Είναι εξαιρετικά συνηθισμένο τα τελευταία χρόνια -στην εργώδη προσπάθεια αναθεώρησης της νεώτερης ελληνικής ιστορίας και της ιδεολογικής και καλλιτεχνικής ζωής που καταβάλλουν οι “εκσυγχρονιστές” κριτικοί και διανοούμενοι- να αντιπαραθέτουν τον “κοσμοπολίτη”, Αλεξανδρινό Καβάφη στη δήθεν εθνικιστική “γενιά του ’30”, καθώς και στον Παλαμά ή τον Σικελιανό. Ο Καβάφης υπήρξε ο ποιητής της παγκοσμιότητας και γ’ αυτό εν τέλει αξιολογείται ως σημαντικότερος από τον Σεφέρη ή π.χ. τον Ελύτη.
Άσχετα λοιπόν με το ανούσιο ερώτημα για το ποιος είναι πράγματι “ο σημαντικότερος”, ο Καβάφης σε καμία περίπτωση δεν είναι ο αντίποδας των υπολοίπων μεγάλων ποιητών μας. Ίσως μάλιστα, ακριβώς γιατί ζούσε εκτός Ελλάδας στον χώρο του ευρύτερου ελληνισμού, να είναι εκείνος ο νεώτερος ποιητής που περισσότερο από όλους προσπαθεί να αναχωνεύσει μέσα από το έργο του την ελληνική ιστορία σε όλη της την ιστορική διαδρομή αναδεικνύοντας όχι μια αφηρημένη α-εθνική παγκοσμιότητα, αλλά την οικουμενικότητα του ελληνισμού. Ωστόσο, αν η αναφορά του στην ελληνιστική περίοδο και την ρωμαιοκρατία έχει συχνά επισημανθεί, είναι πολύ λιγότερο γνωστή η σχέση του με το Βυζάντιο και την ορθοδοξία, όπως διαφαίνεται από τα δύο σημαντικά κείμενα τα οποία δημοσιεύουμε στη συνέχεια: της Diana Haas, για τη σχέση του με το Βυζάντιο, και του Χρήστου Αλεξάνδρου για την αναφορά του στην ορθοδοξία. Ο Καβάφης τόνιζε ο ίδιος την ιστορική ενότητα του ελληνισμού και έγραφε το 1892 στο άρθρο “Οι Βυζαντινοί ποιηταί”: “Οι Βυζαντινοί αοιδοί μας ενδιαφέρουσι ζωηρότατα, διότι αποδεικνύουσιν ότι η ελληνική λύρα ου μόνον δεν εθραύσθη, αλλά και ουδέποτε έπαυσεν αναπέμηουσα ήχους γλυκείς. Οι Βυζαντινοί αοιδοί αποτελούσι τον σύνδεσμον μεταξύ της δόξης των αρχαίων μας ποιητών και της χάριτος και των χρυσών ελπίδων των συγχρόνων”. Και βέβαια η σχέση του με την Ορθοδοξία καταγράφεται σε πάρα πολλά από τα έργα του και μάλιστα στη διασύνδεσή της με τον “ένδοξο μας βυζαντινισμό”: “Την εκκλησίαν αγαπώ./ Εκεί σαν μπω[ ] ο νους μου πιαίνει σε τιμές μεγάλες της φυλής μας, /στον ένδοξο μας Βυζαντινισμό.” (“Στην εκκλησία”).
Ο Καβάφης λοιπόν δεν είναι ο άσαρκος κοσμοπολίτης, αλλά έχει “σώμα και θρησκεία” και γι’ αυτό μπορεί να είναι οικουμενικός, όπως οικουμενικοί με τον δικό τους τρόπο υπήρξαν ο Ιρλανδός Τζόυς, ο Εγγλέζος Μπλέικ, ο’Ελληνας Σεφέρης, ο Ινδός Ταγκόρ ή ο Ρώσος Ντοστογέφσκυ.
Εργώδης μεν, αλλά άκαρπος η προσπάθεια…
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Εισαγωγή
D. Haas, “Στον ένδοξο μας Βυζαντινισμό”
Χ. Αλεξάνδρου, Το εκκλησιαστικό φρόνημα στον Καβάφη