Οικονομικό υπόδειγμα – μοντέλο για τις μορφές συσσώρευσης του κεφαλαίου στην Τουρκική οικονομία

Στη σημερινή
τουρκική οικονομική πραγματικότητα συνυπάρχουν διάφορες μορφές συσσωρευμένου
και διαρκώς αυξανόμενου κεφαλαίου, οι οποίες πρέπει σε πρώτη φάση να αναλυθούν
θεωρητικά και περιεκτικά, ώστε να γίνουν απολύτως κατανοητές ως προς την
έννοια, τη διασύνδεση και τις εκφάνσεις τους.

·        
Αρχικά διακρίνουμε μεταξύ του ισλαμικού
ή πράσινου[1] (islamic or green capital) κεφαλαίου από τη
μια πλευρά και του κεμαλικού (kemalic capital) ή
στρατογραφειοκρατικού κεφαλαίου από την άλλη, όπως διαμορφώθηκαν κατά τη
νεώτερη τουρκική πολιτική και οικονομική ιστορία. Ο καπιταλισμός στην Τουρκία
διασπάται σε δύο διαφορετικής νοοτροπίας και υφής μορφές: τον ισλαμικό και τον
κεμαλικό καπιταλισμό. Μεταξύ τους υποβόσκει μια αντιπαράθεση πολιτικού κυρίως
χαρακτήρα, λόγω των διαφορετικών πολιτικών ερεισμάτων που έχει ο καθένας και
από τα οποία ενισχύεται και των ξεχωριστών πολιτικών και οικονομικών σκοπών που
εξυπηρετεί. Στην ουσία όμως, λόγω των γενικότερων οικονομικών και
πολιτικοκοινωνικών, καθώς και ορισμένων ειδικών παραγόντων  που επικρατούν στη σημερινή Τουρκία και
συνδιαμορφώνουν τη μελλοντική της πορεία και προοπτική, έχουν δημιουργηθεί
πέντε μορφές συσσωρευμένου κεφαλαίου στη
σημερινή τουρκική οικονομία που είναι οι εξής:

1.)     Το κεμαλικό ή στρατογραφειοκρατικό
κεφάλαιο στο οποίο υπάγονται τουρκικές στρατιωτικές κυρίως
εταιρείες και αμυντικές βιομηχανίες π.χ. το Ίδρυμα Αλληλοβοήθειας Στρατού (Ordu Yardιmlaşma Kurumu, Ο.Υ.Α.Κ.), μέσω
τoυ οποίου ασκείται επιχειρηματική
δραστηριότητα από τις τουρκικές ένοπλες δυνάμεις. Το  Ο.Υ.Α.Κ. έχει υπό τον έλεγχό του την παραγωγή
τεράστιας οικονομικής αξίας στρατιωτικού – πολεμικού υλικού μέχρι και ολόκληρες
αυτοκινητοβιομηχανίες, ενώ παράλληλα συμμετέχει μετοχικά και στο Χρηματιστήριο
της Κωνσταντινούπολης.[2] Η
συγκεκριμένη μορφή κεφαλαίου στηρίζεται από το Σύνδεσμο Τούρκων Βιομηχάνων και
Επιχειρηματιών (Turkish Industrialist’s and Businessmen’s Association), ο οποίος στην
τουρκική γλώσσα αλλά και διεθνώς ονομάζεται TÜSİAD (Türkiye Sanayici ve İş Adamlarι Derneği). O συγκεκριμένος
επιχειρηματικός Σύνδεσμος χρηματοδοτεί και χρηματοδοτείται από Τούρκους
κρατικούς στρατογραφειοκράτες π.χ. διπλωμάτες του τουρκικού Υπουργείου των Εξωτερικών,
δικαστές, ανώτατους και ανώτερους υπαλλήλους, πρυτάνεις Πανεπιστημιακών
Ιδρυμάτων, την πλειοψηφία των κατώτερων ιεραρχικά υπαλλήλων του κράτους της
Τουρκίας, υψηλόβαθμους στρατιωτικούς και ιδεολόγους κεμαλιστές.[3]

2.)     Το ισλαμικό ή πράσινο κεφάλαιο που
συμπεριλαμβάνει τουρκικές επιχειρήσεις, διοικούμενες από ισλαμιστές ή ισλαμικής
ιδεολογίας  επιχειρηματίες και ιδεολόγους
της θρησκείας του Ισλάμ. Στο ισλαμικό κεφάλαιο ανήκουν οι εκπρόσωποι του
μεγάλου τουρκικού κεφαλαίου, όπως π.χ. οι τουρκικές βαριές βιομηχανίες των
διαφόρων κλάδων παραγωγής, οι εταιρείες εξαγωγής και διύλισης πετρελαίου π.χ. η
TÜPRAŞ, η μεταποίηση,
τα συγκροτήματα του Τύπου, οι κατασκευαστικές εταιρείες κτλ. Οι επιχειρηματικοί
αντιπρόσωποι αυτής της μορφής του κεφαλαίου σχημάτισαν τη δυναμική, εθνική,
αστική τάξη η οποία δημιουργήθηκε μετά τη δεκαετία του ΄30 στην Τουρκία,
απέκτησε σταδιακά πολιτική δύναμη, εκφράστηκε πολιτικά από τα διάφορα ισλαμικά
πολιτικά κόμματα – σχηματισμούς, ιδιαίτερα από το Κόμμα Δικαιοσύνης και
Ανάπτυξης (Adalet ve Kalkιnma Partisi, AKP) και ασκεί
σημαντική οικονομική επιρροή, με συνέπεια να επιδιώκει και να έχει επιτύχει
σήμερα  ως ένα μεγάλο βαθμό την πλήρη
απαγκίστρωσή της από τους κεμαλιστές. Ο ίδιος ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν
συμμετέχει στα διοικητικά συμβούλια μεγάλων τουρκικών και ισλαμικών συμφερόντων
εταιρειών, όπως είναι η Ülker, όμως και άλλοι ισχυροί πολιτικοί
δραστηριοποιούνται και επιχειρηματικά στην Τουρκία. Οργανωμένο επιχειρηματικό
βραχίονα του ισλαμικού κεφαλαίου της Τουρκίας αποτελεί η MÜSİAD (Müstakil Sanayici ve İşadamları Derneği), η
οποία απαριθμεί ως μέλη της  περισσότερες
από 7000 εταιρείες.[4]

3.)     Το κεφάλαιο που πηγάζει και
διαμορφώνεται από τα μεγάλα επιχειρηματικά
και βιομηχανικά συγκροτήματα της Τουρκίας (holdings, conglomerates) π.χ. Κοτς, Σαμπαντσί,
Ντογάν, Καραμεχμέτ, Ορέν, Ζορλού, Αναντολού, Τσουκούροβα, Σαμπάζ, Χαζ κ.ά. Αυτά
τα συγκροτήματα διατηρούν στενές σχέσεις με την εκάστοτε κυβέρνηση, αλλά και
γενικότερα με τα πολιτικά κόμματα που παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στην πολιτική
σκακιέρα της Τουρκίας. Ορισμένα αντιπροσωπεύουν αποκλειστικά ισλαμικά πολιτικά
και οικονομικά  συμφέροντα, όπως είναι ο
όμιλος Καραμεχμέτ, ενώ στο αντίπαλο δέος βρίσκεται ο όμιλος Κοτς, που
διακατέχεται από κεμαλική ιδεολογία και αρχές, διότι στο αρχικό στάδιο δημιουργίας
του ομίλου του ο Κοτς διέθετε την αμέριστη υποστήριξη του ίδιου του Μουσταφά
Κεμάλ,  απέκτησε έτσι σημαντικές
διασυνδέσεις με τον τουρκικό στρατό και συνεισέφερε επιχειρηματικά στις
αμυντικές βιομηχανίες της Τουρκίας, αποκομίζοντας τεράστια οικονομικά οφέλη και
προνόμια.

4.)     Το κεφάλαιο που δημιουργείται
από τις παράνομες – αθέμιτες δραστηριότητες της τουρκικής παραοικονομίας όπως είναι το εμπόριο ναρκωτικών
(κυρίως όπιο), όπλων, λευκής σάρκας, η πορνεία κ.ά. και το οποίο αποτελεί ένα
αξιόλογο τμήμα του τουρκικού Α.Ε.Π., αλλά βέβαια δεν είναι εφικτό να
υπολογιστεί με ακρίβεια η ποσοστιαία συνδρομή του.

5.)     Το αλλοδαπό κεφάλαιο, που εισρέει:

α.) είτε ως ξένη οικονομική βοήθεια π.χ. δάνεια από
Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.), Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (Δ.Ν.Τ.), Παγκόσμια Τράπεζα
και ποικίλες επιδοτήσεις – επιχορηγήσεις για συγκεκριμένους κλάδους ή τομείς
της τουρκικής οικονομίας.  

β.) είτε ως άμεσες ξένες επενδύσεις
(Α.Ξ.Ε.) που γίνονται στην Τουρκία από ξένες χώρες, οι οποίες
διαβλέπουν οικονομικές υπεραξίες και ικανοποιητικές έως υψηλές αποδόσεις των
επενδύσεών τους (returns on investments) σε διάφορους
κλάδους της ταχύτατα αναπτυσσόμενης τουρκικής οικονομίας και ιδιαίτατα στο δευτερογενή
και στον τριτογενή τομέα (βαριά βιομηχανία, μεταποίηση, υπηρεσίες κτλ.).

H κυριότερη
προσφορά του παρόντος άρθρου έγκειται στο οικονομικό μοντέλο (economic model) που θα
χρησιμοποιηθεί για να περιγραφεί η τουρκική οικονομική ανάπτυξη, αλλά και για
να δικαιολογηθεί επιστημονικά η θεωρία των «συγκοινωνούντων δοχείων». Σύμφωνα με
αυτήν τη θεωρία που αναπτύσσει ο συγγραφέας υποστηρίζεται και αποδεικνύεται
επιστημονικά, με τη χρήση του εν λόγω οικονομικού μοντέλου, η ισχυρή
οικονομικοπολιτική και στρατιωτική διασύνδεση μεταξύ των Η.Π.Α., του Ισραήλ και
της Τουρκίας, η οποία κινεί σε μεγάλο βαθμό τα νήματα της πολιτικής και της
οικονομίας στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, των Βαλκανίων και
της Υπευρκαυκασίας, επηρεάζοντας τις ποικίλες εξελίξεις που συντελούνται στις
προαναφερθείσες περιοχές. Τελικός στόχος αυτής της «ειδικής σχέσης» των τριών
αυτών κρατών συνιστά αφενός η εξυπηρέτηση των πολιτικών και οικονομικών
συμφερόντων των Η.Π.Α. και του Ισραήλ στις ευαίσθητες περιοχές των Βαλκανίων (ιδιαίτερα
των οικονομιών της Νέας Ευρώπης) και της Μέσης Ανατολής και αφετέρου η ανάδειξη
της Τουρκίας σε περιφερειακή, οικονομική και πολιτική υπερδύναμη (regional / peripheral economic and political power), η οποία θα
διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στις ποικίλες και πολυσύνθετες
πολιτικοοικονομικές εξελίξεις. Η «ειδική» αυτή σχέση και συνολικά το εγχείρημα και
οι επιμέρους στόχοι που επιδιώκεται να ευοδωθούν με την ορθολογική εφαρμογή της
θεωρίας των «συγκοινωνούντων δοχείων» υποστηρίζονται σημαντικά και από τη
Μεγάλη Βρετανία, η οποία συνδράμει τις Η.Π.Α. και το Ισραήλ, διότι η ίδια διαχρονικά
διαβλέπει οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα στις περιοχές της Ανατολικής
Μεσογείου και των Βαλκανίων.  

Ειδικότερα, σε πρώτη φάση θα επεξηγήσουμε τις διάφορες ενδογενείς
(endogenous) και εξωγενείς (exogenous) μεταβλητές που θα εμφανιστούν στο
υπόδειγμα.

Επομένως,

ΤΑ: τουρκική
ανάπτυξη (ενδογενής μεταβλητή)

ΙΚ: ισλαμικό
κεφάλαιο (ενδογενής μεταβλητή)

ΣΚ:
στρατογραφειοκρατικό κεφάλαιο (ενδογενής μεταβλητή)

EB: εξωτερική χρηματοοικονομική βοήθεια και Άμεσες Ξένες Επενδύσεις  (Α.Ξ.Ε.) στην Τουρκία (εξωγενής μεταβλητή)

AΠ: απρόβλεπτοι ή τυχαίοι παράγοντες (π.χ. χρηματοοικονομικές κρίσεις –
υφέσεις, συναλλαγματικές ή πετρελαϊκές κρίσεις, χρηματιστηριακές άνοδοι ή
πτώσεις, διεθνείς κρίσεις κ.ά.) (εξωγενής μεταβλητή)

L: τουρκική εργασία, εργατική δύναμη (ενδογενής μεταβλητή)

Τ: χρόνος ή
τεχνολογική πρόοδος (ενδογενής μεταβλητή)

Επισημαίνεται
ότι το άθροισμα (ΙΚ + ΣΚ) αποτελεί το συνολικό τουρκικό κεφάλαιο (ΤΚ), στο
οποίο δε συνυπολογίζεται η οποιαδήποτε εξωτερική βοήθεια, χρηματοδότηση κτλ.
Επιπρόσθετα πρέπει να αναφερθεί ότι η μεταβλητή φύση ή γη (ΝL, nature – land) δεν περιλαμβάνεται στο παρόν υπόδειγμα για λόγους απλοποίησης του
υποδείγματος. Άλλωστε στα περισσότερα υποδείγματα οικονομικής ανάπτυξης η εν
λόγω μεταβλητή παραλείπεται στην ανάλυση που γίνεται. 

Γενικό Υπόδειγμα:   TA = ΙΚ + ΣΚ + L + T + ΕΒ + ΑΠ

                             — Εσωτερικό
—         — Εξωτερικό — 

                             — Internal —            
— External —

Εξειδικευμένο στην τουρκική οικονομία Υπόδειγμα:

ΤΑ = a + b + c + d + L + T   è 

TA = a(1 – K) + bK + c₁(1-Β) + c₂B + d + L + T   (1)

, όπου:

K: συνολικό τουρκικό κεφάλαιο (εσωτερικό) 

Β: ξένη
χρηματοοικονομική βοήθεια και Άμεσες Ξένες Επενδύσεις (Α.Ξ.Ε.) στην  Τουρκία 
(εξωτερικό)

c₁: ξένη χρηματοοικονομική βοήθεια (π.χ. Ευρωπαϊκή Τράπεζα
Επενδύσεων) και Άμεσες Ξένες Επενδύσεις (Α.Ξ.Ε.) στην Τουρκία από την Ευρωπαϊκή
Ένωση

c₂: ξένη χρηματοοικονομική βοήθεια (π.χ. Παγκόσμια Τράπεζα,
Διεθνές  Νομισματικό Ταμείο κ.ά.) και
Άμεσες Ξένες Επενδύσεις (Α.Ξ.Ε.) στην Τουρκία από τις Η.Π.Α.

Διαφορίζοντας (differentiating) τη σχέση (1) ως προς τη μεταβλητή Τ έχουμε:

(το θ συμβολίζει
τη μερική παράγωγο)

dTA/dt = θ{α(1-Κ)}/dt + θ(bK)/dt + θ{c₁(1-B)}/dt + θ(c₂Β)/dt + θd/dt + θL/dt + θt/dt 

                                                          —  =1  —

Το υπόδειγμα – θεωρητικό κατασκεύασμα των Harrod και Domar θεωρεί ότι η μεγέθυνση[5]
είναι απόρροια μόνο της συσσώρευσης του κεφαλαίου αποκλείοντας έτσι τελείως την
οποιαδήποτε επίδραση της τεχνολογίας και της τεχνολογικής προόδου στην
οικονομική ανάπτυξη. Από την άλλη πλευρά έχει αναπτυχθεί το υπόδειγμα των Denison και Solow, το οποίο λαμβάνει υπόψη τόσο την επίδραση της εργασίας και του κεφαλαίου,
όσο και τη συμβολή της τεχνολογίας και της τεχνολογικής αλλαγής (technological change) στην οικονομική
ανάπτυξη έχοντας ως βάση τη «λογιστική της μεγέθυνσης» (growth accounting). Ορμώμενοι από το υπόδειγμα των Denison και Solow για την οικονομική μεγέθυνση μιας οικονομίας μπορούμε να διακρίνουμε τη
συνεισφορά των διαφόρων παραγόντων στην οικονομική ανάπτυξη της Τουρκίας.[6]

Συγκεκριμένα,
θεωρούμε το υπόδειγμα: Υ = F (K,L,T)

, όπου:

Κ: το σύνολο του
τουρκικού κεφαλαίου

L: το σύνολο της
τουρκικής εργατικής δύναμης

Τ: η τεχνολογική
πρόοδος

Διαφορίζοντας ως
προς το Τ έχουμε:

dY/dT = (θF/θK)(dK/dT) + (θF/θL)(dL/dT) +(θF/θT) (dT/dT)

 — 
=1  —

Διαιρώντας με το
Υ και αναπτύσσοντας τους δύο πρώτους δεξιά όρους έχουμε τα εξής:

(dY/dT)(1/Y) = (1/Y){(θF/θK)(dK/dT)(1/K) + (θF/θL)(dL/dT)L(1/L) + (θF/θT)}

                              — 
=1  —

è

(dY/dT)/Y = (θF/θK)(Κ/Υ)(dK/dT)/K
+  (θF/θL)(L/Y)(dL/dT)/L
+ (θF/θT)/Y

, όπου:

(dY/dT)/Y είναι ο ρυθμός μεγέθυνσης του συνολικού τουρκικού προϊόντος (g)

(dK/dT)/K είναι
ο ρυθμός μεγέθυνσης του τουρκικού κεφαλαίου (g_K)

(dL/dT)/L είναι
ο ρυθμός μεγέθυνσης της τουρκικής εργατικής δύναμης (g_L)

(θF/θK) εκφράζει το οριακό προϊόν του τουρκικού κεφαλαίου (i)

(θF/θL) εκφράζει
το οριακό προϊόν της τουρκικής εργασίας (w)

(θF/θK)(Κ/Υ) εκφράζει το μερίδιο του τουρκικού κεφαλαίου στο τουρκικό εθνικό
προϊόν (w_K)

(θF/θL)(L/Y) εκφράζει το μερίδιο της τουρκικής εργασίας στο τουρκικό εθνικό προϊόν (w_L)

(θF/θT)/Y
εκφράζει το τμήμα της αύξησης του τουρκικού προϊόντος (Α.Ε.Π.) που δεν ερμηνεύεται
από την αύξηση των τουρκικών παραγωγικών συντελεστών (εργασία και κεφάλαιο).
Αποτελεί δηλαδή την αποτελεσματικότερη (more efficient) τουρκική παραγωγή (q)

Επομένως,

, όπου:

FF είναι το σύνολο των εξωτερικών – αλλοδαπών κεφαλαίων (πλην των τουρκικών)
που εισρέουν στην τουρκική οικονομία ως ξένη χρηματοδοτική βοήθεια (Παγκόσμια
Τράπεζα, Δ.Ν.Τ., Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων κτλ.)

Το άθροισμα των
δύο γινομένων  g_K w_K + g_L w_L αποτελεί το τμήμα εκείνο της αύξησης του τουρκικού προϊόντος (Α.Ε.Π.) που
ερμηνεύεται από την αύξηση των παραγωγικών συντελεστών (εργασία και κεφάλαιο).
Πρόκειται για την πραγματοποιηθείσα ανάπτυξη από τους συντελεστές της παραγωγής
που διαθέτει αυτοδύναμα η ίδια η Τουρκία δίχως την οποιαδήποτε εξωτερική, υλική
ή χρηματική βοήθεια. Το τμήμα αυτό της τουρκικής ανάπτυξης σημειώνει ραγδαία
αύξηση κατά τις τελευταίες δεκαετίες, γεγονός που οφείλεται πρωτίστως στην
άνοδο της βιομηχανικής παραγωγής και στη βελτίωση των όρων – συνθηκών εργασίας
στο δευτερογενή και τριτογενή τομέα της τουρκικής οικονομίας.      

Η σχέση (2)
μπορεί να γραφεί αναλυτικότερα και ως εξής: 

, όπου:

WB εκφράζει τις χρηματοδοτικές εισροές από τη Παγκόσμια Τράπεζα

IMF εκφράζει τις
χρηματοδοτικές εισροές από το Δ.Ν.Τ.

EIB εκφράζει τις
χρηματοδοτικές εισροές από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων

LOB εκφράζει τις
χρηματοδοτικές εισροές από τα ποικίλα λόμπι που δραστηριοποιούνται εκτός της
τουρκικής επικράτειας όπως π.χ. είναι το τουρκικό λόμπι των Η.Π.Α., π.χ. «οι
Αμερικανοί φίλοι της Τουρκίας», το αμερικανοεβραϊκό λόμπι κ.ά.

          Το βασικό συμπέρασμα που προκύπτει από
την ανάλυση που προηγήθηκε σχετίζεται πρώτον με τις διάφορες εσωτερικές
διασυνδέσεις του εθνικού, τουρκικού κεφαλαίου με ενδογενείς παράγοντες που
συνδιαμορφώνουν το συνολικό οικονομικό κεφάλαιο της Τουρκίας (π.χ. κεμαλικό,
ισλαμικό κεφάλαιο, κεφάλαιο μεγάλων επιχειρηματικών και   βιομηχανικών συγκροτημάτων κ.ά.) και
δεύτερον με τις εξωτερικές διασυνδέσεις του εθνικού, τουρκικού κεφαλαίου με το
διεθνές, παγκοσμιοποιημένο οικονομικό κεφάλαιο (π.χ. ροές κεφαλαίων από
διεθνείς οικονομικούς οργανισμούς, Ε.Ε., Η.Π.Α., διάφορα λόμπι κ.ά.). Οι πέντε
μορφές κεφαλαίου που προαναφέρθηκαν συνιστούν τις πέντε συνιστώσες που καταλήγουν
στην κοινή τους συνισταμένη που είναι η συσσώρευση του κεφαλαίου στη σημερινή
Τουρκία. Η συσσώρευση αυτή χαρακτηρίζεται ως συνεχής, αδιάλλειπτη και
αυξανόμενη, ιδιαίτερα κατά τα τελευταία έτη, μετά την άνοδο στην εξουσία το
2002 του ισλαμικού κόμματος (AKP) του Ταγίπ Ερντογάν. Η σταθερή οικονομική πολιτική που εφαρμόζει
συνίσταται σε σε μια προσπάθεια μακροοικονομικής σταθεροποίησης της οικονομίας,
τιθάσευσης του πληθωρισμού και της ανεργίας, μείωσης των ελλειμμάτων και του
δημοσίου χρέους, σταδιακής αύξησης των Α.Ξ.Ε. στην τουρκική επικράτεια και
απεξάρτησης της Τουρκίας από τα ενεργειακά αποθέματα (π.χ. πετρέλαιο, φυσικό
αέριο κ.ά.) ξένων χωρών.

          Από οικονομικής απόψεως, διαπιστώνεται
από το υπόδειγμα που χρησιμοποιήθηκε ότι μια αδιάκοπη σε ρυθμό και χρονικό
ορίζοντα οικονομική ανάπτυξη της Τουρκίας απαιτεί τόσο επενδύσεις ανοίγματος
κεφαλαίου όσο και επενδύσεις εντάσεως κεφαλαίου. Η συνεχής τεχνολογική βελτίωση
(technological advancement) που επιδεικνύει η
τουρκική οικονομία κυρίως κατά τα τελευταία χρόνια, συνίσταται στην υιοθέτηση καινούριων
και πρωτοποριακών μεθόδων και τεχνικών παραγωγής των προϊόντων και των
υπηρεσιών που παράγει, καθώς και στην πρόοδο της διαδικασίας ανάπτυξης νέων
προϊόντων και υπηρεσιών (new product development process). Ακόμη, η ανάπτυξη της τεχνολογίας συντελεί αποφασιστικά στην
αντιστάθμιση της σχέσης μεταξύ του τουρκικού κεφαλαίου και της φθίνουσας
απόδοσής του, με βάση το θεμελιώδη οικονομικό νόμο της φθίνουσας απόδοσης (decreasing rate of return), καθώς αυξάνεται διαρκώς
το διαθέσιμο απόθεμα του τουρκικού κεφαλαίου.

Βέβαια θα ήταν πιο ορθό και τεκμηριωμένο επιστημονικά να μπορούσαμε να
διαχωρίσουμε με αριθμητικά δεδομένα και να ποσοστοποιήσουμε (%) τη συμβολή του
ισλαμικού και του στρατογραφειοκρατικού κεφαλαίου στην οικονομική ανάπτυξη της
Τουρκίας (π.χ. οριακό προϊόν και οριακή αποδοτικότητα του ισλαμικού και
στρατογραφειοκρατικού κεφαλαίου), ώστε να ευθυγραμμιστούμε πλήρως και με τις
επιταγές της οικονομικής θεωρίας. Το γεγονός αυτό κρίνεται ανέφικτο, διότι δεν έχουν
εκπονηθεί παρεμφερείς μελέτες από τα τουρκικά ή τα διεθνή κέντρα ή φορείς
οικονομικών μελετών, ενώ ακόμη και οι προσπάθειες του συγγραφέα για τη
συγκέντρωση αυτών των στοιχείων κατέληξαν σε αποτυχία λόγω της δυσκολίας εξεύρεσης
των κατάλληλων επιστημονικών στοιχείων. Επιπρόσθετα θα μπορούσαμε να
διαπιστώσουμε την επίδραση των δύο μορφών του τουρκικού κεφαλαίου στους όρους
του εμπορίου (terms of trade), στην άσκηση της νομισματικής (monetary), της δημοσιονομικής (fiscal) καθώς και της συναλλαγματικής (exchange – rate) πολιτικής. Όμως αυτές οι θεματικές δεν εμπίπτουν στο επιστημονικό περιεχόμενο
του παρόντος άρθρου, αλλά δύνανται να αποτελέσουν μελλοντικές επιστημονικές –
ερευνητικές ενασχολήσεις.

ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ.

1.    Dibooglu S., A. Kibritcioglu (2004). Inflation, output
growth and stabilization in Turkey, 1980-2002. Journal of Economics and Business, 56 (1), 43-61.