Δευτέρα, 12 Δεκέμβριος 2011
Άρης Ζεπάτος
[Σημείωση Θ. Ζιάκα: Είχα δώσει στον μακαρίτη Άρη Ζεπάτο τα κείμενα-σχέδια των βιβλίων μου Πέρα από το Άτομο και Αυτοείδωλον εγενόμην…, ζητώντας τις παρατηρήσεις του. Μου τα επέστρεψε γεμάτα κριτικές σημειώσεις στα περιθώρια. Μαζί τους και έξι πυκνογραμμένες σελίδες με τίτλο “γενικές παρατηρήσεις”. Αναφέρονται στην προσωποκεντρική αναζήτηση, στον υπαρξισμό και στον μαρξισμό, αλλά και στις ανθρωπολογικές προϋποθέσεις της αμερικανικής δυνάμεως. Είναι ένα πολύ σημαντικό κείμενο. Το αντιγράφω και το στέλνω στο Αντίφωνο.]
Νομίζω πως την σκέψι σου την διαρρέουν τρία ρεύματα. Το προσωποκεντρικό, δηλαδή η αναζήτησι για το βάθος του χριστιανικού μηνύματος σε συνδυασμό με τα πεπρωμένα του Ελληνισμού. Το μαρξιστικό, που επιζεί και αναδύεται ως κεντρικό μοτίβο σε ορισμένα σημεία και το υπαρξιστικό-μηδενιστικό, το οποίο δεν το ονομάζεις με αυτό το όνομα και το οποίο είναι δάνειο από τον Γιανναρά. Πιστεύω ότι το πρώτο και κύριο ρεύμα της σκέψεώς σου, το οποίο αγαπάς και θέλεις να προωθήσεις, βρίσκεται σε αντίθεση με τα άλλα δύο, στριμώχνεται και δυσκολεύεται να ξεδιπλωθεί.
Δεν πιστεύω στον εποικοδομητικό συνδυασμό του προσωποκεντρικού ρεύματος με τα άλλα δύο, γιατί ο μεν μαρξισμός είναι ένα χιμαιρικό σύστημα χωρίς καμιά πραγματικότητα, που έχει όλα τα μειονεκτήματα του νεωτερικού ρεύματος, ενώ έχει αρνηθεί όλα τα θετικά του σημεία που συνδέονται με την αυτοαναφορικότητα – ελευθερία. Ενώ ο υπαρξισμός πηγάζει κατ’ ευθείαν από τη φάσι όπου το άτομο αρνείται την ύπαρξι της ουσίας, δηλαδή του Θεού. Την ουσία θέλει να την εξάγει από τη δική του κενή ύπαρξη και από τις δικές του κενές σχέσεις και δεν συνάγει τίποτε άλλο από το μηδέν.
Ο υπαρξισμός είναι μηδενισμός και δεν έχει θέσι σε έναν προσωποκεντρικό προσανατολισμό, ο οποίος την ουσία αναζητάει. Όχι βέβαια την “ουσία” που ο πάπας εκπροσωπεί αλλά την ουσία του Θεού, της Θείας Αγάπης και του εσώτερου εαυτού. Όλοι οι αναζητούντες την Αγάπη του Θεού, την Χάρη ή τις άκτιστες ενέργειες, είναι ομόφωνοι ότι αναζητούν κάτι το οποίο δεν έχουν, “τον άρτον ημών τον επιούσιον δος ημίν σήμερον”.
Παρακαλούν τον Θεό να τους το δώσει, ασκούνται για να γίνουν άξιοι της παροχής της ουσίας, διά της οποίας είναι δυνατός ο ανακαινισμός του ανθρώπου. Η ύπαρξη με την ουσία είναι κάτι τελείως διαφορετικό από την ύπαρξη χωρίς την ουσία της
Χάριτος. Αυτά να τα αγνοεί ένας Ευρωπαίος υπαρξιστής, δικαιολογείται, να τα αγνοεί ο Γιανναράς δεν δικαιολογείται. Η μανιώδης και αδιάκριτη επίθεσι κατά της “ουσιοκρατίας” δεν αφορά τον πάπα αλλά όλους όσους αναζητούν την ουσία της Χάριτος. Ο Γιανναράς θέλει να αγνοεί όλους όσους αγωνίσθηκαν και εμόχθησαν να λάβουν την Χάρη του Θεού και οι οποίοι ομολόγησαν ομοφώνως, ότι δεν έχουν την ουσία και ζητούν να την λάβουν από τον Θεό. Ομολογώ, πως δεν καταλαβαίνω καθόλου, πώς τακτοποιεί τα ζητήματα αυτά με την χριστιανική συνείδησή του.
Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται η ειδωλολατρία των σχέσεων που εισηγείται. Σαν να είναι κάτι απόλυτο οι σχέσεις και μάλιστα οι αδιαμεσολάβητες σχέσεις. Σαν να μην είναι σαφέστατο, ότι υπάρχουν σχέσεις αδιάφορες, εκμεταλλευτικές ή καταστρεπτικές. Συνεπώς δεν είναι οι σχέσεις που ενδιαφέρουν αλλά η Αγάπη η οποία εκχέεται μέσα στις σχέσεις. Το ζητούμενο είναι η Αγάπη κι όχι οι σχέσεις. Η Αγάπη δυνατόν να εκδηλωθεί σαν σχέσι, δυνατόν να εκδηλωθεί σαν μόνωσι, εξαρτάται από τις περιστάσεις και την φάσι αναπτύξεως του ανθρώπου. Άλλοτε ο άνθρωπος χρειάζεται τις σχέσεις με τους
άλλους κι άλλοτε την σχέσι με τον εαυτό του. Το “άθλημα των σχέσεων” δεν είναι ο ακρογωνιαίος λίθος, η Αγάπη είναι. Οι σχέσεις με τους άλλους ανθρώπους είναι ένας τρόπος με τον οποίο εκδηλώνεται η Αγάπη, αποκτούν σημασία όχι αυτοτελώς αλλά στο μέτρο που είναι έκφρασι Αγάπης και άνευ της Αγάπης είναι μηδέν. Επίσης οι λεγόμενες “αδιαμεσολάβητες” σχέσεις, οι σχέσεις πρόσωπο προς πρόσωπο, αποκτούν τεράστια σημασία στην σκέψι του Γιανναρά. Νομίζω πως πάλι έχασε τον στόχο. Ο άνθρωπος στην σημερινή του κατάστασι είναι αδύνατον να κάνει σχέσι πρόσωπο προς πρόσωπο, γιατί μεσολαβούν τα πάθη. Οι ανθρώπινες σχέσεις είναι στην ουσία σχέσεις ανάμεσα στα πάθη σε πολύ μεγάλο βαθμό. Αν ο άνθρωπος δεν έχει Αγάπη σταθεροποιημένη μέσα του, μεγάλη εξασθένισι των παθών, εγώ διάφανο από την Αγάπη και τον εσωτερικό εαυτό απελευθερωμένο και παρόντα, τότε δεν είναι δυνατές οι “αδιαμεσολάβητες” σχέσεις. Οι αδιαμεσολάβητες σχέσεις είναι φυσικές, μόνον αν ο άνθρωπος έχει την Αγάπη σταθεροποιημένη μέσα στην καρδιά του, έχει δουλέψει με την Αγάπη αυτή μέσα του κι έξω του κι αν η Αγάπη έχει κι αυτή δουλέψει από μόνη της. Αν όλα αυτά έχουν προχωρήσει αρκετά, τότε οι σχέσεις μπορούν να γίνουν πρόσωπο προς πρόσωπο και να γίνουν σχέσεις προσωπικές και ουσιώδεις. Ο Γιανναράς επειδή έχει ένα παράλογο μίσος κατά της ουσίας, μεταφέροντας ξένους καυγάδες στον χώρο μας, θεωρεί πως οι σχέσεις των
ανθρώπων αυτές καθ’ εαυτές μπορούν να αποδώσουν ουσία δηλαδή Αγάπη. Θεωρεί πως ο άνθρωπος μόνος του μπορεί να φτιάξει το παν, ουσία δηλαδή. Πώς εν τέλει η ύπαρξι, η όποια ύπαρξι, ανεξαρτήτως του τι κάνει ή επιλέγει, παράγει ουσία, ότι
τελικά ο άνθρωπος είναι αυταξία, δεν έχει ανάγκη ούτε τον πάπα ούτε τον Θεό. Για τον πάπα έχει δίκιο, όχι όμως και για τον Θεό. Ο Γιανναράς υιοθετώντας τον υπαρξισμό, έχει στην ουσία υιοθετήσει το πνεύμα της νεωτερικότητος σε μια μορφή μηδενιστική. Η εμπειρία των ανθρώπινων σχέσεων τον διαψεύδει, όπως και οι αγώνες εκείνων, που αναζήτησαν την ουσία.
Η ίδια ακατανοησία επικρατεί και όσον αφορά το θέμα του νόμου και της ρυθμίσεως της συμπεριφοράς. Θεωρεί ότι η υπακοή στον νόμο είναι επιβολή του αφηρημένου στο συγκεκριμένο! Θεωρεί ότι ο νόμος εκμηδενίζει το πρόσωπο, το αποπροσωποποιεί! Ο νόμος δεν είναι τίποτε άλλο από το ελάχιστο. Ένα μέτρο για να προσδιορίζουμε το σφάλμα, στην πιο χοντρή του μορφή. Ο νόμος δίδεται στον άνθρωπο που δεν έχει Αγάπη, σαν προσωπικό στήριγμα για να αποφύγει τα τεράστια σφάλματα. Ο νόμος αυτός καθ’ εαυτός δεν σώζει, όμως ο σωστός νόμος είναι παιδαγωγός εις την Αγάπη, της ανοίγει τον δρόμο. Κανένας ποτέ δεν προχώρησε προς την Αγάπη, αν δεν σεβάστηκε τον νόμο. Το άλμα από την κατάστασι της ανομίας στην Αγάπη είναι αδιανόητο, γιατί όποιος δεν αποδέχεται το ελάχιστο δεν είναι δυνατόν να πραγματοποιήσει το μέγιστο. Γι’ αυτό ο Ι. Χριστός προειδοποίησε, ότι όποιος διδάξει να μην τηρούμε τον νόμο ο οποίος είναι το ελάχιστο, ελάχιστος θα είναι στη Βασιλεία των Ουρανών.
Είναι αδύνατον να αγγίξεις την πραγματικότητα του προσώπου αν διατηρείς μέσα σου χώρο, για ιδέες που φράζουν τον δρόμο στην εμφάνισή του.
Επίσης όσο κι αν ψάχνω στις ιδέες του μαρξισμού δεν βρίσκω κάτι χρήσιμο για το μέλλον. Είτε εξετάσουμε την θεμελιώδη ιδέα του, για τον υπερκαθορισμό της συνειδήσεως του ανθρώπου από τις αντικειμενικές κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες, είτε εξετάσουμε την ανάλυση του εμπορεύματος, είτε τις προγνώσεις του για τη λειτουργία του καπιταλιστικού συστήματος
ερήμην των δράσεων και αντιδράσεων του ανθρώπου, είτε εξετάσουμε την ιδέα της δικτατορίας του προλεταριάτου, θα διαπιστώσουμε τον ολοκληρωτικά φανταστικό χαρακτήρα αυτών των ιδεών, αν και ο δημιουργός τους ήταν τεράστιο διανοητικό μέγεθος. Γιατί κανένας δεν μπορεί να αποφύγει την προκατάληψι και την τύφλωσι που προκαλούν τα πάθη της ψυχής του. Νομίζω ότι πρέπει να κριτικάρεις την βασιμότητα αυτών των κατευθύνσεων αλλιώς παρασύρεσαι σε μεγάλες αντιφάσεις. Δέχεσαι ταυτοχρόνως πως στις Η.Π.Α. η απροσωποποίησι έχει κυριαρχήσει, πως το “σύστημα” παράγει χάος το οποίο εξάγει προς τα κάτω και προς τα έξω και ταυτόχρονα δέχεσαι ότι οι Η.Π.Α. αποτελούν από πολλές απόψεις πρότυπη χώρα ακόμα και σε σχέσι με τις άλλες ανεπτυγμένες δυτικές χώρες, μάλιστα αναφέρεις πως πρέπει να αξιοποιήσουμε τον χρόνο που μας δίνουν τα ηθικιστικά αποθέματα των Η.Π.Α. για να βρούμε τον δρόμο προς το πρόσωπο. Δεν είναι προφανώς σωστό, ότι μια χώρα στην οποία έχουν κυριαρχήσει απρόσωπες σχέσεις και είναι παραγωγός χάους, να είναι ταυτόχρονα υπόδειγμα και στήριγμά μας Κάποιες από τις παραπάνω προτάσεις δεν αληθεύουν. Εμποδίζεσαι να ξεκαθαρίσεις τι συμβαίνει, γιατί υπάρχουν αντιφατικές θεωρήσεις μέσα σου στα κεντρικά ζητήματα. Το ίδιο συμβαίνει και με το ζήτημα του τρίτου κόσμου, όπου από τη μια δέχεσαι την κλασική θέσι της αριστεράς, ότι ο ιμπεριαλισμός είναι υπεύθυνος για την κατάστασι του τρίτου κόσμου και στην υποσημείωσι αναφέρεις ότι οι πολιτισμοί των εν λόγω χωρών έχουν “έλλειμμα Οικουμενικότητας” και πολλά από την κατάστασί τους εξηγούνται από τους κολεκτιβιστικούς πολιτισμούς τους. Το πρόβλημα είναι, ότι η ιδέα αυτή βρίσκεται στην υποσημείωσι, δεν αναπτύσσεται ούτε διερευνάται, αν και έχει πολύ πραγματικότητα κι έτσι δεν μπορείς να έχεις μια καθαρή εκτίμηση του ρόλου του ιμπεριαλισμού και του ρόλου των τοπικών κολεκτιβιστικών παραδόσεων. Και σ’ αυτό το σημείο εμποδίζεσαι να προχωρήσεις και μένεις σε μία θέσι μετεωρισμού, γιατί σε κεντρικά ζητήματα έχεις πολλαπλές θεωρήσεις.
Με άκρα συντομία θα σου πω τη γνώμη μου για τις Η.Π.Α.. Στα συμβάντα της 11ης Σεπτεμβρίου δεν σχολιάστηκε ούτε ελάχιστα το γεγονός, ότι έπειτα από τα κτυπήματα στους δίδυμους πύργους 15.000 – 20.000 άτομα, σε κάθε πύργο είχαν μία ώρα και είκοσι λεπτά περίπου για να εκκενώσουν τα κτίρια. Αυτοί οι άνθρωποι εγκατέλειψαν τα κτίρια με τάξι και ταχύτητα και βοήθησαν και άτομα προβληματικά να σωθούν. Δεν ήταν ομάδα οργανωμένη, ήταν ασύντακτο πλήθος. Δεν ήταν ειδικά εκπαιδευμένοι, ήταν υπάλληλοι γραφείου, στελέχη και πλούσιοι ιδιοκτήτες μεγάλων εταιρειών. Δεν ήταν γείτονες σε κάποια επαρχιακή πόλι των Η.Π.Α., ήταν κάτοικοι της Νέας Υόρκης. Ήταν αιφνιδιασμένοι από πρωτοφανές γεγονός, το οποίο ασκούσε πάνω τους τεράστια πίεσι και ο θάνατος τους απειλούσε άμεσα. Όμως δεν έγιναν συρφετός, το ένστικτο της αυτοσυντηρήσεως δεν τους ισοπέδωσε, η εξαιρετικά δύσκολη θέσι δεν τους απέλπισε και το σπουδαιότερο η θέλησι για ζωή δεν τους ώθησε να σπρώξουν τον διπλανό τους. Αυτά δεν τα πέτυχε κάποιο ξεχωριστό άτομο αλλά το πέτυχαν σαν πλήθος. Για μένα είναι σαφές, ότι ο λαός αυτός έχει κάτι πολύ περισσότερο από ηθικιστικά αποθέματα. Δεν μπορεί να γίνει πλέον ούτε λόγος, ότι έχει καταρρεύσει η ατομικότητα στις Η.Π.Α.. Στην περίπτωσι τους ακόμα και η ασύντακτη ομάδα, σε συνθήκες μεγάλης πίεσης, έχει χαρακτηριστικά πολύ ώριμης ατομικής συμπεριφοράς. Αμέσως έπειτα από την εκκένωση των πύργων, όρμησαν για να σβύσουν τη φωτιά 300 πυροσβέστες με επικεφαλής τον αρχηγό του σώματος, οι οποίοι σκοτώθηκαν σχεδόν όλοι. Αυτό δείχνει ότι υπάρχει μεγάλη ετοιμότητα για ηρωική συμπεριφορά και διάθεσι για αγώνα για να ανατραπεί μια εξαιρετικά δυσμενής κατάστασι. Αυτά δείχνουν ένα εξαιρετικά στέρεο συνειδητό σύστημα που έχει την υποστήριξη δυνάμεων βάθους, γιατί αυτή η στέρεα ψυχολογική κατασκευή, για να αντέχει σε τέτοια πίεσι δεν έχει φτιαχτεί μόνο από το εγώ, γιατί το εγώ δεν διαθέτει τέτοιες δυνάμεις, έχουν μετάσχει οπωσδήποτε δυνάμεις βάθους. Οι άνθρωποι αυτοί δεν χωρά αμφιβολία, ότι διέθεταν ισχυρότατο συνειδητό σύστημα. Είναι όμως και άτομα; Αν εξετασθούν οι σχέσεις τους με τις αρχές και εξουσίες, οι οικογενειακές τους σχέσεις, καθώς και οι επαγγελματικές τους σχέσεις, δεν χωρά αμφιβολία πως είναι άτομα. Κλείνοντας θα υπογραμμίσω τρία ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του αμερικάνικου λαού και κοινωνίας, χωρίς να ασχοληθώ με θεσμούς πολιτικούς και τον τρόπο οργανώσεως της οικονομίας.
1) Η αμερικάνικη κοινωνία είναι η πρώτη ίσως κοινωνία του κόσμου, όπου η εργασία δεν είναι μόνο θλιβερή ανάγκη, είναι η πρώτη αρετή η οποία καταξιώνει τον άνθρωπο. Αυτήν την πεποίθησι την συμμερίζεται πλήρως και την ζει πρακτικά η άρχουσα τάξι και συνδέεται με την ιδέα, ότι η τύχη του κάθε ανθρώπου εξαρτάται από τις επιλογές του και την εργασία του. Αυτά τα δυο συνδυασμένα δίνουν όλη την ευθύνη στον άνθρωπο και τον ωθούν να σταθεί αποφασιστικά στα δικά του πόδια. Αυτά δίνουν μεγάλη υπεροχή στις Η.Π.Α. έναντι της Ευρώπης, η οποία διατηρεί αριστοκρατικές ή ελληνικές στάσεις έναντι της εργασίας και πρόθυμα εκχωρούν την προσωπική ευθύνη του ανθρώπου στην κοινωνία και σ’ άλλους μαζικούς φορείς. Αυτά που είναι κοινοί τόποι στην Ευρώπη, οι αμερικανοί τα αποκρούουν κατηγορηματικά σαν ανάξια.
2) Καλλιεργούν επίμονα την ιδέα, ότι η δράσι ενός ατόμου έξυπνου, αποφασιστικού και αγαθού μπορεί να ανατρέψει και την πιο δυσμενή συγκυρία. Γι’ αυτό ουδέποτε πρέπει να παρατάμε έναν αγώνα, όσο κι αν φαίνεται χωρίς ελπίδα, γιατί η κάθε μέρα κι η κάθε στιγμή είναι διαφορετικές και ο αγώνας, μας φέρνει ίσως κοντά στον παράγοντα ο οποίος μπορεί να ανατρέψει όλα τα δεδομένα. Συνεπώς το άτομο πρέπει και να τολμά και να επιμένει εναντίον κάθε είδους επιβουλών και έχει δυνατότητα νίκης ακόμα κι εναντίον πολύ υπερτέρων δυνάμεων. Αυτή η εξόχως ατομοποιητική ιδέα έχει κεντρική θέσι στον μύθο που προβάλλουν οι Η.Π.Α. με αναρίθμητες ταινίες, οι οποίες γίνονται ευμενέστατα δεκτές σ’ όλο τον κόσμο, ενώ χλευάζονται από το σύνολο της κριτικής, η οποία αδυνατεί να κατανοήσει την λειτουργικότητα κι αλήθεια αυτών των “μύθων”. Παρόμοιο “μύθο” δεν εκπέμπει καμιά άλλη χώρα.
3) Οι Η.Π.Α., έχοντας προωθήσει τις καλύτερες παραδόσεις της ρωμαϊκής πολιτικής ευφυίας, αποκαθιστούν σε περίοπτη θέσι τους πρώην εχθρούς των, τους αφήνουν ευρύτατο πεδίο πρωτοβουλιών και αναπτύξεως και τους μετατρέπουν σε συμμάχους και συνεταίρους, προσθέτοντας τη δύναμί τους στην δική τους. Οι Η.Π.Α. κρατούν την ηγεσία του σχηματισμού και τους υπεραρκεί να κάνουν δουλειές, όπου κερδίζουν δύο. Αυτός ο τρόπος ενέργειας δημιουργεί αποδοχή και φίλους και απομονώνει ασφυκτικά τους τυχόν εχθρούς. Αυτό το είδαμε πολύ καθαρά έπειτα από τα τελευταία γεγονότα. Η δύναμι των Η.Π.Α. βασίζεται πρωταρχικά σ’ αυτήν την στρατηγική σύλληψι, γιατί βοηθάει τα μέγιστα στην αποδοχή της, ως παγκοσμίου ηγεμόνα. Αν συγκρίνουμε την ικανότητα συνεργασιών των Η.Π.Α., με αντίστοιχη ικανότητα όλων των άλλων δυνάμεων, οι οποίες διεκδίκησαν τα τελευταία 200 χρόνια την παγκόσμια ηγεμονία, μόνο η Αγγλία είχε σε μικρό βαθμό αυτήν την ικανότητα. Οι άλλες δυνάμεις ήθελαν απόλυτη κυριαρχία και ολοκληρωτική συντριβή του αντιπάλου. Αυτός είναι ίσως ο σημαντικότερος λόγος της αποτυχίας τους. Νομίζω ότι απ’ αυτά προκύπτει μία μεγάλη υπεροχή των Η.Π.Α. στο ψυχολογικό πεδίο. Έτσι είναι φυσιολογική η υπεροχή της και στα υπόλοιπα πεδία, οικονομικό, τεχνολογικό, πολιτικό και στρατιωτικό. Βεβαίως οι Η.Π.Α. όπως όλες οι δυτικές χώρες έχουν προσβληθεί από το σαράκι του σχετικισμού και μηδενισμού αλλά λιγώτερο.
Φαίνεται πως θα δοθεί πολύς χρόνος στον άνθρωπο να ανακαλύψει το πρόσωπο, τον Άνθρωπο ο οποίος θα θελήσει να εγκαταστήσει την Αγάπη στο κέντρο της καρδιάς του, θα μάθει να την χρησιμοποιεί μέσα κι έξω του, θα ανακαλύψει τον Θεό και την έσω υπόστασι και θα συνδυασθεί μαζί τους, θα αναπτύξει όλες τις δημιουργικές δυνάμεις της ψυχής του και θα τρέφεται απ’ αυτές, θα μετασχηματίσει τα αντίθετα σε συμπληρωματικά, θα δρα με την ίδια άνεσι εσωτερικά και εξωτερικά, θα αποκαταστήσει τον Παράδεισο μέσα κι έξω του, θα αποδεχθεί ανεπιφύλακτα την υιοθεσία από τον Θεό και θα γίνει ο κληρονόμος της Βασιλείας Του.
Το βασικό σου όπλο στη διαπραγμάτευσι του θέματος είναι ο νους σου, ο οποίος είναι ισχυρός, έχει έντονη τάσι να πάει σε βάθος, είναι επίμονος στην εξέτασι των θεμάτων και πολύ οργανωτικός. Ένα ελάττωμα βρίσκω, ότι ο νους σου μάχεται μόνος χωρίς συμμάχους. Θα σου πρότεινα να χρησιμοποιήσεις τον νου σε συνδυασμό με τον “οφθαλμό”, τον άγρυπνο μέσα μας. Δεν είναι καθόλου τυχαίο, ότι το πουλί της Σοφίας, η γλαυξ, έχει τεράστια μάτια. Η Σοφία συνδέεται με τα μάτια κι όχι με τον νου. Ο οφθαλμός πρέπει να δίνει το υλικό που ο νους επεξεργάζεται. Αν στην ανάπτυξή σου χρησιμοποιούσες πολύ περισσότερο εμπειρικό υλικό απ’ όσο χρησιμοποιείς θα είχες δύο πολύ μεγάλα πλεονεκτήματα. (α) Το κείμενο θα “αραίωνε” και θα γινόταν πιο ενδιαφέρον κι ευχάριστο για τον αναγνώστη. (β) Θα απέφευγες την παγίδευσί σου μέσα στα νοητικά σχήματα. Αν το κάθε τι κρίνεται με βάσι τα γεγονότα, όταν οι γενικεύσεις είναι το καταστάλαγμα μιας επεξεργασίας εμπειρικού υλικού, τότε αποφεύγεις πολλά λάθη και εμποδίζεις τις ιδέες να αυτονομούνται και να οδηγούν αυτές τον νου, με αποτέλεσμα, αν παρεισφρύσει κάποιο λάθος ή ανακρίβεια, όλη η ανάπτυξι παίρνει στραβό δρόμο. Αν τα παραπάνω είναι ακριβή, τότε τα κείμενα που εδιάβασα είναι εξαιρετικά σχέδια, από τα οποία μπορούν να προκύψουν πολλά βιβλία. Σχεδόν κάθε υποκεφάλαιο μπορεί αν εμπλουτισθεί με εμπειρικό υλικό να γίνει ξεχωριστό βιβλίο, το οποίο θα είναι προσιτό κι ενδιαφέρον για πολύ μεγάλο κύκλο αναγνωστών.
Πηγή: Αντίφωνο