ΟΜΙΛΙΑ ΤΟΥ ΜΕΛΕΤΗ Η. ΜΕΛΕΤΟΠΟΥΛΟΥ ΣΤΑ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΕΙΑ.
ΜΥΣΤΡΑΣ ΚΥΡΙΑΚΗ 29 ΜΑΪΟΥ 2011.
Όπως κάθε χρόνο, έτσι και φέτος, κατά την επέτειο της Αλώσεως, τελέσθηκε με πρωτοβουλία του Συνδέσμου των εν Αττική Λακεδαιμονίων στην βυζαντινή Μητρόπολη του Αγίου Δημητρίου στον Μυστρά, με ιδιαίτερη λαμπρότητα, μνημόσυνο του τελευταίου Βυζαντινού Αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Παλαιολόγου από τον σ.Μητροπολίτη Μονεμβασίας και Σπάρτης, παρουσία των αρχών και πλήθους κόσμου. Ακολούθησε μέσα στον ναό ομιλία του καθηγητή και συγγραφέα Μελέτη Μελετόπουλου, με θέμα ΟΙ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΑΛΩΣΕΩΣ.
Ο Μελέτης Μελετόπουλος στην ομιλία του ανέλυσε το διεθνές πλαίσιο εντός του οποίου έλαβε χώρα η Άλωση, επισημαίνοντας ότι η δημογραφικά και κοινωνικά καθημαγμένη από τους λοιμούς Ευρώπη αδυνατούσε να οργανώσει αντιτουρκική σταυροφορία για να διασώσει το Βυζάντιο. Αλλά και το ψυχικό και πολιτικό ρήγμα της Τέταρτης Σταυροφορίας απέκλειε μία πολιτική συνεργασία της Δύσης με την φθίνουσα αυτοκρατορία.
Στην συνέχεια ο ομιλητής εξέθεσε την κατάσταση στην Βαλκανική χερσόνησο, όπου μία αλληλοσπαρασσόμενη πανσπερμία βαλκανικών ηγεμονιών(η Σερβία ήταν είναι φόρου υποτελής στους Τούρκους, η Βουλγαρία είχε καταληφθεί από το 1380), φραγκικών ηγεμονιών (στο Αιγαίο, στην Αθήνα και στην Πελοπόννησο, που κατελήφθησαν από τους Τούρκους μετά την Κωνσταντινούπολη), βυζαντινών καταλοίπων(Τραπεζούντα, Μυστράς, που επεβίωσαν για μερικά χρόνια μετά την Άλωση) είχαν αντικαταστήσει την κραταιά βυζαντινή επικράτεια και αδυνατούσαν να αντιμετωπίσουν την οθωμανική προέλαση.
Οι Τούρκοι πέρασαν στην Καλλίπολη το 1361 ως μισθοφόροι βυζαντινών ηγεμόνων και εγκαταστάθηκαν στα Βαλκάνια με έδρα την Αδριανούπολη. ‘Ετσι πραγματοποίησαν κυκλωτική κίνηση και απειλούσαν πλέον την Κωνσταντινούπολη και από τα δυτικά.
Ο ομιλητής παρουσίασε την κατάσταση του βυζαντινού κράτους, το οποίο κατά την εποχή της Αλώσεως είχε απωλέσει όλες του τις επαρχίες και είχε περιοριστεί στην Κωνσταντινούπολη και στο Δεσποτάτο του Μυστρά, το οποίο διοικούσε κάποιο μέλος της βασιλεύουσας δυναστείας των Παλαιολόγων. Η πρωτεύουσα, η Κωνσταντινούπολη, βρισκόταν σε μεγάλη παρακμή, ο πληθυσμός της είχε περιοριστεί στις 50.000 (σε σχέση με το εκατομμύριο της εποχής των Κομνηνών), ολόκληρες συνοικίες ήταν ακατοίκητες. Υπήρχε ισχυρή παρουσία ιταλών εμπόρων(Γενουατών, Ενετών κ.ά.), που ήλεγχαν την οικονομική ζωή. Μπροστά στην οθωμανική απειλή, η βυζαντινή ιθύνουσα τάξη μετέφερε τα περιουσιακά της στοιχεία στο εξωτερικό(οι περισσότεροι δεν γλύτωσαν τελικώς την σφαγή), ενώ υπήρχε κύμα φυγής βυζαντινών λογίων στην Δύση.
Η εθνική στρατηγική των Παλαιολόγων ήταν η συνεργασία με την Δύση, κάτι που αποδείχθηκε ατελέσφορο. Οι Παλαιολόγοι επεδίωκαν την διάσωση της Κωνσταντινουπόλεως μέχρι κάποιο απροσδόκητο γεγονός να ανατρέψει την μοιραία εξέλιξη των πραγμάτων. Ακριβώς αυτός ήταν ο βαθύτερος λόγος που ο Μωάμεθ αποφάσισε να επιδιώξει πάση θυσία την κατάληψη της Κωνσταντινουπόλεως, διότι κατανοούσε ότι όσο η Κωνσταντινούπολη ήταν ελεύθερη οι ήδη υπόδουλοι ελληνικοί πληθυσμοί θα διατηρούσαν σημείο αναφοράς και ελπίδα αποκατάστασης.
Ο ομιλητής αναφέρθηκε στην συνέχεια στην προσωπικότητα του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, τονίζοντας ότι ήταν γενναίος, έντιμος, και κυρίως είχε συνειδητοποιήσει την ιστορικότητα των στιγμών. Επέλεξε ενσυνείδητα την αυτοθυσία, διότι κατανόησε (όπως αποδεικνύει η απάντησή του στην πρόταση του Μωάμεθ να παραδώσει οικειοθελώς την εξουσία και να αποχωρήσει «Την πόλιν σοι δούναι ουκ εμόν εστίν….») ότι μία παράδοση της Πόλης στον Μωάμεθ θα νομιμοποιούσε τον τελευταίο ως ηγεμόνα στην συνείδηση του ελληνικού έθνους, το οποίο έτσι θα αφομοιωνόταν από το οθωμανικό κράτος και θα εξέλιπε ιστορικά. Αντιθέτως η αντίσταση μέχρις εσχάτων και η θυσία του Κωνσταντίνου στην Πύλη του Ρωμανού απέκλεισαν αυτό το ενδεχόμενο, δημιούργησε τις προϋποθέσεις μακροχρόνιας και σε βάθος εθνικής αντίστασης και οδήγησε τελικά στην Επανάσταση και στην Ανεξαρτησία.
Κάτι που φαίνεται από την απάντηση που έδωσε τέσσερις αιώνος αργότερα ο Κολοκοτρώνης στον λόρδο Χάμιλτον, ο οποίος τον ερώτησε ποιοί είναι οι σύγχρονοι Έλληνες. Ο αρχηγός της Επανάστασης του απάντησε: «είμαστε οι στρατιώτες του βασιλέως μας. Ο βασιλεύς μας εσκοτώθη και εμείς πήραμε τα βουνά.»
Ο ομιλητής παρουσίασε στην συνέχεια τις βασικές συνέπειες της Αλώσεως:
α. η άρση της πολιτικής ελευθερίας των Ελλήνων και η μετατροπή τους από υποκείμενο σε αντικείμενο του διεθνούς δικαίου,
β. ο εγκλωβισμός του Ελληνισμού σε μία υπανάπτυκτη και καθυστερημένη δομή και η αποκοπή του από την Αναγέννηση και τις ευρωπαϊκές εξελίξεις,
γ. η βίαιη διακοπή της παλαιολόγειας αναγέννησης, που είχε ήδη αρχίσει να οδηγεί την βυζαντινή κοινωνία σε μία εξέλιξη όπως αυτή που συνέβη δύο αιώνες αργότερα στην Δυτική Ευρώπη ( όπως έχει δείξει η σύγχρονη βυζαντινολογική έρευνα),
δ. την μεταφορά του κέντρου βάρους ενός βαρβαρικού ασιατικού κράτους σε ευρωπαϊκό έδαφος, την περαιτέρω προώθηση των Τούρκων μέχρι την Αυστρία και την Πολωνία και την δημιουργία εστίας μόνιμης απειλής κατά του ευρωπαϊκού πολιτισμού και εξισλαμισμού της Ευρώπης (τουλάχιστον μέχρι την δεύτερη πολιορκία της Βιέννης το 1683),
ε. την εν συνεχεία κατάληψη της Κύπρου(1571) και της Κρήτης (1669), όπου ανθούσε σημαντικός πολιτισμός πρωτο-αναγεννησιακού χαρακτήρα και ο οποίος εξαλείφθηκε παντελώς με την επιδρομή των Τούρκων,
ζ.την πλήρη ανατροπή των δημογραφικών δεδομένων, λόγω μαζικών σφαγών, εξισλαμισμών, φυγής στην Δύση, μετακίνησης των πληθυσμών στα ορεινά, εξελίξεις που έφεραν τον Ελληνικό έθνος στα όρια της ιστορικής του εξαφάνισης και απαιτήθηκαν αιώνες για να ανατραπούν και να αρχίσει η ανάκαμψη,
η. την μετατροπή των Ελληνικών χωρών σε πεδίο γεωπολιτικής σύγκρουσης των Τούρκων με τις ευρωπαϊκές δυνάμεις (αρχικά με τους Ενετούς και στην συνέχεια με τους Ρώσσους και τους Αγγλογάλλους), που είχε ως συνέπεια τον εξανδραποδισμό των Ελλήνων σε εναλλασσόμενους κυριάρχους, τις σφαγές σε περίπτωση εσφαλμένης επιλογής συμμάχου και την διαμόρφωση αντανακλαστικών υποτέλειας και αναζήτησης σωτήρων.
Ο ομιλητής αναφέρθηκε επίσης στα κοινωνιολογικά χαρακτηριστικά της τουρκοκρατίας, και κυρίως της παρακμιακής της φάσης, από τα οποία προέρχονται τα βασικά αρνητικά στοιχεία του νεοελληνικού βίου, όπως οι πελατειακές σχέσεις, η διοικητική αυθαιρεσία, η διαφθορά, η εξαγορά των αξιωματούχων, ο νεποτισμός και η ευνοιοκρατία, η διαπλοκή οικονομικής και κοινωνικής εξουσίας, δηλαδή τα κλασσικά δομικά υλικά του ασιατικού δεσποτισμού.
Μέσα όμως από την τρομακτική και πρωτοφανή δοκιμασία της τουρκοκρατίας, το χειμαζόμενο Ελληνικό έθνος σκληραγωγήθηκε σε συνθήκες κατοχής, ανασυγκροτήθηκε δημογραφικά και κοινωνικά, αναγεννήθηκε πνευματικά και εκπαιδευτικά με την βοήθεια της Ορθόδοξης Εκκλησίας η οποία λειτούργησε ως υποκατάστατο του διαλελυμένου βυζαντινού κράτους και παράγων συνοχής των απανταχού ελληνικών πληθυσμών. Αναπτύχθηκε οικονομικά εκμεταλλευόμενο τις ευνοϊκές διεθνείς περιστάσεις της βιομηχανικής επανάστασης, των ναπολεοντείων και των ρωσσοτουρκικών πολέμων.
Το αποκορύφωμα της αναγέννησης του Ελληνικού έθνους υπήρξε η Ελληνική Επανάσταση, που είχε ως επίκεντρο την Πελοπόννησο και την τεράστια μορφή του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη. Πρόκειται για τεράστιο επίτευγμα: οι υπόδουλοι Έλληνες επαναστάτησαν εναντίον μίας αχανούς αυτοκρατορίας που εκτεινόταν από τον Δούναβι ως τον Νείλο και από τον Περσικό κόλπο ως τον Ατλαντικό ωκεανό και την συνέτριψαν στην Τρίπολη, στα Δερβενάκια, στο Αιγαίο και στην Ρούμελη, επιτυγχάνοντας τελικώς την ανεξαρτησία τους.
Ο ομιλητής στο τέλος της διάλεξής του επεσήμανε ότι αυτό που σήμερα αποκαλείται «Μεγάλη Ιδέα», και μάλιστα από ορισμένους με αρνητικό πρόσημο, ήταν η αυτονόητη και φυσιολογική επιθυμία του Ελληνικού Έθνους να απελευθερώσει την επί χιλιετία ιστορική του πρωτεύουσα, την Κωνσταντινούπολη.