Σίγουρα διαθέτουμε τα περισσότερα υλικά αγαθά που είχαμε ποτέ στην ιστορία μας, παρ’ όλα αυτά γκρινιάζουμε συνεχώς ότι δεν είμαστε ευχαριστημένοι από την ζωή μας, ότι οι παλαιότεροι ζούσαν καλύτερα αν και είχαν λιγότερες ανέσεις και άλλα παρόμοια. Ένα σίγουρο κριτήριο της ποιότητας ζωής ενός ανθρώπου είναι ο βαθμός της ελευθερίας του. Δύσκολη έννοια η Ελευθερία. Για να διαπιστώσουμε αν η πάνδημη γκρίνια μας έχει κάποιο λογικό έρεισμα ας κάνουμε μια προσπάθεια ανάλυσης των τριών βασικών συνιστωσών της ελευθερίας και διασύνδεσής τους με τον τρόπο ζωής μας.
Η πρώτη και πιο προφανής έννοια της έχει να κάνει με την ατομική ελευθερία, δηλαδή την δυνατότητα επιλογής των βασικών ζωτικών χαρακτηριστικών της καθημερινότητάς μας: διαμονή, επάγγελμα, σύντροφο, πεποιθήσεις κλπ. Είναι η λεγόμενη ατομική ελευθερία επειδή αφορά τις πρωταρχικές ανθρώπινες ανάγκες. Είναι το είδος της ελευθερίας που οι περισσότεροι άνθρωποι έχουνε κατά νου. Ο τεχνολογικός μας πολιτισμός ουσιαστικά στοχεύει στην συνεχή αύξηση αυτής της ατομικής ελευθερίας με την παροχή περισσότερων εναλλακτικών λύσεων. Η έλλειψη της ατομικής ελευθερίας κάνει την ζωή ανυπόφορη, ενώ το πλεόνασμά της οδηγεί στην ιδιωτεία.
Η δεύτερη και λιγότερο προφανής έννοια είναι η λεγόμενη πολιτική ελευθερία, δηλαδή η δυνατότητα συμμετοχής στην εκάστοτε πολιτική εξουσία. Το φάσμα ευρύ, από την μηδενική συμμετοχή η οποία χαρακτηρίζει τα απολυταρχικά καθεστώτα, την σημερινή ανά 4ετία ψήφο της σύγχρονης αντιπροσωπευτικής «Δημοκρατίας» μέχρι την άμεση συμμετοχή στην παραμικρή απόφαση του Δήμου στις Δημοκρατίες του 5ου αι. π.Χ. Συχνό υποκατάστατο της συμμετοχής στην πολιτική εξουσία αποτελεί και η συμμετοχή σε άλλου είδους κοινότητες όπως θρησκευτικές, στρατιωτικές κλπ. Η έλλειψη της πολιτικής ελευθερίας δημιουργεί την γνωστή απουσία νοήματος, ενώ το πλεόνασμά της μπορεί να οδηγήσει σε συρρίκνωση των ατομικών ελευθεριών.
Η τρίτη και δυσκολότερη έννοια της ελευθερίας είναι η θεϊκή ελευθερία, δηλαδή η ελευθερία που έχει ένα θείο ον το οποίο είναι αποδεσμευμένο από την ίδια του την υλική φύση και τα ζωώδη ένστικτα όπως και από τους όποιους προκαθορισμούς της κοινωνίας και της παράδοσης. Αυτή την θεϊκή ελευθερία ο Καντ την ονόμασε «Αυτονομία» και οι Πατέρες της Εκκλησίας «Αυτεξούσιο», σε αντιδιαστολή με την Ετερονομία και το Ετερο-εξούσιο. Αυτή η ελευθερία αποτελεί αποκλειστικό στόχο ζωής των κάθε λογής ασκητών σε όλο τον κόσμο και σε επίπεδο καθημερινού ανθρώπου απαιτεί ύψιστη ωριμότητα και προσπάθεια, είναι για πολύ λίγους και οδηγεί σε ένα είδος θετικής εξατομίκευσης. Ίσως είναι και ο τελικός στόχος των ανθρώπων στο τέλος της ιστορίας. Η γνώση απαιτείται ως προφανή προϋπόθεση για την Αυτονομία και το Αυτεξούσιο. Η γνώση αυτή δαιμονοποιήθηκε με το απαγορευμένο μήλο στην εικονολογίας της πτώσης στην Παλαιά Διαθήκη, περιορίζοντας τον άνθρωπο και γεμίζοντας τον ενοχές για την ίδια του την φύση. Αντιθέτως η ελληνική παράδοση μέσω του Αριστοτέλη διακηρύσσει ότι «Φύσει του Ειδέναι Ορέγεται», δηλαδή είναι στην φύση του ανθρώπου να μαθαίνει, η μάθηση έχει μια αυταξία.
Αυτά τα τρία είδη ελευθερίας συνυπάρχουν ανταγωνιστικά ως στόχοι σε κάθε άνθρωπο και κάθε στιγμή. Ο τρόπος εναρμόνισης τους και η κοινωνικά επιβεβλημένη αναλογία κάθε συνιστώσας ελευθερίας προς την συνισταμένη ελευθερία καθορίζει τον εκάστοτε πολιτισμό. Λόγου χάρη, στο πλαίσιο του Δυτικού πολιτισμού η ατομική ελευθερία θεωρείται η πολυτιμότερη συνιστώσα της συνισταμένης ελευθερίας, αυτό διαφαίνεται από τον Δυτικό νομικό πολιτισμό με την έμφαση στα ατομικά δικαιώματα. Στις αρχαίες ελληνικές πόλεις όπως και στις βυζαντινές και οθωμανικές κοινότητες η συνιστώσα της πολιτικής ελευθερίας ήταν αυτή που κατείχε θεμελιώδη θέση στην ανθρώπινη καθημερινότητα, ενώ πολλές από τις ατομικές ελευθερίες όπως η επιλογή του θρησκεύματος ή ακόμα και του συντρόφου αποτελούσαν ζητήματα ήσσονος σημασίας.
Η έμφαση στις ατομικές ελευθερίες οδηγεί σε μια ακατάπαυστη ανθρώπινη κινητικότητα σε όλους τους τομείς και αναπόφευκτα σε μια έντονη κοινωνική ανταγωνιστικότητα, ως εκ τούτου μέσω του Δαρβινικού «Survival of the Fittest» καταλήγει σε υψηλούς βαθμούς χρησιμοθηρικής αποτελεσματικότητας. Η έμφαση στις πολιτικές ελευθερίες οδηγεί στην μετοχή των πολιτών στα κοινά και στην συνεχή καλλιέργεια τής σχέση τους με την κοινότητα, ως εκ τούτου καταλήγει σε υψηλούς βαθμούς ανθρώπινης πληρότητας. Το πρόβλημα όμως είναι ότι ο υψηλός βαθμός μετοχής στην κοινότητα περιορίζει από την φύση του τις ατομικές ελευθερίες οπότε και την χρησιμοθηρική αποτελεσματικότητα. Από την άλλη η ιδιωτεία ως συνέπεια των υπερβολικών ατομικών ελευθεριών μειώνει την μετοχή σε ευρύτερα σχήματα και περιορίζει την ανθρώπινη πληρότητα.
Το τραγικό δίλημμα λοιπόν είναι μεταξύ χρησιμοθηρικής αποτελεσματικότητας και ανθρώπινης πληρότητας οι οποίες μοιάζουν κοινωνικά ασυμβίβαστες. Έτσι τίθεται το εξής ακραίο πολιτικό δίλλημα: μια σημερινή “Δημοκρατία” με υλικά αγαθά και ψυχοφάρμακα ή μια πραγματική Δημοκρατία με ανθρώπινη πληρότητα και φτώχεια. Τελικά μήπως ο άνθρωπος είναι φύσει ελλειπτικό ον και Νομοτελειακά δεν μπορεί να τα έχει όλα;
Δημήτρης Μ. Ζιαμπάρας, Δικηγόρος, ΜΒΑ, DiplEng
.