαίνεται συντηρητική[vi].

Με βάση αυτό το ποσοστό ο άρρεν ελληνικός πληθυσμός της Μικράς Ασίας και Ανατολικής Θράκης  στην ηλικιακή ομάδα 20-50 εκτιμάται στα 251848-275898. Αν αφαιρέσουμε τους Θρακιώτες και Κωνσταντινούπολιτες μιλάμε για 205598-243358. Αυτό ο αριθμός είναι η οροφή του στρατιωτικού δυναμικού του Ελληνισμού της Ανατολίας (Μικρά Ασία, Πόντος κτλ). Αλλά όπως ξέρει ο καθένας που μελετά ενδελεχώς τα στρατιωτικά, αυτή η οροφή δύσκολα κινητοποιείται πλήρως, για πρακτικούς λόγους.

Ας ξεκινήσουμε με τον απλούστερο. Δεν ήταν όλος αυτός ο πληθυσμός άμεσα διαθέσιμος στο Ελληνικό κράτος. Ο Πίνακας 1 έχει την κατανομή του εκτιμώμενου Ελληνικού πληθυσμού στις διάφορες περιοχές της Μικράς Ασίας υπό Ελληνικό και Ξένο έλεγχο. Στην Ιωνία, που ήταν στον έλεγχο του ελληνικού κράτους και από οπού θα μπορούσε ευκολά να αντλήσει στρατιωτικό δυναμικό, κατανέμονταν μόνο 66896-83430 από την οροφή. Άλλες 20568-23174 βρίσκονταν στις όμορες περιοχές στις οποίες θα επεκταθεί ο ελληνικός στρατός κατά της επιχειρήσεις 1920-1922. Όλοι οι υπόλοιποι βρίσκονταν σε περιοχές εκτός ελληνικού κρατικού ελέγχου, και μερικές φόρες εξαιρετικά μακριά.

Στον Πόντο έχουμε 36416-32539

Στην Ζώνη υπό Γαλλική κατοχή, 1669

Στην Ζώνη υπό Ιταλική κατοχή, 6122-5812

Στην Ζώνη των Στενών, 34445-38556

Οι Καππαδόκες και Τουρκόφωνοι, ανέρχονται σε 32539-57546

Και οι λοιποί στην βαθιά Τουρκία, σε 8969-2299.

Αυτοί οι αριθμοί αντιπροσωπεύουν πιθανές πήγες στρατευσίμων που δεν θα μπορούσε ευκολά να εκμεταλλευτεί το ελληνικό κράτος. Υπάρχουν αρκετοί λόγοι για αυτό

α) Παρόλου που τόσο οι Έλληνες όσο και οι Αρμένιοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είχαν κηρύξει την ανεξαρτησία τους το 1918, μέσω των πατριαρχείων τους, ουδείς αναγνώρισε αυτή την πράξη. Για όλους του νομικούς τύπους παρέμεναν Οθωμανοί υπήκοοι, Αυτό είχε μερικές σοβαρές επιπτώσεις

α) Οι κατοχικές δυνάμεις είχαν το νομικό έρεισμα να εμποδίσουν οποιασδήποτε προσπάθεια στρατολογίας στις περιοχές ελέγχου τους. Ειδικά οι Γάλλοι και Ιταλοί, και αμφιβάλλω αν οι Άγγλοι ήταν καλύτεροι. Με άλλο όνομα ήταν δύσκολα για τους γύρω στους 50000 πιθανόν στρατευσίμους στις περιοχές που ελέγχονταν από τις δυνάμεις της Ανταντ να έρθουν στην Ελληνική ζώνη για να καταταγούν, και εξαιρετικά δύσκολο για την Ελλάδα να πάει στις ζώνες και να κάνει στρατολογία.

β) Όσοι κατάγονταν στον ελληνικό στρατό διέπρατταν στην νομική πράξη, προδοσία. Φοβάμαι ότι πρέπει να ήταν ανασταλτικός παράγοντας για πολλούς, ειδικά καθότι δεν υπήρχε καμία εγγύηση ότι δεν θα υπόκεινται νομικές συνεπείς είτε οι ίδιοι είτε οι οικογένειες τους, ακόμα και σε περίπτωση ελληνική νίκη, ειδικά αφού μετα το 1921 ήταν ξεκάθαρο ότι οι ζώνες υπό των έλεγχο των συμμάχων είτε θα παρέμεναν Οθωμανικές, είτε εκτός ελληνικού κράτους.

Στο θέμα Καππαδοκίας και βαθέως Τουρκίας έχουμε και άλλους ανασταλτικούς παράγοντες. Η απόφαση για καταταγεί κάποιος στον ελληνικό στρατό σήμαινε υποχρεωτικά εγκατάλειψη της οικογένειας του καταταγέντος, αρκετά μακριά από την πιθανή ακτίνα δράσης του ελληνικού στρατού. Είναι πολύ πιθανόν να μην ξανάβλεπαν τους δικούς τους. Μπορούμε να λεμέ πολλά από το πληκτρολόγιο, αλλά αυτό δεν είναι εύκολη υπόθεση για κανέναν. Ειδικά όταν ήταν γνωστό ότι οι περιοχές αυτές θα παρέμεναν στο Οθωμανικό κράτος και σε περίπτωση ελληνικής νίκης. Επιπρόσθετα οι Καππαδόκες, και ειδικά οι Καραμανλήδες είχαν αποφύγει σε γενικό βαθμό την στοχοποιηση το 1914-1918. Το εθνικό συναίσθημα ήταν σε ανάπτυξη αλλά δεν είχε πάρει την μορφή σε Πόντο και Ιωνία[vii]. Να το πω απλά, για πολλούς από αυτούς δεν υπήρχε αίσθηση κίνδυνου. Ειδικά όταν το Κεμαλικο κίνημα προσπαθούσε να τους προσεταιριστεί. Προσοχή, δεν λέω ότι δεν υπήρχαν πατριώτες μεταξύ τους. Ούτε ότι οι απόγονοι τους δεν είναι Έλληνες πατριώτες. Αλλά η σκληρή αλήθεια είναι ότι την περίοδο αυτή δεν αποτελούσαν υλικό για στράτευση.

Ο Πόντος φυσικά αποτελεί μια διαφορετική περίπτωση. Αλλά πάρα τον ενθουσιασμό τους η πραγματικότητα είναι ότι άνευ Ελληνικής στρατιωτικής παρουσίας , η αθρόα στρατολόγηση Ποντίων ήταν δύσκολη απόσταση. Οι παράγοντες που αναφέρθηκαν επάνω, η απόσταση και ο φόβος εγκατάλειψης οικογενειών, δρούσαν ανασταλτικά. Το ποντιακό αντάρτικο ουδέποτε μπόρεσε να οργανωθεί σε ένα οργανωμένο ένοπλο κίνημα. Και μπορεί να έφτασε σε κάποια σημεία τους 10000 ενόπλους, αλλά οι πρωτογενείς πήγες (Ελληνικές, Αγγλικές, Τουρκικές) δείχνουν ότι το περισσότερο καιρό οι ένοπλοι κυμαίνονταν μεταξύ 3 και 5 χιλιάδων, διασκορπισμένων σε μονάδες, κυρίως χαρακτήρα πολιτοφυλακής[viii]. Όσοι Πόντιοι στρατευτήκαν ήταν προσφυγές που πέρασαν στην Ιωνία, ποτέ σε αριθμούς αρκετά μεγάλους. Δεν είναι του παρόντος η συζήτηση του γιατί δεν στάλθηκε ελληνικός στρατός στον Πόντο, και τι θα μπορούσε να πετύχει. Αλλά το ελάχιστο είναι ότι μια στρατιωτική παρουσία θα βοηθούσε στην επιστράτευση.

Με άλλο όνομα, το μικρασιατικό ελληνικό δυναμικό εκτός της ελληνικής ζώνης στρατιωτικής παρούσας μπορούσε μόνο μερικώς να επιστρατευτεί αν όχι καθόλου, χωρίς πρότερη μαζική μετακίνηση των ελληνικών πληθυσμών στην Ιωνία. Ο Βενιζέλος είχε σκοπό να το οργανώσει αυτό μόνο μετα την ελληνική νίκη, στα πλαίσια ανταλλαγής πληθυσμού με την Οθωμανική αυτοκρατορία[ix]. Οι Κωνσταντίνικοι αφήσαν το θεμα και αυτοί να ρέει μέχρι που η μετακίνηση έγινε στα πλαίσια γενοκτονίας. Βεβαίως και να έλεγαν οι ελληνικές κυβερνήσεις, ελατέ στην Ιωνία, είναι απίθανο οι Καππαδοκες – Καραμανλήδες και οι Πόντιοι να υπάκουγαν.

Αρά πρέπει να εκτιμήσουμε ότι κύριο ανθρώπινο δυναμικό στην Μικρά Ασία για τον ελληνικό στρατό ήταν οι πάνω κάτω 70000-80000 της Ιωνίας, και άλλοι 20000-30000 στην περιοχή επιχειρήσεων. Πολλοί από τους ανασταλτικούς παράγοντες που αναφέραμε παραπάνω ίσχυαν στις περιοχές πέρα της Ζώνης Σμύρνης, ειδικά στην γραμμή Προύσα – Εκσι-Σεχιρ – Αφιον. Μόνο το 1921 έφτασε εκεί ο ελληνικός στρατός με αξιώσεις οργανωμένης παρουσίας. Ακόμα και τότε όμως, πόσοι ακριβώς από τους 90000-100000 διαθέσιμους στρατευσίμους μπορούσε να υπολογίζει?

Α) Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι πολίτικες εξόντωσης και εκτοπισμού των Οθωμανικών Κυβερνήσεων του Κομιτάτου, την περίοδο 1913-1918 χτυπήσαν κατά κύριο μέρος των άρρενα ελληνικό πληθυσμό. Ο οποίος πληθυσμός υπέστη και επιστράτευση στον Οθωμανικό στρατό για τον Α.Π.Π. Οι Έλληνες της Μικράς Ασίας μπορεί να μην έκαναν ένοπλη υπηρεσία. Αλλά οι κακουχίες που υπέστησαν ήταν ιδίες και χειρότερες με αυτές των ενόπλων. Πεινά, θάνατο, συν ότι πέρασαν στα πλαίσια εθνοκάθαρσης. Δεν έχουμε αριθμούς για την κατανομή φύλου μεταξύ των Ελλήνων που πέθαναν την περίοδο 1914-1918 (εδώ δεν έχουμε ακριβείς αριθμούς του πληθυσμού)[x]. Παίρνοντας όμως υπόψη την κατανομή φύλου μεταξύ των προσφυγών του 1922, τολμώ να εκτιμήσω ότι η πλειοψηφία ήταν άνδρες στην ηλικιακή ομάδα που μας ενδιαφέρει.[xi] Με άλλο όνομα αμφιβάλλω αν οι οροφές που εκτιμήσαμε είναι τόσο υψηλές στην πραγματικότητα. Αν δεχτούμε ένα ποσοστό απώλειας πληθυσμού αναμεσά στους Έλληνες την περίοδο 1914-1919 σε 15% (αυτούς τους αριθμούς δίνει ο McCarthy που ναι μεν είναι Τουρκόφιλος, αλλά είναι ο μονός που γνωρίζω που προσπάθησε να εκτιμήσει τις απώλειές του 1914-1918) τότε πιθανόν η οροφή του διαθέσιμου στρατιωτικός χρήσιμου πληθυσμού είναι πιο κοντά σε ένα επίπεδο 214070-234513 σε όλη την Οθωμανική αυτοκρατορία, 174758-206854 με την εξαίρεση Αν. Θράκης, και 74344-90613 εντός ή παρακείμενα της ελληνικής στρατιωτικής παρουσίας. Φρονώ μάλιστα ότι στον Πόντο τα πράγματα ήταν ακόμα χειροτέρα, καθότι οι Πόντιοι υπέστησαν το βάρος της γενοκτονικής πολιτικής 1914-1918.[xii]

Από αυτούς πρέπει να απομειώσουμε εκείνους που οι κακουχίες έκαναν ακατάλληλους για στράτευση. Οπότε η οροφή πέφτει και άλλο.

Και μετα πρέπει να κατανοήσουμε κάτι σημαντικό. Για πολλούς από αυτούς το 1918-1919 ήταν η πρώτη φορά μετα από χρόνια που ξανάβλεπαν τα σπίτια τους και τις οικογένειες τους. Οικογένειές που δεινοπάθησαν. Είναι εξαιρετικά δύσκολο να αναμένουμε από ανθρώπους να εγκαταλείψουν πάλι αυτές τις οικογένειες, και να τρέξουν στα όπλα, ειδικά όταν δε υπήρχε αρωγή για της δοκιμασμένες οικογένειές που αφήναν πίσω. Δεν ήταν δειλοί ούτε φυγόμαχοι. Ήταν απελπισμένοι άνθρωποι που εστίαζαν στις οικογένειες τους των οποίων η τύχη δεν ήταν σίγουρη[xiii].

Τέλος, είναι απίθανο ο ελληνικός στρατός να επιθυμούσε την πλήρη επιστράτευση των παραγωγικών ομάδων του μικρασιατικού πληθυσμού. Η Ιωνία ήταν αναπόφευκτα πηγή ανεφοδιασμού, και ειδικά μετα τις εκλογές του 1920 που έπαυσαν οι ξένες πιστώσεις, το ελληνικό κράτος είχε κάθε λόγο να μειώσει όσο περισσότερο την διασάλευση της οικονομικής ζωής στην ζώνη της Σμύρνης. Και να ήθελε  πάντως, υπήρχε ένα οργανικό όριο, εκτός και αν αποφάσιζε η Στρατιά να ακολουθήσει το παράδειγμα των Βουλγάρων του 1912-1918 με τις δυσκίνητες μεραρχίες 24000-36000 ανδρών.

Όλοι οι παραπάνω παράγοντες σημαίνουν ότι είναι απίθανο να μπορούσαν να επιστρατευτούν παραπάνω από τους μισούς διαθέσιμους άνδρες. Και αν είμαστε ειλικρινείς, ο μέσος παγκόσμιος ορός επιστράτευσης επι του πληθυσμού την περίοδο 1910-1918 είναι ένα πενιχρό 1.2% (με μέγιστο το 16% της Γαλλίας)  δηλαδή επι του συνόλου δυο εκατομμύριων στην Ανατολία, 30000. Και όπως είπαμε, ο Ελληνικός στρατός δεν είχε την δυνατότητα να επιστράτευση από το σύνολο του πληθυσμού.

Με άλλο όνομα, μπορούμε να εκτιμήσουμε, ότι στην καλύτερη ο Ελληνικός Στράτος δεν θα μπορούσε να επιστράτευσή παραπάνω από 20000-30000 Μικρασιάτες από τις περιοχές που ελέγχει. Φρονώ ότι ο αληθινός αριθμός είναι πιο κοντά στους 20000.

Άμα πάρουμε υπόψη ότι υπηρέτησαν γύρω στους 10000-20000 Μικρασιάτες, συν όσοι από τους προσφυγές υπηρέτησαν στην Μεραρχία Αρχιπέλαγους (VII Μεραρχία),  τολμώ να πω ότι οι Μικρασιάτες προσφέραν μέσα στις πραγματικές πληθυσμιακές δυνατότητες και όχι προπαγανδιστικές αφαιρέσεις. Μπορούσαν να επιστρατευτούν και άλλοι, αλλά όχι όσοι όλοι νομίζουν. Και την ευθύνη για αυτό την φέρουν οι ελληνικές πολίτικες και στρατιωτικές ηγεσίες.

Στο κάτω κάτω ήταν αυτές οι ηγεσίες που από το 1875 τουλάχιστον, δια στόματος Τρικούπη, και πιο πρόσφατα το 1914, δια στόματος Βενιζέλου είχαν αποτραπεί από ιδίαν ενέργειες αυτοάμυνας, καλούμενοί να αποθέσουν την ασφάλεια τους στα χέρια της ελληνικής κυβερνήσεως[xiv]. Και οι Μικρασιάτες, περικυκλωμένοι από μια θάλασσά αλλοθρήσκων, αυτό έκαναν. Και το πλήρωσαν βαριά. Η Ελλάδα είχε αρκετούς άνδρες για να στείλει έναν σοβαρό στρατό στην Μικρά Ασία το 1919-1922. Είχε τουλάχιστον το ανθρώπινο υλικό για  δυο ακόμα σώματα στρατού στην ηπειρωτική Ελλάδα όπως έχουν κατ’ επανάληψη δείξει οι διαχειριστές του ιστολογιού στις αναρτήσεις τους. Την Μικρασιατική Εκστρατεία δεν θα την έσωζαν 20000-30000 Μικρασιάτες και Πόντιοι επίστρατοι. Και δεν την έχασαν αυτοί. Την έχασε το κράτος που κομπάζονταν ότι παράτασσε στρατό 300000 λογχών. Την έχασε μια Στρατιά που ουδέποτε μπόρεσε να συγκεντρώσει τις μονάδες της στο πεδίο της μάχης σε συντριπτική υπεροπλία. Την έχασε μια ηγεσία Βενιζελίκη και Κωνσταντίνικη που έλεγε στους Μικρασιάτες, αφεθείτε στα χέρια μας, όπως εμείς αφηνόμαστε στα χέρια των συμμάχων.

Πίνακας 1. Εκτιμήσεις πληθυσμιακών δεδομένων στρατεύσιμων Ελλήνων Ανατολίας (Πόντος + Μικρά Ασία)

Βιλαέτι	Α) Οθωμανική Εκτίμηση Πληθυσμού 1914 (σε επιμέλεια Σερβέτ Μουτλού -Servet Mutlu)	Β) Πατριαρχική Εκτίμηση Πληθυσμού  1912 (σε επιμέλεια Κιτρομηλίδη και Αλεξιάδη -Kritomilides & Alexiadis )	Α) Ποσοστό Αρρένων (εκτίμηση 51%)	Β) Ποσοστό Αρρένων (εκτίμηση 51%)	Α) Οροφή στρατεύσιμης ηλικίας (εκτίμηση 27%)	Β) Οροφή στρατεύσιμης ηλικίας (εκτίμηση 27%)
Προύσας	85845	107435
Αφιον-Καραχισαρ	724
Κιουτάχεια	10032
Εσκισεχιρ (Δορύλαιον)	3108
Νικομήδεια	49663	60860
Ζώνη Ελληνικής Στρατιωτικής Κατοχής	149372	168295	76179	85830	20568	23174
Αδανα	12124
Γαλλική Ζώνη Κατοχής	12124		6183		1669
Αϊδινιον – Ιωνία	374099	495936
Κυζίκιου, Μπαλικσεχιρ	111713	109950
Ιωνία	485812	605886	247764	309001	66896	83430
Καρία	24921
Αττάλεια	16154	42215
Φοινίκη	3387
Ιταλική Ζώνη Κατοχής	44462	42215	22675	21529	6122	5812
Σεβάστεια	93290	262491
Καισαρεία	32866	65120
Νιγδη	76066
Ικόνιον	32804	90300
Μεμουρετ Αζιζ/ Μαλατια/Χαρπουτ	1284
Καππαδόκες / Τουρκόφωνοι	236310	417911	120518	213134	32539	57546
Τραπεζούντα	163335	138095
Σαμψούντα-Τζανικ	101128
Πόντος	264463	138095	134876	120518	36416	32539
Κωνσταντινούπολη	239621	Παραπλήσιοι αριθμοί
Καλλίπολη , Στενά	10529	30000
Ζώνη Στενών	250150	280000	127576	142800	34445	38556
Ανδριανόπουλη	277894	Παραπλήσιοι αριθμοί
Μετραι	43244
Ανατολική Θράκη	321138	350000	163780	120518	44220	32539
Ερζερουμ-Θεοδοσιούπολη	5982
Άγκυρα	24961	16700
Ντιγαμπακιρ	2438
Κατσταμόνη	25496
Μπολου	6266
Βαθιά Τουρκιά	65143	16700	33222	8517	8969	2299
Σύνολο	1828974	2019102	932773	1021874	251848	275898
Σύνολο εξαιρουμένη Ανατολικής Θράκης					205598	243358
Σύνολο υπό Ελληνικό έλεγχο					87464	106604

---

[i] Παράθεση στο Richard G. Hovannisian (1997) The Republic of Armenia Volume III, page 341. Και αυτή η δύναμη μετα από περίοδο προπαρασκευής πολλών ετών.

[ii] Για την μέθοδο βλέπε Kemal Karpat (1985) Ottoman Population 1830-1914, Justin McCarthy (1983) Muslims and minorities. The population o Ottoman Anatolia and the end of empire, Servet Mutlu (2003) Late Ottoman Population and its ethnic distribution, Paschalıs Kıtromilides and Alexis Alexnadris (1984) Ethnic Survival, Nationalism, and Forced Migration , και Φουάτ Ντουντάρ (2013) Ο Μυστικός Κώδικάς της Τουρκίας

[iii] Φουάτ Ντουντάρ (2013), σελίδα 108-109

[iv] Βλέπε Karpat (1985), σελίδες 168,211.

[v] Βλέπε Karpat (1985) σελίδες  212-213.

[vi] Βλέπε Ντουντάρ (2013), σελίδα 252, υποσημείωση 301.

[vii] Βλέπε το έργο της Ευαγγελίας Μπαλτά για εισαγωγή.

[viii] Βλέπε τηλεγράφημα 29 Μάιου 1919 (12 Ιουνίου 1919 ν.η) του Κανελλόπουλου προς Διομήδη που αναφέρει συνοπτικά τα συμπεράσματα της Αποστολής Καθενίωτη.

[ix] Βλέπε χαρακτηριστικά to Υπόμνημά που κατέθεσε στο Συνέδριο Ειρήνης, όπως αναπαράγεται στο Τα Κείμενα του Ελευθέριου Βενιζέλου, Τόμος Β, ειδικά σελίδα 520, ή συνέντευξη στους Ταϊμς, 4 Ιανουάριου 1919, όπως αναπαράγεται στον ίδιο Τόμο, στην σελίδα 557.

[x] Βλέπε Erik-Jan Zürcher, 2003, Greek and Turkish refugees and deportees 1912-1924

[xi] Βλέπε πήγες στην παράθεση vi. Για το 1922 βλέπε  Γιώργος Μαυρογορδάτος (2017) Μετά το 1922.

[xii] Για τις εκτιμήσεις για το 1914-1918 βλέπε Justin McCarthy (1995) Death and exile. Το ποσοστό πληθυσμιακής απώλειας Ελλήνων είναι παραπλήσιο με αυτό του μουσουλμανικού πληθυσμού, Και τα δυο είναι υποπολλαπλάσιά του ποσοστού απώλειας του Αρμένικου πληθυσμού.

[xiii] Για αυτή την δυναμική βλέπε το Κυριαζής Άρης (2003) Παλιννόστηση στις Γλυκές Πατρίδες 1918-1922.

[xiv] Για τον Τρικούπη δες παράθεση στην Λυντια Τρίχα (2016) Χαρίλαος Τρικούπης, σελίδες 258, 273. Για Βενιζέλο δες Αγόρευση στην Βουλή 20 Φεβρουάριου 1914 (π.η), παράθεση στο Τα Κείμενα Ελευθέριου Βενιζέλου, Τόμος Α, ειδικά σελίδα 517.