Το κείμενο βασίζεται στην ομιλία του Αρχιεπισκόπου Αναστασίου στο ελληνο γερμανικό συμπόσιο «Προοπτικές της Ευρώπης», που διεξάχθη στην Αθήνα στις 9 Φεβρουαρίου 2007.
Άρχισα να αντιλαμβάνομαι την τραγικότητα του κόσμου και να προβληματίζομαι για το μέλλον της Ευρώπης στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, σε μια εποχή που η ήπειρός μας σφάδαζε κάτω από τη μανία των πολεμικών συγκρούσεων, παρασύροντας στην αιματοχυσία ολόκληρο τον πλανήτη.
Τότε βέβαια, στις πύλες του Αδου που είχε δημιουργήσει η τρελή αλληλοσφαγή, ήταν αδύνατο να φαντασθεί κανείς μια κοινή πορεία των ευρωπαϊκών λαών. Εντούτοις, το όνειρο της ενωμένης Ευρώπης έχει αρχίσει τις τελευταίες δεκαετίες να γίνεται πραγματικότητα. Μια διαδικασία, η οποία δεν στηρίζεται στο παλαιό πρότυπο της Αυτοκρατορίας, στην επιβολή, δηλαδή, ενός λαού επάνω στους άλλους, αλλά στη δημοκρατική αντίληψη και σε ένα νέο όραμα ειρηνικής συνύπαρξης βάσει κοινώς αποδεκτών αξιών και αρχών.
Για να ανθίσει και να καρποφορήσει η ιδέα της ευρωπαϊκής ενότητας χρειάστηκε να ξεπεραστούν πολλές προκαταλήψεις, δυσπιστίες και ομαδικές ψυχώσεις που καλλιέργησαν ανταγωνισμοί αιώνων. Το χριστιανικό υποσυνείδητο, ακόμα και των εκκοσμικευμένων στρωμάτων της Ευρώπης, συνέβαλε στον τονισμό βασικών αρχών, όπως ο σεβασμός στην ελευθερία και την ιδιοπροσωπία ατόμων και λαών, η δημοκρατία, η ισότητα, η ειρήνη, η δικαιοσύνη, η κοινωνική αλληλεγγύη.
Ευρωπαϊκή θρησκευτική πολυμορφία
Εκ παραδόσεως, οι Ευρωπαίοι κατά πλειοψηφία είναι Χριστιανοί, διηρημένοι σε διάφορες Εκκλησίες και Ομολογίες. Μαζί τους συμβιούν Εβραϊκές Κοινότητες, οι οποίες επίσης παρουσιάζονται διαφοροποιημένες απ’ αλλήλων, όπως και Ισλαμικές Κοινότητες διαφορετικής εθνικής καταγωγής. Επιπλέον, ομάδες βουδιστικές, ινδουιστικές, σικ, μπαχάι, κα.
Το πρόβλημα των σχέσεων των Χριστιανών με τις άλλες Θρησκείες γενικά παρουσιάζει δύο πλευρές. Η πρώτη είναι πρακτική: Η αναγκαία συμβίωση με ανθρώπους άλλων θρησκευτικών πεποιθήσεων. Σ’ αυτή την περίπτωση, πρόκειται για ένα «διάλογο ζωής», όπου η μόνη ενδεδειγμένη στάση είναι η ειρηνική συνύπαρξη, ο σεβασμός της θρησκευτικής ελευθερίας, αλλά ακόμη, και η συνεργασία σε θέματα κοινωνικής αρμονίας και προόδου. Η δεύτερη είναι θεωρητική: Η κατανόηση των άλλων θρησκειών από πλευράς θεολογικής.
Οπως η ζωή του Χριστού -του νέου Αδάμ- έχει παγκόσμιες συνέπειες, το ίδιο και η ζωή του μυστικού Σώματός Του, της Εκκλησίας, έχει παγκόσμια εμβέλεια και ενέργεια. Οι προσευχές της και τα ενδιαφέροντά της αγκαλιάζουν την ανθρωπότητα ολόκληρη. Η Εκκλησία προσφέρει τη Θεία Ευχαριστία και τη δοξολογία της υπέρ των πάντων. Ενεργεί υπέρ του κόσμου ολοκλήρου. Ακτινοβολεί τη δόξα του ζώντος Κυρίου σε όλη την κτίση.
Μια στάση ζωής, η οποία σέβεται τις θρησκευτικές αρχές και απόψεις των άλλων, δεν σημαίνει συγκρητισμό και αλλοτρίωση της χριστιανικής πίστης. Αντίθετα, απαιτεί ουσιαστική γνώση της πίστης μας μαζί με μία συνεχή βίωση της εν μετανοία, ταπεινοσύνη και γνήσια αγάπη. Το μήνυμα των Προκαθημένων των Ορθοδόξων Εκκλησιών στην πανηγυρική συλλειτουργία στη Βηθλεέμ στις 7 Ιανουαρίου του 2000 τόνισε: «Προσβλέπομεν προς τας άλλας μεγάλας θρησκείας, ιδία δε τας μονοθεϊστικάς, του Ιουδαϊσμού και του Ισλάμ, προτιθέμενοι να οικοδομήσωμεν έτι πλέον τας προϋποθέσεις διαλόγου μετ’ αυτών επί τω τέλει της ειρηνικής συνυπάρξεως όλων των λαών… Η Ορθόδοξος Εκκλησία απορρίπτει την μισαλλοδοξίαν και καταδικάζει τον θρησκευτικόν φανατισμόν, οποθενδήποτε ήθελον εκδηλωθεί τοιαύτα φαινόμενα». Γενικά, υποστηρίζει την αρμονική συνύπαρξη των θρησκευτικών κοινοτήτων και μειονοτήτων καθώς και την ελευθερία συνείδησης του κάθε ανθρώπου και του κάθε λαού.
Το βασικότερο χαρακτηριστικό στη σύγχρονη Ευρώπη είναι το αυξανόμενο ποσοστό αυτών που δηλώνουν ότι δεν θέλουν να ανήκουν σε καμιά θρησκεία. Στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης, το ποσοστό των χριστιανών έχει σημαντικά μειωθεί. Στην Τσεχία πχ. οι χριστιανοί αποτελούν το 33%. Παλαιότερη στατιστική (του 1990) ανέφερε ότι σε 15 χώρες της Δυτικής Ευρώπης εδήλωναν κατά μέσο όρο ότι το 70% πιστεύουν σε Θεό, το 61% σε ψυχή, το 43% σε ζωή μετά θάνατο, το 33% σε ανάσταση των νεκρών. Το δε 40% δεν εκκλησιάζονται ποτέ. Βεβαίως, οι θρησκευτικές στατιστικές είναι πολύ σχετικές. Συχνά, τα στοιχεία που δίνουν προκαλούν σύγχυση (πχ. η τελευταία στατιστική σημειώνει ότι στη Σουηδία οι χριστιανοί αποτελούν το 91% ενώ εκείνη του 1990, ότι σε Θεό πιστεύουν το 45%! Τη θρησκευτική αυτή πολυμορφία κάνει περισσότερο σύνθετη το γεγονός ότι και όσοι δηλώνουν ότι ανήκουν σε κάποια θρησκευτική κοινότητα, σε μεγάλο ποσοστό έχουν διαποτιστεί με αδιαφορία, από το ήθος της εκκοσμίκευσης που διαχέεται στον κοινωνικό βίο των περισσοτέρων ευρωπαϊκών χωρών. Στην ατμόσφαιρα αυτή της εκκοσμίκευσης αναπνέουν βεβαίως και κοινωνίες εκ παραδόσεως Ορθόδοξες. Καίτοι, σύμφωνα με τις στατιστικές, σε ορισμένες περιοχές πάνω από το 90% δηλώνουν Ορθόδοξοι.
Το ρεύμα της θρησκευτικής αδιαφορίας στην Ευρώπη συχνά γίνεται πιο ορμητικό με την επίμονη παρέμβαση κύκλων που επιμένουν να εξοβελίσουν τη θρησκεία από την κοινωνική ζωή. Συνήθως, έχοντας ως πρότυπο τη γαλλική laïcité, προβάλλουν επίμονα απόλυτες θέσεις. Υπάρχει μια τάση να εξελιχθεί η μαχητική εκκοσμίκευση (secularism) σε ένα είδος ψευδοθρησκείας. Επιδιώκοντας να σπρώξει στο περιθώριο τις παραδοσιακές θρησκείες, και ιδιαίτερα τον Χριστιανισμό, σε γκέτο όπου θα επιτρέπεται να ζει, όχι όμως και να δρα κοινωνικά. Εμμεσα ζητεί να προωθήσει το παλαιό σοβιετικό πρότυπο για τον περιορισμό της θρησκείας. Οπως φάνηκε στη διαδικασία της σύνταξης του Ευρωπαϊκού Συντάγματος, οι φονταμενταλιστές της laïcité πέτυχαν να έχουν αποφασιστική επιρροή.
Παράλληλα με το ρεύμα της εκκοσμίκευσης, το κοινό της Ευρώπης επηρεάζεται τελευταίως από αόριστες θρησκευτικές μεταφυσικές ιδέες. Χαρακτηριστικά την αποκαλύπτουν τα best seller της παιδικής λογοτεχνίας. Για τα παιδιά του 20ου αιώνα, ένας από τους πιο αγαπημένους ήρωες ήταν ο Oliver Twist του Ch. Dickens. Στις αρχές του 21ου αιώνα, τη θέση του έχει πάρει ο Χάρυ Πότερ της G.K. Rowling. Στην ιστορία του Oliver Twist, το Καλό και το Κακό προσδιορίζονται σε μεγάλο βαθμό με κοινωνικούς όρους. Στις περιπέτειες του Χάρυ Πότερ, το Καλό και το Κακό ανήκουν στη σφαίρα της μεταφυσικής και εκπορεύονται από τη μοίρα. Στην πρώτη περίπτωση, η τραγικότητα της ζωής μεταμορφώνεται με την παρέμβαση ενός ευγενούς διανοούμενου. Αντίθετα, ο ήρωας των σημερινών παιδικών βρίσκει καταφύγιο στο σκοτεινό κόσμο της φαντασίας, διότι το ορατό περιβάλλον του είναι εχθρικό. Το μαγικό ραβδί στο χέρι του αλλάζει την εικόνα του κόσμου. Πρόθεσή του είναι να ορίσει το περιβάλλον του χρησιμοποιώντας μεταφυσικές αόρατες δυνάμεις του σύμπαντος. Η εκπληκτική επιτυχία στο ευρύ αναγνωστικό κοινό σε πάρα πολλές χώρες φανερώνει την ιδιαίτερη γοητεία που ασκεί σήμερα η φυγή στο φανταστικό, σε κόσμους μαγικούς, Συγχρόνως, όμως, φανερώνει το ενδιαφέρον για μια περιοχή που υπερβαίνει την κλασική λογική στην οποία στηρίχθηκε ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός στο χώρο της επιστήμης, της φιλοσοφίας, της αισθητικής δίνοντας απόλυτη εμπιστοσύνη στην κριτική λειτουργία του ορθού λόγου σε όλα τα επίπεδα.
Ο προηγούμενος αιώνας κύλησε μέσα στην επιρροή, αλλά και τις αναστατώσεις και τις ελπίδες που δημιούργησαν σε εκατομμύρια ανθρώπους από τη μια πλευρά ο Μαρξισμός και ο Λενινισμός, με το όνειρο της κοινωνικής δικαιοσύνης, και από την άλλη ο Φιλελευθερισμός, η βιομηχανική επανάσταση, η ανάπτυξη της τεχνολογίας που υποσχέθηκε τη λύση όλων των ανθρώπινων προβλημάτων με την επιστημονική πρόοδο.
Παράλληλα με την εκκοσμίκευση και τη θρησκευτική αδιαφορία που διαχέονται στην Ευρώπη, παρατηρείται σήμερα σε παγκόσμια κλίμακα μια αναζωπύρωση του θρησκευτικού ενδιαφέροντος για το Υπερβατικό, για το Θεό. Μια μεταφυσική αναζήτηση. Εδώ όμως διαφαίνονται δύο κίνδυνοι: Πρώτον, η αλλοίωση της θρησκευτικής εμπειρίας με μεταλλαγμένα προϊόντα διάφορων θρησκευτικών θεωριών ποικίλης προέλευσης που προτείνουν μια αόριστη μεταφυσική και πνευματικότητα, η οποία τελικά οδηγεί σε ένα απροσδιόριστο κενό. Δεύτερον, η στρέβλωση του θρησκευτικού συναισθήματος, με προσανατολισμό την περιφρόνηση των αντιφρονούντων και το μίσος. Με αποκορύφωμα, ένα κράμα βίας και θρησκευτικών συνθημάτων που ενισχύουν σειρά από τρομοκρατικές ενέργειες.
Στο θρησκευτικό μωσαϊκό της Ευρώπης ένα σοβαρό τμήμα πλέον κατέχει το Ισλάμ. Στην Ευρωπαϊκή Ενωση διαβιούν σήμερα πολλά εκατομμύρια μουσουλμάνοι διαφορετικών εθνικές καταγωγές: Περίπου 4 εκατ. στη Γαλλία, 2,5 εκατ. στη Γερμανία, 2 εκατ. στη Βρετανία, 0,5 εκατ. στην Ολλανδία, 0,5 εκατ. στην Ιταλία, 300 χιλιάδες στο Βέλγιο, κλπ.
Με την έναρξη του 21ου αιώνα, κεντρική θέση στην παγκόσμια δημόσια σκηνή πήρε μια έντονη αντιπαράθεση Δυτικού κόσμου και Ισλάμ, γεγονός που επηρεάζει πολύτροπα και την Ευρώπη. Οι τρομοκρατικές ενέργειες οι οποίες άρχισαν με αυτή της 11ης Σεπτεμβρίου του 2001 και συνεχίστηκαν στη Μαδρίτη, το Λονδίνο και αλλού, εγκαινίασαν τη σύγκρουση μεταξύ ορισμένης μερίδας του Ισλάμ και της Δύσης. Διάφορες ενέργειες των Μεγάλων Δυνάμεων, όσο και παραλείψεις, έχουν συμβάλλει στο να φαίνεται ότι κινούμεθα προς «σύγκρουση πολιτισμών». Πολλοί χριστιανοί της Ευρώπης αντιθέτως επιμένουμε στο διάλογο και τη σύμπραξη των πολιτισμών, στο σεβασμό της ελευθερίας και των δικαιωμάτων των άλλων και την αποφυγή δαιμονοποιήσης του διαφορετικού.
Το ενδιαφέρον του Δυτικού κόσμου έχει επικεντρωθεί σε μια μορφή/τάση του Ισλάμ, την επιθετική, που επικαλείται τη Τζιχάντ. Ο όρος αυτός ανακριβώς έχει αποδοθεί ως «ιερός πόλεμος». Η ετικέτα «ιερός» είναι περιέργως μια δυτική προσθήκη. Τζιχάντ κατά κυριολεξία σημαίνει «το να αγωνίζεται, να παλεύει κανείς» και μπορεί καλύτερα να αποδοθεί ως «πάλη» («αγώνας»). Ορισμένοι μουσουλμάνοι υποστηρίζουν ότι η Τζιχάντ αναφέρεται στην πνευματική πάλη, άλλοι ότι στηρίζει την άμυνα κατά της διαφθοράς της πίστης και της ηθικής και όχι τον επιθετικό πόλεμο. Αλλά αυτές οι ερμηνείες δεν είναι αποδεκτές από τους ακραίους ισλαμιστές, οι οποίοι σε πολλές χώρες επηρεάζουν την πλειοψηφία. Το Ισλάμ όμως στο σύνολό του δεν ταυτίζεται με την τρομοκρατία. Κρύβει επίσης πολύ σημαντικές θρησκευτικές, πνευματικές και πολιτιστικές δυνάμεις και οφείλουμε να το προσεγγίσουμε με ιδιαίτερη προσοχή.
Η Ευρώπη δεν νομίζω ότι απειλείται από ένα τρομοκρατικό Ισλάμ. Το πιο ουσιαστικό πρόβλημα είναι η μουσουλμανική διείσδυση και ανάπτυξη. Το κρίσιμο σημείο για την ήπειρό μας σήμερα δεν είναι τόσο ότι το Ισλάμ, αραβικό – τουρκικό, συναντά μία κατά παράδοση χριστιανική κοινωνία, όσο ότι αυτό εισέρχεται σε μια Ευρώπη στην οποία η χριστιανική συνείδηση και ζωή είναι διαβρωμένες από την αδιαφορία και την εκκοσμίκευση. Με λαούς που λέγονται μεν χριστιανικοί, αλλά δεν εμπνέονται από τις χριστιανικές αξίες, δεν ζουν τη χριστιανική πίστη. Αυτό το έλλειμμα πίστης, με τα πολυποίκιλα κενά που αφήνει, μπορεί να στοιχίσει πολλαπλά στη νέα συνύπαρξη που επιχειρείται, διευκολύνοντας την ευρύτερη επιρροή του Ισλάμ. Ενα θρήσκευμα με πίστη και ενθουσιασμό διαθέτει σφρίγος επίδρασης, πράγμα το οποίο στερείται μία χαλαρή θρησκευτική κοινωνία που στηρίζει την ισχύ της πρωτίστως στον τεχνολογικό εξοπλισμό.
Το δέον για τους χριστιανούς
Πρώτιστο χρέος των χριστιανών της Ευρώπης αποτελεί η υπέρβαση των αντιθέσεων, οι οποίες δεν είναι μόνο θρησκευτικού χαρακτήρα, η συνεργασία μεταξύ τους και η συνειδητή προσπάθεια για περαιτέρω προσέγγιση.
Ηδη στον προηγούμενο αιώνα είχαν συντελεσθεί σοβαρά βήματα για την καλύτερη γνωριμία και εν πολλοίς την αλληλοκατανόηση. Στη Διάσκεψη των Ευρωπαϊκών Εκκλησιών (Conference of European Churches) μετέχουν σήμερα 126 ευρωπαϊκές Εκκλησίες και Κοινότητες (Ορθόδοξοι, Αγγλικανοί, Λουθηρανοί, Πρεσβυτεριανοί, Βαπτιστές και άλλες προτεσταντικές ομάδες). Και η Διάσκεψη αυτή συνεργάζεται αρμονικά με το «Συμβούλιο των καθολικών επισκοπικών Διασκέψεων» (Consilium Conferentiarum Episcoporum Europae [CCEE]). Εφέτος μάλιστα, ετοιμάζουμε από κοινού την 3η Ευρωπαϊκή Οικουμενική Συνέλευση (το Σεπτέμβριο, στο Σιμπιού της Ρουμανίας), με θέμα: «Το φως του Χριστού για την Εκκλησία, την Ευρώπη, τον κόσμο». Στον αιώνα μας, σε επανειλημμένες επίσημες συναντήσεις ηγετών των Ευρωπαϊκών Εκκλησιών έχει διακηρυχθεί αυτή η ανάγκη, όπως το προαναφερθέν Μήνυμα των Προκαθημένων των Ορθοδόξων Εκκλησιών στο πανηγυρικό συλλείτουργο στη Βηθλεέμ στις 7 Ιανουαρίου 2000. Τελευταίως, στις διακηρύξεις στην Κωνσταντινούπολη από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο και τον Πάπα Βενέδικτο XVI, καθώς και κατά την Επίσκεψη του Αρχιεπισκόπου Αθηνών Χριστοδούλου στη Ρώμη, κτλ.
Δεν λείπουν όμως και οι αντίθετες φωνές που επιμένουν στο status quo. Τόσο στην Ανατολή, όσο και στη Δύση, υπάρχουν ομάδες χριστιανών (πχ. ακραίοι Ευαγγελικοί και Ορθόδοξοι κύκλοι) που αντιτίθενται σε πρωτοβουλίες για τη χριστιανική προσέγγιση. Το επιχείρημα είναι ότι οι επαφές μας με τους ετεροδόξους απειλούν να αλλοτριώσουν το Ορθόδοξο φρόνημα κα ήθος. Αλλοι πιστεύουμε ότι είναι χρέος μας να συμμετέχουμε σ’ αυτή, συμμεριζόμενοι τους κοινούς προβληματισμούς και προσφέροντας την Ορθόδοξη μαρτυρία.
Ασφαλώς, υπάρχουν πολλά προβλήματα θεολογικά, εκκλησιολογικά, πρακτικά, τα οποία χωρίζουν τους χριστιανούς της Ευρώπης. Και θα χρειασθεί υπεύθυνη και συστηματική συζήτηση επί διαφόρων θεμάτων. Κανείς πάντως από όσους μετέχουν στις διαχριστιανικές σχέσεις δεν είναι διατεθειμένος να αρνηθεί την ταυτότητά του. Αλλωστε, η ουσιαστική συμβολή μας δεν είναι ο συμβιβασμός – σιωπή, αλλά η σοβαρή κριτική σκέψη, η προσφορά του θησαυρού της παράδοσης και θεολογίας που συνδέει οργανικά το σήμερα με την αποστολική εποχή.
Γενικά πάντως, θα ήταν τραγικό, ενώ οι πολιτικές, επιστημονικές, πολιτιστικές, οικονομικές δυνάμεις προωθούν την ενότητα των πολιτών της Ευρώπης στηρίζοντας έτσι την ειρήνη και την ασφάλεια της ηπείρου, οι Εκκλησίες να στηρίζουν και να επιδιορθώνουν τα παραπετάσματα ανάμεσά τους. Κάτι χειρότερο: Θα ήταν σκάνδαλο.
Παράλληλα προς την προσπάθεια προσέγγισης στη σύγχρονη συζήτηση για τον προσδιορισμό της ευρωπαϊκής ταυτότητας και τις προοπτικές της ηπείρου μας, οι Χριστιανοί οφείλουμε να υπενθυμίσουμε ότι: στη διαμόρφωση του ευρωπαϊκού πολιτισμού, πρωταγωνιστικό ρόλο διαδραμάτισαν το ελληνικό πνεύμα, το ρωμαϊκό και το χριστιανικό. Η αρχαία ελληνική σκέψη συνεισέφερε την ιδέα της δημοκρατίας, της ελευθερίας και του κάλλους, η ρωμαϊκή παράδοση τις αρχές της οργάνωσης, της διοίκησης και του δικαίου, και ο Χριστιανισμός τη δύναμη της πίστης, της συγγνώμης και της αγάπης. Ακόμη, ο Χριστιανισμός προσέφερε ζωτικά στοιχεία, όπως την αποκάλυψη της δυναμικής της ελευθερίας και της αγάπης μέσα στην ιστορία, την πίστη σε κάτι που εκ πρώτης όψης φαίνεται λογικά αδύνατο -κάτι που οδήγησε στη γενικότερη αναζήτηση της αλήθειας και της επιστημονικής πέρα από τα φαινόμενα και την απλή αναγκαιότητα- και μια διάθεση αγωνιστική, για την αυθυπέρβαση στον πνευματικό βίο, η οποία αναδιπλώνει όλες τις ανθρώπινες δυνάμεις σε μια συνεχή μεταμορφωτική πορεία.
Συχνά αποσπούμε ορισμένες πνευματικές αξίες και δίνουμε σ’ αυτές αποκλειστικά την ιθαγένεια της μιας ή της άλλης καταγωγής. Ιστορικά όμως αυτές δέχθηκαν αλληλεπιδράσεις, αλληλοσυμπληρώθηκαν και τελικά συμβιώνουν σε αλληλοπεριχώρηση. Ακόμα και όταν αμφισβητήθηκαν από τη μια ή από την άλλη πλευρά, εξελίχθηκαν και ωρίμασαν.
Η πνευματική ζωτικότητα του ευρωπαϊκού πολιτισμού στηρίζεται στην πνευματική αναζήτηση, την κριτική στάση, το διάλογο, την αυτοκριτική, την προσπάθεια υπερβάσης της αποτυχίας, τη σύνθεση, τον οικουμενικό προβληματισμό. Αυτά ασφαλώς σχετίζονται τόσο με την κληρονομία της ελληνικής σκέψης όσο και με τη δυναμική της χριστιανικής ηθικής: τη διάθεση μετανοίας, κάθαρσης και ανανέωσης.
Είναι, λοιπόν, ανάγκη στη νέα ιδεολογική θρησκευτική ζύμωση η Ευρώπη να επανεύρει το πνευματικό της υπόβαθρο, τις χριστιανικές της ρίζες. Και να αφήσει ελεύθερα τους χυμούς τους να ζωογονήσουν τη ναρκωμένη πνευματική της ζωή. Να συνειδητοποιήσει ότι δεν αρκεί η τεχνολογική δύναμη για τη διαμόρφωση ελεύθερων και υπεύθυνων ανθρώπων, για την εξασφάλιση της συνοχής της κοινωνίας. Βεβαίως, οι χριστιανικές Εκκλησίες δεν επιτρέπεται να γίνουν ούτε κύριοι, ούτε υπηρέτες, ούτε εργαλείο του κράτους. H σαφής αναφορά μας στις χριστιανικές καταβολές της Ευρώπης ούτε κατά της ανεξιθρησκείας είναι ούτε κατά της συνύπαρξης με ανθρώπους άλλων θρησκευτικών παραδόσεων ή φιλοσοφικών αντιλήψεων. Ακριβώς το αντίθετο. Το νηφάλιο χριστιανικό πνεύμα εξασφαλίζει τον ειλικρινή σεβασμό στην αξία του κάθε ανθρώπινου προσώπου και λαού.
Πιο άμεσα, στη δημόσια συζήτηση που γίνεται σήμερα στην Ευρώπη, είμαστε υποχρεωμένοι να υπερασπισθούμε το δικαίωμα του ανθρώπου να αναφέρεται στο ιερό, στο άγιο, στον προσωπικό Θεό και να εκφράζει δημόσια την πίστη του. Ο χλευασμός της χριστιανικής πίστης που καλλιέργησαν ορισμένοι μαχητικοί αθεϊστικοί κύκλοι, δεν έχει θέση σε μια Ευρώπη, η οποία στηρίζεται στο σεβασμό της προσωπικής ελευθερίας. Είμαστε υποχρεωμένοι να υπερασπισθούμε το δικαίωμα των Εκκλησιών μας να ρυθμίζουν ελεύθερα τη συμπεριφορά τους σύμφωνα με τις δικές τους παραδόσεις και να διακηρύσσουν δημόσια τις χριστιανικές τους πεποιθήσεις.
Οι Εκκλησίες της Ευρώπης οφείλουν προσέτι να υπενθυμίζουν προς όλες τις κατευθύνσεις ότι η ήπειρος μας είναι πολύ ευρύτερη από ό,τι η Ευρωπαϊκή Ενωση. Και ότι αποτελούν τον αυτονόητο πνευματικό δεσμό με όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, οι οποίες ακόμη δεν ανήκουν σε αυτή, επιμένοντας στην ανάγκη συνδιαλλαγής και συμφιλίωσης. Η Ευρώπη είναι ένα σύμπλεγμα από άπειρες αντιθέσεις. Διαφορετικές και πολύ συχνά αντίθετες ψυχικές διαθέσεις γεννιούνται στον Βορρά και τη Μεσημβρία, στη Δύση και την Ανατολή. Το ευρωπαϊκό πνεύμα προϋποθέτει την κατανόηση της αρμονίας του ευρωπαϊκού συνόλου. Η μεγάλη αξία αυτού του συνόλου είναι ότι κατόρθωσε να ενώσει σε μια ανώτερη σύνθεση τις αντιθέσεις που το αποτελούν (Γ. Θεοτοκάς). Οι Εκκλησίες της Ευρώπης καλούνται να συμβάλλουν στην αρμονική συμβίωση των ευρωπαϊκών λαών δείχνοντας σεβασμό στην ποικιλία των παραδόσεών τους, καλούνται να εργασθούν για μια ενότητα σεβόμενη τη διαφορετικότητα.
Το σημαντικότερο, όμως, για τους Χριστιανούς είναι η εσωτερική ανανέωση και η ουσιαστική βίωση των άρχων του Ευαγγελίου. Ενας επιφανειακός και συμβατικός Χριστιανισμός δεν μπορεί να προσφέρει κάτι το ουσιαστικό. Επιβάλλεται, κατά πρώτο λόγο, οι χριστιανοί να διατηρήσουμε τον οργανικό δεσμό με τις ρίζες μας. Να βιώνουμε στο σήμερα το μυστήριο της Αγάπης του Θεού, της ταπείνωσης, της αυτοθυσίας, της αλληλεγγύης, της ειλικρινούς αγάπης προς όλους.
Για να ανταποκριθούν στον ιστορικό τους ρόλο οι Εκκλησίες και να συμβάλλουν στην πνευματική πορεία της Ευρώπης, θα χρειασθεί πριν από όλα να είναι συνεπείς στο μυστηριακό – σωτηριολογικό τους χαρακτήρα. Να μην καταντήσουν σαν μερικά από τα πολλά ΜΚΟ (Μη Κυβερνητικούς Οργανισμούς), όπως ορισμένοι θα προτιμούσαν. Η Εκκλησία πρέπει να είναι φανέρωση του μυστηρίου της οικονομίας του Θεού εν Χριστώ διά του Αγίου Πνεύματος. «Σώμα Χριστού», χώρος όπου τελεσιουργείται η μεταμόρφωση του ανθρώπου, η υπέρβαση της υπαρξιακής του αγωνίας, η ένωσή του με το Θεό της αγάπης. Ευχαριστιακή κοινότητα πιστών που βιώνει τη λύτρωση από τη φθορά, που απαντά στις βαθύτερες πνευματικές αναζητήσεις του ανθρώπου, που προσφέρει την πνευματική αναγέννηση, τη νοηματοδότηση της ανθρώπινης ύπαρξης, που βοηθεί τον άνθρωπο να αντιμετωπίζει τη ζωή και το θάνατο με την πνοή και τη δύναμη της Ανάστασης.
Συμβολή στην ενδυνάμωση βασικών πνευματικών αξιών
Οι χριστιανοί της Ευρώπης έχουν ιστορικό χρέος να συνεχίσουν να συμβάλλουν ουσιαστικά στη στήριξη των πνευματικών αξιών που γεννήθηκαν στους κόλπους τους και να εκφράζουν το βαθύτερο μήνυμά τους. Επισημαίνω μερικές βασικές από αυτές:
Τονισμός της αξιοπρέπειας του κάθε ανθρώπινου προσώπου ως βασικού ανθρώπινου δικαιώματος. Η αρχή αυτή, που αποτέλεσε το θεμέλιο της νομοθεσίας των ευρωπαϊκών κρατών, στηρίχθηκε σε ένα υποσυνείδητο που διαμορφώθηκε από τη χριστιανική πίστη. Οπως τονίζει ο Μπερντιάγεφ, «Ο ανθρωπισμός, και συνεπώς η αξιοπρέπεια του ανθρώπου, μπορεί να αναγεννηθεί μόνο από τα θρησκευτικά βάθη. Η αξιοπρέπεια του προσώπου προϋποθέτει την ύπαρξη του Θεού». Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια δεν αποτελεί μία αόριστη αστική υπερηφάνεια. Στηρίζεται στην πίστη ότι ο άνθρωπος είναι ιερό πρόσωπο, δημιούργημα του προσωπικού Θεού.
Συνέπεια της προηγουμένης αρχής είναι ο σεβασμός προς κάθε ανθρώπινο πρόσωπο, ανεξαρτήτως καταγωγής, φύλου, παιδείας, θρησκευτικών πεποιθήσεων, καθώς και η διασφάλιση της ελευθερίας του. Η ελευθέρια είναι μία από τις πιο κεντρικές ιδέες του Χριστιανισμού. Ο ελεύθερος Θεός έπλασε τον άνθρωπο ελεύθερο και για αυτο υπεύθυνο για τις πράξεις του. Αξιοπρέπεια, ελευθερία και υπευθυνότητα αλληλοπεριχωρούνται. Σχετικά με την ατομική ελευθερία, όπως παρατηρεί ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος: «πρέπει να λεχθεί ότι η ελευθερία μας δεν είναι μόνο προσωπική αλλά διαπροσωπική. Ως ανθρώπινα όντα δεν δυνάμεθα να είμεθα γνησίως ελεύθεροι μένοντας εν απομονώσει, αρνούμενοι τη σχέση μας με τους συνανθρώπους μας. Δυνάμεθα να είμεθα γνησίως ελεύθεροι εάν γίνωμεν μέρος μιας κοινότητος άλλων ελευθέρων προσώπων. Η ελευθερία δεν είναι μοναχική, είναι κοινωνική».
Η βιβλική πίστη περί γάμου και οικογένειας διαμόρφωσε τις αρχές για τη μονογαμία που αποτέλεσε το κύτταρο της ευρωπαϊκής κοινωνίας και καθόρισε τις σχέσεις των δύο φύλων. Τόνισε και ανέπνευσε την πιστότητα και την προσωπική απάρνηση ως βασικό στοιχείο για την αντοχή του. Αν διαταραχθεί η βασική αυτή δομή, η κοινωνία οδηγείται στην παρακμή. Οι χριστιανοί της Ευρώπης έχουμε το δικαίωμα αλλά και το καθήκον να υπερασπισθούμε τις αλήθειες αυτές, στις οποίες στηρίχθηκε ό,τι πιο μεγαλειώδες και αγνό δημιούργησε ο ευρωπαϊκός πολιτισμός.
Κάθε πιστός χριστιανός οφείλει να είναι υπεύθυνος πολίτης της χώρας του και γενικότερα της Ευρώπης. Να κινείται με συνέπεια, εντιμότητα και δημιουργικότητα, να συμβάλλει στη διαμόρφωση της κοινωνίας προσώπων, ενισχύοντας τη δικαιοσύνη, την ισότητα, την αλληλεγγύη σε επάλληλους κύκλους. Αρχίζοντας από το συγκεκριμένο λαό στον οποίον ανήκει, αγκαλιάζοντας όλους τους λαούς της Ευρώπης και επεκτείνοντας το ενδιαφέρον του για την επικράτηση των αξιών αυτών σε όλη τη γη.
Σοβαρή επικαιρότητα αποκτά και το ασκητικό ήθος της λιτότητας και εγκράτειας που ακραιφνέστερα έχει τονισθεί στην Ανατολική Χριστιανοσύνη. Η καλλιέργειά του μπορεί να συμβάλλει ως ανάχωμα στον χείμαρρο του καταναλωτισμού, ο οποίος απειλεί να κατακλύσει τη ζωή μας με συσσώρευση αχρήστων πραγμάτων που προβάλλονται ως αναγκαία.
Παρά την πρόοδο και τις πολλές εξελίξεις του δυτικού πολιτισμού, ορισμένα χαρακτηριστικά του ανθρώπου παραμένουν σταθερά στους αιώνες: Η πλεονεξία, η βία, η αλαζονεία, η υποκρισία, γενικά η αμαρτία. Ιδιαίτερα στην εποχή μας έχουν προστεθεί οι αναστατώσεις που φέρνουν στην ατομική και στην κοινωνική ζωή τα ναρκωτικά, το aids, η αίσθηση μοναξιάς και κενού, η έλλειψη νοήματος στη ζωή. Ασφαλώς δε τα προβλήματα δεν τα λύνουν οι γενικόλογες ιδέες και η ξύλινη γλώσσα που επαναλαμβάνει μηχανικά λέξεις με ιερή σημασία. Ποιος θα μεταφέρει παλμό ζωής; Χρειάζεται πίστη και ενθουσιασμός για την πορεία της Ευρώπης, πίστη στον άνθρωπο και το μέλλον του. Κρυστάλλινη πηγή αυτού του είδους πίστης παραμένει η αλήθεια του Ευαγγελίου.
Η μεγαλειώδης όμως συμβολή της χριστιανικής πίστης υπήρξε –και παραμένει εις το διηνεκές- η αρχή της αγάπης, με το εύρος, το βάθος και το ύψος που δόθηκε στην έννοιά της. Μέσα σε αυτή, ιδιαίτερη σημασία έχει ο τονισμός της συγγνώμης. Η δυνατότητα συγχώρησης εξουδετερώνει αντιθέσεις και πολύμορφες έχθρες, για να οδηγήσει στην ουσιαστική συμφιλίωση ατόμων και λαών. Η έμπνευση που προσέφερε η χριστιανική πίστη σε εκατομμύρια πιστούς για τη βίωση της συγχωρητικότητος και της αγάπης είναι ιστορικά τεκμηριωμένη. Χωρίς αγάπη, ο ευρωπαϊκός πολιτισμός χάνει την πνοή, τη δύναμη και την ομορφιά του.
Η αναζωογόνηση, λοιπόν, και όχι η περιθωριοποίηση της χριστιανικής πίστης, η βίωση της ουσίας, της δύναμης και του κάλλους της θα βοηθήσουν τις ευρωπαϊκές κοινωνίες να διατηρήσουν την ταυτότητά τους και να αναπτύξουν τις αξίες που αποτελούν τον πυρήνα του ευρωπαϊκού πολιτισμού, καθώς και τον δημιουργικό δυναμισμό τους.
Για να βρισκόμαστε οι χριστιανοί στην πνευματική εμπροσθοφυλακή της σύγχρονης Ευρώπης, οφείλουμε να δίνουμε μεγαλύτερη προσοχή και σε μερικά γενικότερα κρίσιμα προβλήματα.
Επιβάλλεται να αντισταθούμε στη χρησιμοποίηση της θρησκείας για πολεμικές συγκρούσεις, καθώς και για στήριξη και τόνωση της τρομοκρατίας. Στην εποχή μας, οι θρησκείες εξακολουθούν να έχουν επιρροή, αλλά βεβαίως δεν καθορίζουν τις αποφάσεις των πολιτικών ηγετών και των οικονομικών παραγόντων. Οι τελευταίες λαμβάνονται βάσει άλλων κριτηρίων και συμφερόντων. Συγχρόνως όμως, ηγετικά χείλη των αντιμαχομένων χρησιμοποιούν τη θρησκευτική ορολογία επικαλούμενοι το Θεό. H θρησκευτική, λοιπόν, συνείδηση καλείται να αντισταθεί, ώστε να μείνει το θρησκευτικό συναίσθημα στον ιερό ρόλο του: την ειρήνευση, την καταλλαγή, τη συγγνώμη, την επούλωση των τραυμάτων.
Στον προηγούμενο αιώνα, το ρόλο του πρωταγωνιστή για την κοινωνική δικαιοσύνη και του υπερασπιστή των φτωχών είχε κατεξοχήν αναλάβει το κομμουνιστικό κίνημα βασισμένο σε αθεϊστικές προϋποθέσεις. Στον αιώνα μας, βλέπουμε να διεκδικούν έναν τέτοιο πρωταγωνιστικό ρόλο προστασίας και υπεράσπισης των φτωχών ορισμένες Ισλαμικές ομάδες. Θα είναι ένα από τα μεγαλύτερα σκάνδαλα να επιτρέψουμε και στον αιώνα μας ο χριστιανικός κόσμος να σταθεί αδιάφορος στο θέμα της φτώχειας και οι χριστιανοί να συμμαχούν κυρίως με τα στρώματα των πλουσίων και των κραταιών, αδιαφορώντας για τα εκατομμύρια των συνανθρώπων μας, στην Ευρώπη και γενικότερα στον κόσμο όπου ζουν (ακριβέστερα αργοπεθαίνουν) κάτω από το όριο της φτώχειας. Οπως χαρακτηριστικά παρατήρησε πρόσφατα ο Μοχάμαντ Γιούνους (Νόμπελ Ειρήνης του 2006), το 60% των κατοίκων της γης ζει μόνο με το 6% των πόρων της. Η παρουσία της Εκκλησίας οφείλει να είναι αδιάκοπα προφητική και κριτική στα διάφορα φαινόμενα αδικίας και αναλγησίας απέναντι στην εξαθλίωση. Με θυσιαστική άσκηση της διακονίας της, δίνοντας το παράδειγμα με ζωή λιτότητας και εγκρατείας.
Οι πνευματικές αρχές, στις οποίες θεμελιώθηκε ο ευρωπαϊκός πολιτισμός, έχουν πανανθρώπινη εμβέλεια. Η νέα Ευρώπη δεν δικαιούται να κλεισθεί στον εαυτό της και να ενεργεί με βάση τα εκάστοτε δικά της συμφέροντα. Είχε και έχει οικουμενική ευθύνη. Το οικουμενικό αυτό όραμα, άμεση συνέπεια της χριστιανικής συνείδησης, αποτελεί μία αναμφισβήτητη πνευματική ευρωπαϊκή αξία. Η Ευρώπη, που στον προηγούμενο αιώνα αντιμετώπισε υπεροπτικά και ωφελιμιστικά τους λαούς άλλων ηπείρων, είναι καιρός να συγκροτήσει την οικουμενική συνείδηση και σκέψη της για να εκτελέσει το χρέος της στην ανθρωπότητα, ιδίως σε ό,τι αφορά στην εξασφάλιση της παγκόσμιας ειρήνης και δικαιοσύνης. Οι χριστιανοί της Ευρώπης οφείλουν να λαμβάνουν πρωτοποριακές πρωτοβουλίες σε παγκόσμια προβλήματα και να πρωτοστατούν στον αγώνα για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, για την ειρήνη απανταχού της γης. Οραματιζόμαστε μία Ευρώπη, η οποία εμπνεόμενη από τα χριστιανικά ιδανικά του σεβασμού προς την αξία του κάθε ανθρώπου, της ελευθερίας και της αγάπης θα αγωνίζεται για την ορθή εξέλιξη της παγκοσμιοποίησης, έτσι ώστε αντί μίας διαδικασίας που μετατρέπει λαούς και ανθρώπους σε άψυχο υλικό, χρήσιμο για την οικονομική και πολιτική εκμετάλλευση μίας ανώνυμης ολιγαρχίας, να προχωρήσουμε σε μία παγκοσμιοποίηση δικαιοσύνης και αλληλεγγύης.
Κύκλοι οι οποίοι επιδιώκουν να υποτιμήσουν τη συμβολή της χριστιανικής πίστης στην Ευρώπη επικαλούνται συχνά την απόλυτη κυριαρχία της Επιστήμης και της Τεχνολογίας. Ορισμένοι μάλιστα υποστηρίζουν ότι αυτές συγκρούονται με την πίστη. Η χριστιανική πίστη, μέσα στο πλαίσιο του γενικού σεβασμού της ελευθερίας του ανθρώπινου προσώπου, αποδέχεται και την ελευθερία για αυθεντικότερη γνώση. Ειδικότερα, η Ορθόδοξη Εκκλησία έχει αποφύγει να επιζητεί να κηδεμονεύσει την εξέλιξη της επιστημονικής προσπάθειας, να σπεύδει να λαμβάνει θέση για κάθε εμφανιζόμενο νέο επιστημονικό ερώτημα, όπως είχαν την τάση να κάνουν ορισμένες Εκκλησίες στη Δύση. Για την Ορθόδοξη συνείδηση, η ελευθερία της έρευνας αποτελεί θεόσδοτο δώρο στον άνθρωπο.
Ευτυχώς, στην Ανατολική παράδοση έχει αποφευχθεί κατά το δυνατόν κάθε σύγκρουση μεταξύ επιστήμης και θεολογίας, λόγω της διπλής μεθοδολογίας των Ορθοδόξων Πατέρων, η οποία θεμελιούται στην οντολογική διάκριση μεταξύ κτιστού και άκτιστου. Συγχρόνως όμως με αυτή την κατάφαση, η χριστιανική σκέψη επισημαίνει πρώτον, τους κινδύνους που κρύβονται πίσω από ορισμένα επιστημονικά επιτεύγματα, δεύτερον, τα όρια της ανθρώπινης γνώσης και τρίτον, την ύπαρξη μίας άλλης «γνώσης». Αν υπογραμμίζουμε το σεβασμό στην ελευθερία και την αξία της επιστημονικής έρευνας, στην επόμενη φάση της εφαρμογής και της χρησιμοποίησης της νέας γνώσης, με τον ίδιο και μεγαλύτερο ενθουσιασμό τονίζουμε τη σημασία και την αξία μιας άλλης κατηγορίας υπαρκτικής, της Αγάπης. Αυτή δεν υπάγεται άμεσα στο επιστημονικό πεδίο, αποδεικνύεται όμως πολλαπλά απαραίτητη για την ορθή οριοθέτηση της ελευθερίας και την αξιοποίηση των καρπών της επιστήμης με τον περιορισμό του εγωκεντρισμού και την ουσιαστική κοινωνία με το συνάνθρωπο, την τελική ενότητα αλήθειας, κάλλους και αγάπης.
Στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, ο Oswald Spengler υποστήριξε ότι υπάρχει μία φυσική ιστορική εξέλιξη των μεγάλων πολιτισμών: γέννηση, ανάπτυξη, ανθοφορία, καρποφορία και γήρανση, με κατάληξη τον θάνατο. Η άποψη του ήταν ότι ο Δυτικός πολιτισμός έχει φθάσει στην τελική αυτή φάση. Αντίθετα προς αυτή την άποψη ορθώθηκαν πολλές φωνές, μεταξύ των οποίων διακρίνεται αυτή του Arnold Toynbee. Ο τελευταίος επισημαίνει τη διαφορά μεταξύ υλικής και τεχνολογικής προόδου αφενός, και της γνήσιας προόδου αφετέρου, την οποία ονομάζει spiritualisation (πνευματοποίηση). Βλέπει τις ρίζες της κρίσης του Δυτικού κόσμου στην απομάκρυνση από το θρησκευτικό βίωμα και στην υιοθέτηση μίας λατρείας της τεχνολογίας, του έθνους, της στρατοκρατίας. Και ταυτίζει την κρίση με την εκκοσμίκευση. Ως θεραπευτική αγωγή θεωρείται η επανενδυνάμωση του θρησκευτικού στοιχείου. Στην αντίληψη περί βιολογικής παρακμής αντιτάσσει τη βουλητική θέση που βασίζεται στο σφρίγος και τη ζωτικότητα των δημιουργικών μειονοτήτων και των διακεκριμένων προσωπικοτήτων.
Τέτοιες προσωπικότητες καλούνται να προσφέρουν στην Ευρώπη από τις τάξεις τους οι χριστιανοί: ανθρώπους πίστης, ακέραιους, υπεύθυνους, ελεύθερους από την πλεονεξία και την υποκρισία, ελεύθερους από τις συμβατικότητες και τις φοβίες του αιώνος τούτου, ανιδιοτελείς, με πνεύμα θυσίας, που πιστεύουν και αγωνίζονται για την πανευρωπαϊκή και παγκόσμια ειρήνη, δικαιοσύνη, αλληλεγγύη και πρόοδο.
Ετσι, διαμορφώνονται οι δημιουργικές μειονότητες που θα βοηθήσουν την Ευρώπη να ανακαλύψει και να αναπτύξει τα καλύτερα στοιχεία της κληρονομιάς της και να προχωρήσει σε μία νέα πνευματική ακμή.
Πηγή: www.enthesis.net
.