Tuesday 8 October 2024
Αντίβαρο
Δημήτρης Μαυρίδης Ιστορία: Βυζάντιο

Θεόδωρος Δούκας Λάσκαρις

Η άγνοια και η αμηχανία που χαρακτηρίζουν την αντίληψη των σύγχρονων Ελλήνων για το Βυζάντιο βοηθούν τις  πολιτικές και οικονομικές σκοπιμότητες που προσπαθούν να επηρεάσουν και να χειραγωγήσουν τις ιστορικές αντιλήψεις.


 Τα τελευταία χρόνια ποικίλες ιδεολογικές τάσεις, που έχουν συγκεκριμένες αρχές, προσπαθούν να αποδομήσουν τις εθνικές ταυτότητες σε μια προσπάθεια ομογενοποίησης και αποδυνάμωσης των εθνικών ιδιαιτεροτήτων. Η ενασχόληση με τα πάτρια κατηγορείται ως εθνικισμός. Επιστήμες όπως η Λαογραφία, των οποίων αντικείμενο είναι συγκεκριμένες εθνικές πραγματικότητες, θεωρείται ότι προάγουν τον εθνικισμό. Η ελληνική εθνική ταυτότητα, σφυρηλατημένη μέσα στους αιώνες και τους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες, φαίνεται να βρίσκεται στο στόχαστρο τέτοιων αντιλήψεων. Η ιστορική συνέχεια των Ελλήνων, για την οποία ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος αγωνίσθηκε επιτυχώς, τίθεται και σήμερα πάλι σε αμφισβήτηση. Ακούγεται συχνά ότι η νεοελληνική εθνική ταυτότητα, όπως και οι αντίστοιχες εθνικές ταυτότητες των άλλων ευρωπαϊκών λαών, είναι δημιούργημα των ιδεολογικών ζυμώσεων που έθεσε σε κίνηση ο ευρωπαϊκός Διαφωτισμός τον 18ο αιώνα. Έτσι όμως στερούμεθα του ιστορικού μας βάθους και της ιστορικής μας συνέχειας. Ωστόσο, οι μεγάλοι μας ιστορικοί τοποθετούν τη γέννηση του Νέου Ελληνισμού στους τελευταίους αιώνες του Βυζαντίου, εποχή κατά την οποία ο ελληνικός κόσμος υφίσταται την κατακτητική επιβολή των Τούρκων, των Σλαύων και των Φράγκων.

Καλό είναι λοιπόν να ανατρέχουμε στα ιστορικά περιβάλλοντα που αποτελούν τις πηγές και το βάθρο αυτού που είμαστε σήμερα. Ιδιαίτερα σημαντική, ενώ παρουσιάζει κρίσιμο ενδιαφέρον, είναι η ιστορική περίοδος αμέσως μετά τη μοιραία πρώτη άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Δυτικούς το 1204. Οι σε εξορία ευρισκόμενοι βυζαντινοί Έλληνες στη Νίκαια της Βιθυνίας, τον Πόντο και την Ήπειρο έδωσαν τότε δείγματα μεγάλου δυναμισμού και πολιτισμικής συνέπειας.

Χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της εποχής εκείνης είναι ο σωματικά ασθενής, φιλογενής, πατριώτης, λόγιος και φωτισμένος Αυτοκράτορας της Νίκαιας Θεόδωρος Β Δούκας Λάσκαρις (1221–1258), ένα ιστορικό πρόσωπο στο οποίο η νεοελληνική εθνική συνείδηση εμφανίζεται εναργώς και χωρίς δισταγμούς.

Μόνος γυιός του Αγίου Ιωάννη Γ´ Βατάτζη, ανετράφη για να ενσαρκώσει τον “φιλόσοφο βασιλέα” με δασκάλους εξέχουσες πνευματικές προσωπικότητες της εποχής του, όπως οι λόγιοι Νικηφόρος Βλεμμίδης, και Γεώργιος Ακροπολίτης. Ο Θεόδωρος Δούκας Λάσκαρις πήρε μόρφωση χριστιανική και φιλοσοφική. Απέκτησε ευρεία γνώση των κειμένων του Αριστοτέλη και των Ελλήνων συγγραφέων και πάθος για την αρχαιογνωσία και συχνά ομιλεί για το πατρώο κλέος, αναφερόμενος στην κλασσική αρχαιότητα.Ίδρυσε βιβλιοθήκες και σχολεία. Παρά τη σύντομη ζωή του έγραψε έργα φιλοσοφικά, πολιτικά, θεολογικά και υμνογραφικά. Χαρακτηριστικοί είναι οι τίτλοι: Εγκώμιον εις την Μεγαλόπολιν Νίκαια, Λόγος ο περί θεωνυμίας, Της φυσικής κοινωνίας λόγοι εξ, Της χριστιανικής θεολογίας λόγοι οκτώ. Σημαντικές και ενδιαφέρουσες είναι οι επιστολές του.

Παρά τις συνεχείς απειλές από μεγάλους εξωτερικούς κινδύνους, τις εκστρατείες και τους πολέμους εργάζεται, όπως και οι προκάτοχοί του αυτοκράτορες της Νίκαιας, ταυτόχρονα με την πολεμική και πολιτική του δραστηριότητα, για την πνευματική ανόρθωση του Ελληνισμού. Θεμελιώδης πολιτικός στόχος του είναι η απελευθέρωση της Κωνσταντινούπολης από τους κατακτητές της Φράγκους. Πράγμα που θα επιτύχει ο διάδοχός του Μιχαήλ Παλαιολόγος το 1261, λίγα χρόνια μετά τον θάνατό του. Όνειρό του είναι η ανάδειξη της Νίκαιας ως κέντρου των ελληνικών σπουδών και ανησυχεί γιατί προφητικά διαισθάνεται ότι η φιλοσοφία θα εγκαταλείψει τους Έλληνες και θα καταφύγει στη Δύση, στους βάρβαρους, τους οποίους και θα φωτίσει. Πάθος του είναι η ελληνική γλώσσα : “Αλλά τη Ελληνίδι διαλέξομαί σοι διαλέκτω, ην και μάλλον ησπασάμην η το αναπνείν”. Αναφέρεται στους βυζαντινούς ως ανήκοντας στη Ρωμαϊδα φυλή ως Έλληνας, ως μέλη της Ελληνίδος φυλής και ως τους αποτελούντες το Ελληνικόν, σύμφωνα με την έκφραση των κλασσικών. Ιδού λοιπόν, σε πείσμα των αποδομιστών ιστορικών, η ύπαρξη της ελληνικής εθνικής ταυτότητας στα μέσα του 13ου αιώνα.

Η επιληψία που τυραννούσε τον Θεόδωρο Δούκα Λάσκαρι και ο πρόωρος θάνατός του δεν του επέτρεψαν να θέσει σε εφαρμογή το εμπνευσμένο πρόγραμμα ανόρθωσης, που φαίνεται πως είχε συλλάβει. Είναι γνωστή η επιθυμία του για την συγκρότηση εθνικού στρατού και απαλλαγή από την ολέθρια πρακτική των μισθοφόρων. Μόνον το Ελληνικόν, δηλώνει, αυτώ βοηθεί εαυτώ, οίκοθεν λαμβάνον τας αφορμάς. Μόνοι μας θα βοηθηθούμε και τα μέσα που θα χρησιμοποιήσουμε θα είναι δικά μας. Προηγείται έτσι κατά δύο αιώνες από τις αντίστοιχες προτάσεις του Ιωσήφ Βρυέννιου και του Πλήθωνα Γεμιστού. Οι διαθέσεις και η σύντομη δράση του Θεόδωρου Δούκα Λάσκαρι παραμένουν αμφιλεγόμενες, κυρίως λόγω των αντιδράσεων των ευγενών, αλλά και της δικής του νευρωτικής συμπεριφοράς. Πολλά από τα κείμενά του δεν έχουν ακόμη εκδοθεί..

Leave a Comment

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.