ΒΙΝΤΕΟ – Γενοκτονία των Ελλήνων από τους Βυζαντινούς; Η αλήθεια για το κίνημα των Ελλαδικών το 727

Η εξέγερση των Ελλαδικών εναντίον του αυτοκράτορα Λέοντος Γ’ του Ισαύρου το έτος 727, στην αρχή περίπου της Εικονομαχίας, είναι ένα μικρό επεισόδιο της Βυζαντινής ιστορίας το οποίο δεν απασχολεί ιδιαίτερα την έρευνα. Οι ίδιες οι Βυζαντινές πηγές κάνουν μάλλον σύντομη αναφορά στα γεγονότα, καθώς το κίνημα καταπνίγηκε νωρίς και χωρίς περεταίρω συνέπειες.

Τα τελευταία χρόνια όμως κυκλοφορούν στο ελληνικό διαδίκτυο δημοσιεύματα, τα οποία παρουσιάζουν μία διήγηση εντελώς ξένη με τα ιστορικά δεδομένα και τις πηγές. Σύμφωνα με αυτά λοιπόν, η εξέγερση των Ελλαδικών αποτελούσε εθνική και θρησκευτική επανάσταση των Ελλήνων εθνικών, πολυθεϊστών δηλαδή, εναντίον των Βυζαντινών Ρωμαίων χριστιανών. Και όχι μόνον αυτό, αλλά και την καταστολή της ακολούθησε η συγκέντρωση από τους νικητές εκατοντάδων χιλιάδων αμάχων Ελλήνων στην Λάρισα, όπου με τη συνέργεια της Εκκλησίας και βαρβάρων μισθοφόρων κάηκαν ζωντανοί. Αυτή η φερόμενη ως ελληνική γενοκτονία παρουσιάζεται ως τεκμήριο της στάσης του Βυζαντίου ως δύναμης καταστροφικής για τον ελληνισμό.

Πολλές απόψεις κυκλοφορούν βέβαια, οι οποίες καταλογίζουν δίκαιη ή άδικη κριτική στο Βυζάντιο, σπάνια όμως φθάνουν σε τέτοια εξόφθαλμες μυθοπλασίες. Επειδή όμως στη σημερινή εποχή, τα ψηφιακά μέσα επιτρέπουν τη διάδοση μίας ψευδούς είδησης ή ιστορίας με ασύλληπτη ταχύτητα, θεωρήσαμε πως αξίζει τον κόπο να εξετάσουμε την υπόθεση πιο στενά, και να πιάσουμε την ιστορία από την αρχή. Επί τη ευκαιρία, θα μάθουμε καλύτερα ένα σχετικά άγνωστο περιστατικό του βυζαντινού 8ου αιώνα.

Ας πάμε όμως στις πηγές. Για την εξέγερση των Ελλαδικών γνωρίζουμε από τη «Χρονογραφία» του Θεοφάνη και την «Ιστορία Σύντομο» του πατριάρχη Νικηφόρου Α’, που είναι και οι βασικότερες γραπτές πηγές της εποχής. Σύμφωνα με τον Θεοφάνη λοιπόν, την περίοδο 726-727 (το έτος 6218 από τη δημιουργία του κόσμου, σύμφωνα με το βυζαντινό ημερολόγιο) το ηφαίστειο της Θήρας ενεργοποιήθηκε, προκαλώντας δέος σε ολόκληρο το βυζαντινό κόσμο. Από την έκρηξη δημιουργήθηκε άλλο ένα νησάκι κοντά στην Θήρα και την Θηρασία, η Ιερά, και πετρώματα γέμισαν τη θάλασσα και έφθασαν μέχρι τη Μικρά Ασία, την Λέσβο, την Άβυδο και τις ακτές της Μακεδονίας.

Τέτοια τρομερά φυσικά φαινόμενα ερμηνεύονταν από τους αρχαίους και μεσαιωνικούς ανθρώπους από συμβολικής και θρησκευτικής άποψης. Ο αυτοκράτορας Λέων λοιπόν εξέλαβε την έκρηξη ως τεκμήριο της οργής του Θεού εναντίον των χριστιανών, διότι τιμούσαν τις εικόνες, μία πρακτική την οποία ο Λέων θεωρούσε ειδωλολατρική και απαράδεκτη. Με αυτήν την αφορμή λοιπόν έλαβε τα πρώτα μέτρα κατά των εικόνων, αλλά και γνώρισε τις πρώτες αντιδράσεις της Εκκλησίας και του λαού της Κωνσταντινούπολης.

Τον καιρό εκείνο λοιπόν, οι κάτοικοι ή ο στρατός της νότιας Ελλάδας (οι Ελλαδικοί) και των Κυκλάδων, εξεγέρθηκαν κατά του αυτοκράτορα, κινούμενοι από θείο ζήλο. Ηγέτες τους ήταν ο τουρμάρχης (στρατιωτικός διοικητής) των Ελλαδικών, Αγαλλιανός, και ο Στέφανος, ενώ κάποιος ονόματι Κοσμάς ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας. Ο στόλος των επαναστατών έπλευσε προς τον Βόσπορο για να ανατρέψει τον Λέοντα. Στις 18 Απριλίου του 727, οι ναυτικές δυνάμεις των Βυζαντίων, δηλαδή της Κωνσταντινούπολης, συγκρούστηκαν με τους στασιαστές και τους νίκησε με τη βοήθεια του υγρού πυρός. Ο Αγαλλιανός, για να μην πιαστεί αιχμάλωτος, πήδησε στη θάλασσα φορώντας την πανοπλία του και πνίγηκε. Ο Κοσμάς και ο Στέφανος συνελήφθησαν και αποκεφαλίστηκαν. Τα ίδια περίπου εξιστορεί και ο πατριάρχης Νικηφόρος, βεβαιώνοντας πως οι Ελλαδικοί και Κυκλαδίτες «οὐ προσιέμενοι τὸ δυσσέβημα πρὸς τὸν βασιλέα διαστασιάζουσι», δηλαδή στασίασαν μη συμφωνώντας με την ασέβεια του αυτοκράτορα σχετικά με τις εικόνες..

Δεν υπάρχει καμία νύξη για εξέγερση εθνικών κατά χριστιανών. Οι πηγές μιλούν για στάση εικονοφίλων κατά εικονομάχων. Άλλωστε θα ήταν αδιανόητο τον 8ο αιώνα, ακόμη και εάν θεωρήσουμε ότι υπήρχαν και τότε σημαντικοί πληθυσμοί εθνικών, ότι ένας μη χριστιανός θα μπορούσε να λάβει το στρατιωτικό αξίωμα του τουρμάρχη, όπως ο Αγαλλιανός. Την εποχή εκείνη ο Ελλαδικός χώρος και γενικά τα δυτικά Βαλκάνια ανήκαν στην εκκλησιαστική επαρχία του Ιλλυρικού, η οποία υπαγόταν στον πάπα Ρώμης, ο οποίος βρισκόταν σε σύγκρουση με το Βυζάντιο για το θέμα των εικόνων. Ο αυτοκράτορας Λέων τιμώρησε τον πάπα, αποσπώντας του το Ιλλυρικό και μεταθέτοντάς το στη δικαιοδοσία του πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, όπου και παρέμεινε και μετά το τέλος της Εικονομαχίας. Η σύγκρουση πάπα και αυτοκράτορα ενδέχεται να είχε ερεθίσει τα πνεύματα στις ελλαδικές επαρχίες και να συνέβαλε στην εξέγερση.

Πέρα από τα φανταστικά και ανύπαρκτα ονόματα και γεγονότα, διαστρέβλωση επιχειρείται και βάσει των όρων. Οι όροι Ελλαδικοί και Βυζάντιοι είναι γεωγραφικοί, όχι εθνικοί. Ελλαδικοί δεν ονομάζονταν οι Έλληνες στην καταγωγή, την γλώσσα ή τη συνείδηση, αλλά οι κάτοικοι του θέματος Ελλάδος, το οποίο περιελάμβανε συγκεκριμένες περιοχές, κυρίως της ανατολικής Στερεάς, της Θεσσαλίας και ίσως της Πελοποννήσου. Αναφέρεται λοιπόν στην στρατιωτική μονάδα η οποία στασίασε, υπό τον τουρμάρχη Αγαλλιανό. Αντίστοιχα, απέναντι στους στασιαστές κινήθηκε ο στόλος των Βυζαντίων (και όχι Βυζαντινών), δηλαδή η ναυτική δύναμη της Κωνσταντινούπολης.

Κατά τα αρχαιοελληνικά πρότυπα, οι Βυζαντινοί συγγραφείς χρησιμοποιούσαν τα αρχαιότερα δυνατά εθνικά και τοπικά ονόματα, έλεγαν για παράδειγμα Σκύθες αντί για Πατζινάκες, Μοισοί αντί Βούλγαροι, Κέλτες αντί Φράγκοι και ούτω καθεξής. Συχνά λοιπόν αποκαλούσαν την Κωνσταντινούπολη ή Νέα Ρώμη με το αρχαιότερο όνομα της, Βυζάντιο, ενώ τους Κωνσταντινουπολίτες τους έλεγαν Βυζαντίους. Και οι δύο πλευρές της σύγκρουσης του 727 ήταν Βυζαντινοί χριστιανοί, που αυτοαποκαλούνταν Ρωμαίοι. Οι μεν ήταν η αυτοκρατορική δύναμη της Κωνσταντινούπολης, πιστή στον εικονομάχο αυτοκράτορα Λέοντα Γ’, οι δε ήταν η εικονόφιλη δύναμη των στασιαστών από τη νότια Ελλάδα και τις Κυκλάδες. Να σημειωθεί πως τότε η έννοια των Κυκλάδων ήταν ευρύτερη από ότι σήμερα.

Σε αντίστοιχη κατεύθυνση κινούνται και οι νεότεροι ερευνητές. Ο Romilly Jenkins βλέπει στην εξέγερση των Ελλαδικών την πολιτιστική αντίθεση ανάμεσα στα δυτικά, ελληνο-ρωμαϊκά τμήματα της αυτοκρατορίας, τα οποία από την αρχαιότητα συνήθιζαν την απεικόνιση του θείου και έτσι υποστήριζαν τις εικόνες, με τις συριακές και σημιτικές επαρχίες της ανατολής οι οποίες δέχονταν ισλαμικές και εβραϊκές επιρροές κατά των εικόνων. Η ίδια σύνδεση των ευρωπαϊκών επαρχιών με την εικονοφιλία απαντάται στο έργο του Georg Ostrogorsky, και του Διονυσίου Ζακυθηνού, που υπογραμμίζει τη σύγκρουση μεταξύ «της Ανατολής και του Ελληνικού Ολυμπιακού πνεύματος».

O Warren Treadgold σημειώνει πως ακόμη και εάν η στάση είχε μη θρησκευτικά κίνητρα, επικαλέστηκε σίγουρα το ζήτημα των εικόνων για να νομιμοποιήσει τις ενέργειές της και να κερδίσει την λαϊκή υποστήριξη. Σημειώνει ακόμη πως την περίοδο εκείνη ο αυτοκράτορας Λέων μετέφερε την έδρα του ναυτικού θέματος Καραβησιανών από τα νησιά του Αιγαίου στα Κίβυρα της Μικράς Ασίας, πιθανώς για να την απομακρύνει από τις εστίες των εξεγερμένων.

Ήταν όμως η εικονομαχία η πραγματική αιτία της εξέγερσης; Οι πηγές βέβαια την εμφανίζουν ως ένα κίνημα θρησκευτικό, ορισμένοι όμως σύγχρονοι μελετητές αναζητούν τα βαθύτερα αίτιά της αλλού. Στο έργο τους για την Εικονομαχία, οι Leslie Brubaker και John Haldon διατυπώνουν την υπόθεση πως οι ελλαδικές επαρχίες είχαν δεχθεί αυξημένη φορολογία, ως αντιστάθμισμα των καταστροφών που υφίστατο η Μικρά Ασία από τις διαρκείς αραβικές επιδρομές, που την εμπόδιζαν να συνεισφέρει τα αναμενόμενα στο βασιλικό θησαυροφυλάκιο. Οι εξεγέρσεις των στρατηγών των θεμάτων ήταν, άλλωστε, πολύ συνηθισμένες στα τέλη του 7ου και τις αρχές του 8ου αιώνος. Από μία τέτοια κέρδισε τον θρόνο ο ίδιος ο Λέων ο Ίσαυρος το 717.

Ο Θεόδωρος Κορρές δημοσίευσε το 1981 ειδική μελέτη για τη στάση των Ελλαδικών, στο πρώτο τεύχος του περιοδικού Βυζαντιακά. Διαφωνούσε με την θέση των προγενεστέρων του ιστορικών, πως η στάση του 727 αποτελούσε λαϊκή επανάσταση του ελλαδικού πληθυσμού, αντιτείνοντας ότι οι μόνες μας πηγές, ο Θεοφάνης και ο Νικηφόρος, ήταν ένθερμοι εικονόφιλοι και με αρνητική προδιάθεση προς τη δυναστεία των Ισαύρων. Πιθανότερο είναι να πρόκειτο για ένα απλό στρατιωτικό κίνημα, με πηγή την φιλοδοξία των ηγετών του και την επιθυμία τους να καταλάβουν το θρόνο. Η επίκληση της τίμησης των εικόνων, πιο πιθανό ήταν να στόχευε στον προσεταιρισμό των κατοίκων της Κωνσταντινούπολης, των οποίων τη βοήθεια θα χρειάζονταν οι στασιαστές για να πάρουν τη Βασιλεύουσα.

Το Βυζάντιο, η ιστορία του, ο πολιτισμός του και η επίδρασή του στην ελληνική και παγκόσμια ιστορία παραμένουν σημείο αντιλεγόμενο. Αυτό συμβαίνει και θα συμβαίνει πάντα στην ιστορία, όσο την αξιολογούμε με διαφορετικά κριτήρια, ή ερμηνεύουμε διαφορετικά τις πηγές. Από τις διαφορετικές ερμηνείες όμως, μέχρι να εφευρίσκουμε εκ του μηδενός σημεία και τέρατα, υπάρχει μεγάλη απόσταση. Μακάρι μια μέρα, βυζαντινόφιλοι και αρχαιολάτρες, ενωτικοί και ανθενωτικοί, βενιζελικοί και αντιβενιζελικοί, και γενικά όλες οι παθιασμένες παρατάξεις της δημόσιας ιστορίας, να μπορέσουν να συνυπάρξουν και να κάνουν νηφάλιο και φιλικό διάλογο, από τον οποίο όλοι θα βγουν κερδισμένοι.

ΠΗΓΕΣ

• Nicephorus Cpolitanus, ed. Bekker (Bonn, 1837) σελ. 64-65.
• Theophanes Confessor, ed. Classen, vol. 1 (Bonn, 1839) σελ. 621-625.

ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ

• Leslie Brubaker – John Haldon, Byzantium in the Iconoclast Era c. 680-850, A History, Cambridge University Press, 2011, σελ. 81-82, 124-125.
• Διονύσιος Α. Ζακυθηνός, Βυζαντινή Ιστορία 324-1071, εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα 2015, σελ. 187, 197.
• Romilly Jenkins, Byzantium, the imperial centuries 610-1071, University of Toronto Press, 1987, σελ. 64-65.
• Ιωάννης Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Βυζαντινού Κράτους, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993, τόμος Β’ Ιστορία Μέσης Βυζαντινής περιόδου 565-1081, σελ. 134.
• Θεόδωρος Κορρές, “Το κίνημα των «Ελλαδικών»”, Βυζαντιακά, 1, 1981, σελ. 37-49.
• Κωνσταντίνος Αντ. Κατσουρός, Το «Κίνημα» του 727 των Ελλαδικών και των Κυκλάδων νήσων, Ιστορικός όμιλος Νάξου. https://www.facebook.com/arsosnaxos/posts/1398491730179839/
• Τηλέμαχος Κ. Λουγγής, Σύντομη Ιστορία της Βυζαντινής Κοινωνίας (4ος αι.-1204), Εντός, Αθήνα 2018, σελ. 152.
• Georg Ostrogorsky, History of the Byzantine State, Basil Blackwell, Οξφόρδη 1968, σελ. 163.
• Warren Treadgold, A History of the Byzantine state and society, Stanford University Press, 1997, σελ. 352.

ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΜΥΘΟΠΛΑΣΙΑΣ

• Ιστορικές Μνήμες: Η Γενοκτονία 650.000 Ελλήνων το 728 από τους βυζαντινούς κατακτητές

https://www.hellenicreligion.gr/doc/istorikesmnimes.htm

ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΜΥΘΟΠΛΑΣΙΑΣ

• Βυζαντινών Ιστορικά – Δημήτρης Σκουρτέλης https://vizantinaistorika.blogspot.com/2016/03/727.html
• ΟΟΔΕ – Η απάτη των Νεοεθνικών για τον Λέοντα. Ανύπαρκτη ιστορία ανύπαρκτων προσώπων https://www.oodegr.com/neopaganismos/diogmoi/lewn1.htm