Σε προηγούμενο σημείωμά μας, επιχειρήσαμε μιαν αποτίμηση των συνεπειών της πρόσφατης διεθνούς οικονομικής κρίσης.
Θα επιμείνουμε στο ίδιο θέμα, προσπαθώντας να αναδείξουμε τη «βέλτιστη διέξοδο». Και θα ξεκινήσουμε με δύο παρατηρήσεις:
* Πρώτον, η σημερινή κρίση – σε ό,τι αφορά τα οικονομικά της αίτια και τις οικονομικές επιπτώσεις της – δεν είναι μεγαλύτερη από εκείνη του 1929 (ακόμα τουλάχιστον). Μετά την Κρίση του 1929, είχαμε κατάρρευση των διεθνών αγορών, κατάρρευση του διεθνούς πολιτικού συστήματος, πρωτοφανή κατάρρευση τιμών. Είχαμε 25% ανεργία στις ΗΠΑ, είχαμε πτωχεύσεις της τάξης του 20% των επιχειρήσεων και κατασχέσεις της τάξης του 25% των κατοικιών που φτιάχτηκαν με τραπεζικά δάνεια. Σήμερα οι επιπτώσεις της κρίσης που έχουμε ήδη βιώσει, αλλά κι αυτές που φοβούνται ακόμα και οι πιο απαισιόδοξοι, απλώς δεν συγκρίνονται με εκείνη την καταστροφή.
Ακόμα, η σημερινή κρίση δεν συγκρίνεται με την επόμενη χειρότερη μετά το 1929: Στη δεκαετία του ʼ70 ξέσπασαν τρείς σοβαρότατες κρίσεις: Η πρώτη (Αύγουστος 1971- Ιανουάριος 1973) οδήγησε στην κατάρρευση του συστήματος σταθερών νομισματικών ισοτιμιών (Μπρέττον –Γούντς). Στη συνέχεια ξέσπασε η πρώτη πετρελαϊκή κρίση (Οκτώβριος 1973), ακολούθησε κύμα βαθιάς ύφεσης σε όλο τον κόσμο, όταν στις ΗΠΑ μπήκε δελτίο στα καύσιμα (για πρώτη φορά μεταπολεμικά), ενώ χώρες όπως η Βρετανία και η Ολλανδία αναγκάστηκαν τότε να καταφύγουν στη στήριξη του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Μόλις οι παγκόσμιες οικονομίες άρχισαν να συνέρχονται, ξέσπασε η δεύτερη πετρελαϊκή κρίση (1979 αμέσως μετά την Ιρανική Επανάσταση), οδηγώντας σε νέο κύμα ύφεσης και πληθωρισμού ταυτόχρονα (φαινόμενο που ονομάστηκε στασιμοπληθωρισμός, όταν αχρηστεύθηκαν όλα τα «συμβατικά» εργαλεία άσκησης οικονομικής πολιτικής). Στις ΗΠΑ ο πληθωρισμός ξεπέρασε το 16% και η ανεργία ανέβηκε πάνω από το 12%.
Για να έχουμε μια σύγκριση με τα σημερινά δεδομένα, η ανεργία στις ΗΠΑ βρίσκεται τώρα γύρω στο 7,2%, ενώ ο πληθωρισμός δεν ξεπερνά το 2%. Σίγουρα δεν έχουμε «στασιμοπληθωρισμό» (καταστροφική συνύπαρξη βαθιάς ύφεσης και καλπάζοντος πληθωρισμού) όπως συνέβη στη δεκαετία του ʼ80. Αλλά δεν έχουμε ούτε «μεγάλη κατάρρευση» (Depression) Εισοδήματος και τιμών όπως συνέβη στις αρχές της δεκαετίας του ʼ30.
Η σημερινή κρίση μπορεί να είναι από οικονομική άποψη ηπιότερη κι από τεχνική άποψη πιο περίπλοκη, αλλά έχει ένα κοινό σημείο με τις δύο προηγούμενες (του 1929 και της δεκαετίας του ʼ70): Όπως κι εκείνες, έχει «σεισμικές» πολιτικές συνέπειες. Αλλάζει τους συσχετισμούς ανάμεσα στα κράτη, αλλάζει τους συσχετισμούς μέσα στις κοινωνίες, αλλάζει τους συσχετισμούς στο χώρο των ιδεών (τόσο μέσα σε κάθε κοινωνία ξεχωριστά όσο και διεθνώς), αν και όχι αναγκαστικά προς την ίδια κατεύθυνση…
Με δύο λόγια τέτοιες μεγάλες κρίσεις αλλάζουν τη δυναμική των γεγονότων, μεταστρέφουν τις διεθνείς τάσεις, ανατρέπουν τις ισορροπίες παντού. Θέτουν σε κίνηση (κοινωνικούς) μετασχηματισμούς και (πολιτικές) συγκρούσεις που οδηγούν σε αναζήτηση νέων ισορροπιών, πάνω σε νέα μοντέλα και νέα αξιακά προτάγματα.
— Η μεγάλη Κρίση του 1929 αποσταθεροποίησε τις φιλελεύθερες δημοκρατίες και τις ανοικτές οικονομίες σε όλο τον κόσμο. Με αποτέλεσμα να ενισχυθούν ολοκληρωτικά κινήματα και καθεστώτα, να επικρατήσει καθεστώς προστατευτισμού, να γνωρίσουν νέα έξαρση οι εθνικιστικοί ανταγωνισμοί, να καταρρεύσει το διεθνές πολιτικό σύστημα (που στηριζόταν ως τότε στην Κοινωνία των Εθνών), να καταρρεύσει η διεθνής «οικονομική τάξη» (που στηριζόταν ως τότε στον κανόνα χρυσού και στο ελεύθερο εμπόριο), και να οδηγηθεί ο κόσμος στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
— Η τριπλή Κρίση της δεκαετίας του ʼ70 προκάλεσε επίσης μεγάλες πολιτικές αλλαγές παντού: Στις ΗΠΑ επικράτησε η νέο-δεξιά του Ρόναλντ Ρέηγκαν, στη Βρετανία η νεοφιλελεύθερη Μάργκαρετ Θάτσερ, στη Γερμανία ο Χριστιανοδημοκράτης Χέλμουτ Κολ, ενώ στη Γαλλία ήλθαν στην εξουσία οι Σοσιαλιστές του Φρανσουά Μιτεράν (όπως Σοσιαλιστές ήλθαν στην εξουσία, για πρώτη φορά, στη μετα-φρανκική Ισπανία με την Φελίπε Γκονζάλες, στην Ιταλία με τον Μπετίνο Κράξι και στην Ελλάδα με τον Ανδρέα Παπανδρέου), ενώ στην κομμουνιστική Πολωνία ξέσπαγε η εργατική εξέγερση της Αλληλεγγύης και στην ΕΣΣΔ άρχιζε η ρευστή μετά-Μπρέζνιεφ εποχή).
Δεν είχαμε τότε Πόλεμο, είχαμε όμως, σοβαρή επιδείνωση των διεθνών σχέσεων, πρόσκαιρη επιστροφή σε ψυχροπολεμικό κλίμα (1983-85) κι ύστερα απότομη «τήξη των πάγων» με την «περεστρόϊκα» του νέου σοβιετικού ηγέτη Μιχαήλ Γκορμπατσόφ (1986-89), διάλυση του κομμουνιστικού συνασπισμού κατάρρευση του διπολισμού (1989), διάλυση της ίδιας της ΕΣΣΔ (1991) κι ύστερα ένα «ντόμινο» εξελίξεων τόσο στην ανατολική Ευρώπη και τα Βαλκάνια, όσο και στην Δυτική Ευρώπη (Νομισματική και Πολιτική Ένωση της Ευρώπης) κλπ.
Δεν χρειάζεται, λοιπόν, μια διεθνής οικονομική κρίση να έχει στο οικονομικό πεδίο τις εφιαλτικές διαστάσεις εκείνης του 1929, ούτε χρειάζεται να οδηγήσει σε Πόλεμο (όπως ο Β΄ Παγκόσμιος) για να αποτελέσει «σημείο καμπής» των διεθνών εξελίξεων. Αρκεί να έχει πολιτικές επιπτώσεις παντού, σε μεγάλες κοινωνίες και ισχυρές οικονομίες ξεχωριστά, αλλά και στο διεθνές σύστημα συνολικά. Αρκεί να υπονομεύει ή να ανατρέπει τις «σταθερές» της διεθνούς τάξης πραγμάτων, για να αποτελέσει αφετηρία νέων ανατροπών, νέων ανακατατάξεων και νέων συσχετισμών.
Πολιτικές ανακατατάξεις και «συστημικές» ανατροπές
* Δεύτερον, η πρόσφατη κρίση ανατρέπει πλήρως τη «νέα τάξη πραγμάτων» που γνωρίσαμε μετά το 1989:
— Η παγκόσμια κυριαρχία των ΗΠΑ αμφισβητήθηκε ευθέως τόσο στρατιωτικά (στο Ιράκ, αλλά και στο Αφγανιστάν) όσο και οικονομικά. Το αμερικανικό δημόσιο χρέος από 70% του ΑΕΠ που ήταν πριν δύο χρόνια κι από 88% που ήταν πέρσι το Σεπτέμβριο, πλησιάζει ήδη και μπορεί να ξεπερνά το 100%! Χώρες που χρωστάνε ένα ετήσιο ΑΕΠ θεωρούνται «προβληματικές» (αν και το κριτήριο αυτό είναι μάλλον συμβατικό). Εν πάση περιπτώσει, το διεθνές οικονομικό σύστημα δεν μπορεί να στηρίζεται σε ένα νόμισμα – το δολάριο – χώρας που θεωρείται ήδη «υπερχρεωμένη».
— Επίσης το δόγμα των ανοικτών αγορών της «παγκοσμιοποίησης» αμφισβητείται επίσης, όπως η δεσπόζουσα θέση των τραπεζών στο διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα.
— Ακόμα, ο διεθνής καταμερισμός εργασίας – με τις αγροτικές χώρες του Τρίτου κόσμου να παράγουν φθηνά αγροτικά προϊόντα, τις ανερχόμενες ασιατικές δυνάμεις να παράγουν φθηνά βιομηχανικά προϊόντα, τις ΗΠΑ να παράγουν …καταναλωτική ζήτηση για τα προϊόντα όλων των άλλων, συσσωρεύοντας δικά τους ελλείμματα, την Ευρώπη να δίνει έμφαση στη νομισματική σταθερότητα, αντί για την ανάπτυξη – αυτός ο καταμερισμός εργασίας οδήγησε όλους στα πρόθυρα της χρεοκοπίας και το διεθνές σύστημα σε μια αυτό-αναπαραγόμενη ύφεση.
— Τέλος, η αποδυνάμωση του έθνους-κράτους, υπέρ των αγορών αφενός κι υπέρ των υπερεθνικών οργανισμών αφετέρου, κατέρρευσε επίσης με πάταγο. Όταν ξέσπασε η κρίση, κάθε χώρα ανέλαβε μόνη της να σώσει την οικονομία της. Ο «προστατευτισμός» επέστρεψε (με ήπια και συγκεκαλυμμένη μορφή, ως «αναγκαία επιδότηση» στις αυτοκινητοβιομηχανίες των δυτικών χωρών), το «Σύμφωνο Σταθερότητας» χαλάρωσε μέχρις… εξαφανίσεως στην ευρωζώνη (πώς να βάλει σε «επιτήρηση» 11 από τις 15 χώρες τις ευρωζώνης ταυτόχρονα;) ενώ επέστρεψε ξανά στο προσκήνιο μια λέξη «απαγορευμένη» τις τελευταίες δεκαετίες: η κρατικοποίηση.
Εκεί που αμφισβητούσαν το ρόλο και την ύπαρξη των εθνικών κρατών, τώρα ανατέθηκε στα κράτη να σώσουν την «παγκοσμιοποιημένη» οικονομία…
Εκεί που θεωρούσαν ότι η απορρύθμιση κάθε εγχώριας οικονομίας βοηθά την αυτορρύθμιση της παγκόσμιας οικονομίας, τώρα αποκαλύφθηκε ότι η παγκόσμια οικονομία είχε τόσο πολύ απορρυθμιστεί, που δεν μπορούσε πλέον να αυτό-ρυθμιστεί!
Νέος ισορροπίες και εθνικό κράτος
— Σήμερα δεν χρειαζόμαστε νέο κρατισμό, αλλά νέα ρύθμιση των αγορών.
— Δεν χρειαζόμαστε να επιστρέψουν οι ΗΠΑ σε ρόλο «χωροφύλακα» ούτε να αναδειχθεί νέος διεθνής «χωροφύλακας». Χρειαζόμαστε νέες ισορροπίες που να περιορίζουν τους «βαθμούς ελευθερίας» των ισχυρών σε βάρος των αδυνάτων.
— Χρειαζόμαστε, ακόμα, νέο διεθνή καταμερισμό εργασίας: όπου οι Ασιάτες θα καταναλώνουν περισσότερο και θα αποταμιεύουν λιγότερο, οι Αμερικανοί θα κάνουν ακριβώς το αντίθετο – θα αποταμιεύουν περισσότερο και θα καταναλώνουν λιγότερο – οι Ευρωπαίοι θα δώσουν μεγαλύτερη έμφαση στην ανάπτυξη και λιγότερη έμφαση στη νομισματική σταθερότητα, οι Κινέζοι θα αφήσουν το νόμισμά τους να ανατιμηθεί γιατί δεν μπορούν να αναπτύσσονται συνεχώς σε βάρος των οικονομιών που εισάγουν τα προϊόντα τους.
Πάνω απʼ όλα, όμως, οφείλουμε να αποφύγουμε μιαν επιστροφή στον Ψυχρό Πόλεμο. Ρώσοι και Αμερικανοί έχουν μόνο να ωφεληθούν αν τολμήσουν στρατηγική σύγκλιση μεταξύ τους. Αντίθετα και οι δύο θα χάσουν αν παραμείνουν σε τροχιά ψυχροπολεμικής αντιπαράθεσης.
Μια στρατηγική σύγκλιση ΗΠΑ-Ρωσίας μπορεί να διευκολύνει την επίλυση των περισσότερων περιφερειακών προβλημάτων. Μια στρατηγική αντιπαράθεση μεταξύ τους, θα επιδεινώσει την θέση και των δύο και θα αποδυναμώσει τη σχετική ισχύ τους σε βάρος όλων των εχθρών τους, αλλά κι όλων των επίδοξων ανταγωνιστών τους στο μέλλον.
Μια νέα διεθνής ισορροπία μπορεί να ξεκινήσει μόνο από τη στρατηγική σύγκλιση ΗΠΑ-Ρωσίας. Για να το πούμε σχηματικά, οι Αμερικανοί πρέπει να αποκολληθούν από τις ψυχροπολεμικές εμμονές του (κατά της Ρωσίας), οι Ευρωπαίοι πρέπει να ξεπεράσουν τον Μονεταρισμό τους (σʼ ότι αφορά τη διαχείριση του κοινού τους νομίσματος), οι Κινέζοι πρέπει να ξεπεράσουν το Μερκαντιλισμό (να μην επεκτείνονται εμπορικά καταστρέφοντας τις οικονομίες των ίδιων των πελατών τους) και οι Άραβες να ελέγξουν τον ισλαμικό φονταμενταλισμό τους.
Για να συμβούν όλα αυτά, ωστόσο, υπάρχει μια ουσιώδης προϋπόθεση: Τα εθνικά κράτη, μικρά και μεγάλα, να ανακτήσουν το ρόλο τους. Γιατί με αδύναμα ή μισό-διαλυμένα εθνικά κράτη, ούτε ρύθμιση των οικονομιών μπορεί να υπάρξει, ούτε δημοκρατία μέσα στις ξεχωριστές κοινωνίες, ούτε ισορροπία και συνεννόηση στις μεταξύ τους σχέσεις. Η ταυτόχρονη αναζήτηση ρύθμισης των οικονομιών, πολιτικής δημοκρατίας και διεθνούς ισορροπίας, προϋποθέτει ανάκτηση ρόλου κι ενδυνάμωση των εθνικών κρατών.
Οι νεοφιλελεύθερες ακρότητες, η φενάκη της παγκοσμιοποίησης, η πολύ-πολιτισμικότητα που διαλύει τα εθνικά κράτη και το ιδεολόγημα της «παγκόσμιας διακυβέρνησης», είναι όλα διαφορετικές – και αξεχώριστες – όψεις του ίδιου πράγματος. Όλα τους κατέτειναν στην εξαφάνιση του εθνικού κράτους:
Ο νεοφιλελευθερισμός ακύρωνε τον κρατικό παρεμβατισμό, αλλά και κάθε ρυθμιστικό ρόλο του κράτους. Η παγκοσμιοποίηση κατέλυε την έννοια της εθνικής κυριαρχίας και τον πολιτικό ρόλο των κρατών στις διεθνείς σχέσεις. Η «πολύ -πολιτισμικότητα» κατέλυε την ιδεολογική συγκρότηση των εθνών στο εσωτερικό τους. Και η παγκόσμια διακυβέρνηση υπήρξε το ιδεολόγημα εν ονόματι του οποίου μεταφέρθηκαν εθνικές εξουσίες σε διεθνή όργανα, όπου δεν υπήρχε δημοκρατικός έλεγχος. Και συρρικνώθηκε η πολιτική δημοκρατία μέσα στα εθνικά κράτη.
Δεν είναι δυνατόν να αμφισβητηθούν κάποια από τα ιδεολογήματα αυτά, χωρίς να αμφισβητηθούν όλα τα υπόλοιπα. Δεν είναι δυνατόν να αποδυναμώνουμε εσωτερικά τη νομιμοποιητική βάση και τις εξουσίες του εθνικού κράτους, αλλά να του αναθέτουμε αυξημένο ρόλο στη ρύθμιση των αγορών. Δεν είναι δυνατόν να το επαναφέρουμε σε κεντρικό ρόλο για την αναζήτηση διεθνών ισορροπιών, αλλά να του αμφισβητούμε την εσωτερική συνοχή του.
Τα τρία αιτήματα της σημερινής συγκυρίας – η ρύθμιση των αγορών, η ισορροπία στις διεθνείς σχέσεις και η πολιτική δημοκρατία μέσα στις κοινωνίες – όλα απαιτούν και προϋποθέτουν ισχυρά εθνικά κράτη. Αυτή είναι η αλλαγή διεθνούς «υποδείγματος», που ήδη συντελείται.
Η τελευταία οικονομική κρίση αυτό ακριβώς υπογραμμίζει. Κι όλοι αρχίζουν να το αντιλαμβάνονται. Ελπίζουμε οι Έλληνες να μη είναι οι τελευταίοι που θα το καταλάβουν…
Αναδημοσίευση από το δίκτυο 21 – Ημερομηνία δημοσίευσης: 02-02-09
.