Γράφει ο Στυλιανός Καβάζης.
«Επί δέκα αιώνες (Βυζάντιο), η Εκκλησία υπήρξε η μεγάλη προστάτης του Ελληνισμού, όταν δε το Βυζάντιον έπεσε, η Εκκλησία παρέσχε εις τον Ελληνισμό υπηρεσία ακόμη ανωτέρα. Αυτή διεφύλαξε ομού με την θρησκεία, την Ελληνική Εθνότητα και την Ελληνική Παιδεία της»
(Κάρολος Ντήλ)
Ο σπουδαίος Γάλλος και φιλέλληνας ιστορικός Κάρολος Ντήλ (Ch. Diel) (του οποίου το όνομα έχουμε δώσει και σε μια οδό στην Θεσσαλονίκη προς τιμήν για το μνημειώδες έργο αναστήλωσης της Αγίας Σοφίας) γράφει στο σύγγραμμά του «Les Grands problemes de l’ Histoire Byzantine, σελ. 173 – 174: «Το Βυζάντιο εδημιούργησε λαμπρόν πολιτισμόν, τον λαμπρότερον ίσως, ο οποίος είδε το φως μέχρι το 1100 στη Χριστιανική Ευρώπη. Με αυτόν δε τον πολιτισμό, τον πνευματικό και τον τεχνικό, εξάσκησε ευρεία επίδραση σε όλους τους λαούς της Ανατολικής Ευρώπης. Αλλά, το Ορθόδοξο Βυζάντιο επέδρασε και στη Δυτική Ευρώπη η οποία από τον 5ον αιώνα που κατακτήθηκε από τους βαρβάρους μέχρι τον 11ον αιώνα “διετέλει επιστημονικώς εν χειμερία νάρκη”».
Άλλος ένας Άγγλος ιστορικός ο W.C. Dampier (Νταμπίερ) γράφει: «Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία παρέμεινε το θεμέλιο του πολιτισμού στους δυσχερέστερους χρόνους του βαρβαρισμού στη Δυτ. Ευρώπη. Ο ρόλος του Βυζαντίου στην εξέλιξη των επιστημών και ιδιαίτερα των μαθηματικών και της αστρονομίας είναι σημαντικός».
Το 330 ο Μέγας Κων/ντίνος ίδρυσε το «Πανδιδακτήριον», δηλ. πανεπιστήμιο, το οποίο διοργάνωσε ο Θeoδόσιος Β’ το 450 μ.Χ. Από το Ανώτατο αυτό πνευματικό ίδρυμα του Βυζαντίου παρήλασαν διακεκριμένοι καθηγητές. Από τα βασικότερα μαθήματα, που εδιδάσκονταν σ’ αυτό ήταν η Αστρονομία, η Αριθμητική και η Γεωμετρία.
Η Αλεξάνδρεια υπήρξε η επιστημονική μητρόπολη της Βυζ. Αυτοκρατορίας. Εκεί ο Θέων ο Αλεξανδρεύς (330 – 390) κατέγραψε δύο εκλείψεις ηλίου, των ετών 365 και 372.
Γενικά, μπορούμε να πούμε, ότι κατά τον χρόνο που στη Δύση εβασίλευε η άγνοια και η βαρβαρότητα, το ορθόδοξο Βυζάντιο εργαζότανε πολιτιστικά για τη διαιώνιση του θησαυρού της αρχαίας Ελλάδας, την καλλιέργεια των γραμμάτων και την πρόοδο της επιστήμης.
Το 375 μ.Χ. ιδρύθηκε στην Κων/πολη βιβλιοθήκη, στην οποία λειτουργούσε «Μέγα αντιγραφικόν εργαστήριον», το οποίο επιχορηγούσε και είχε τον έλεγχο το Βυζ. Κράτος και συντηρούσε παλαιούς και φθαρμένους κώδικες. Παράλληλα στο μεγάλο εκείνο εργαστήριο αντιγράφονταν ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Δημοσθένης, ο Ισοκράτης και ο Θουκυδίδης. Η Παιδεία του Βυζαντίου βασίζονταν από τη μια στον Όμηρο, τους τραγικούς κ.λ.π. και από την άλλη στους πατέρες της Εκκλησίας. Οι πατριαρχικές και μοναστηριακές βιβλιοθήκες περιλάμβαναν τα έργα τους που αντιγράφονταν στα «σκριπτόριά» τους, που ήταν τα «τυπογραφεία» της εποχής.
Τα μοναστήρια, καταφύγια θεόπνευστης ειρήνης, αναδείχτηκαν σε εκδοτικούς οίκους έκδοσης των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, έγιναν εργαστήρια καλλιτεχνικών εκδόσεων και ανατυπώσεων των συνδυασμών του ελληνικού αλφαβήτου. Το αρχαίο ελληνικό πνεύμα όχι μόνον δεν διώχτηκε, όπως ισχυρίζονται κάποιοι, αλλά αντίθετα αποτέλεσε τη βάση της Παιδείας στο Βυζάντιο.
Κλασσικό παράδειγμα ο φωτισμένος Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης Ευστάθιος, ο οποίος δίδασκε Όμηρο, Πίνδαρο, Αλεξανδρινούς, γεωγράφους και θεωρείται από τη φιλολογική επιστήμη ως ένας από τους σημαντικότερους ομηριστές. Έτσι δεν διασώθηκαν (όσα διασώθηκαν) τα συγγράμματα των αρχαίων Ελλήνων, έτσι διασώθηκε η ελληνική γλώσσα διαχρονικά και το αρχαίο ελληνικό πνεύμα σε όλες του τις μορφές.
Το πνευματικό φως ήρθε στη Δύση από την Ανατολή, από το Βυζάντιο. Το Βυζάντιο έδωσε στη Δύση όχι μόνον τη γνώση της ελληνικής γλώσσας και φιλολογίας, αλλά και έναν τεράστιο αριθμό αρχαίων χειρόγραφων κειμένων των πατέρων της εκκλησίας. Μάλιστα δε, όταν οι συνθήκες ζωής στο Βυζάντιο άρχισαν να γίνονται δυσκολότερες, επειδή οι Τούρκοι κατακτούσαν συνεχώς εδάφη της αυτοκρατορίας, πολυάριθμοι Έλληνες, μετανάστευσαν στη Δύση, παίρνοντας μαζί τους τα έργα της φιλολογίας τους.
Η συσσώρευση στην Ιταλία των θησαυρών του Κλασσικού κόσμου, λόγω της επικράτησης των κατακτητών στο Βυζάντιο, εδημιούργησε στη Δύση πάρα πολύ ευνοϊκές συνθήκες για μια επαφή με το μακρινό παρελθόν της Ελλάδας και τον αιώνιο πολιτισμό της.
Αυτή είναι η Αναγέννηση!