του Χρήστου Γιανναρά στο σενάριο της ομώνυμης ταινίας του αρχιμ. Τύχωνα Σεβκουνόφ
Αύγουστος 2009
Μου ζητήθηκε να προλογίσω την ελληνική έκδοση του σεναρίου της ταινίας Αυτοκρατορίας κατάρρευση: το βυζαντινό μάθημα, του ρώσου αρχιμανδρίτη Τύχωνα Σεβκουνόφ.
Δεν είμαι ιστορικός ούτε κριτικός του κινηματογράφου. Αλλά και ο στόχος της ταινίας δεν είναι να υπηρετήσει απλώς την ιστορική έρευνα η την κινηματογραφική τέχνη. Από τις επανειλημμένες προβολές της στα ρωσικά τηλεοπτικά δίκτυα και τις καταιγιστικές αντιδράσεις και συζητήσεις που προκάλεσε, έγινε φανερός ο σκοπός της ταινίας: Να προβάλει την ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, και ειδικά τις αιτίες της κατάρρευσής της, ως άξονα αναφοράς για τη συναγωγή πολιτικών συμπερασμάτων χρήσιμων στην προοπτική του ρόλου που οραματίζονται για τη Ρωσία σήμερα οι ηγέτες της.
Σε αυτή τη συζήτηση, για τον ρόλο της Ρωσίας σήμερα στη διεθνή πολιτική σκηνή, θα ήθελα να καταθέσω ελάχιστα, προλογικά στην ταινία σχόλια:
Ούτε ο Μέγας Πέτρος, με τον ριζοσπαστικό εκδυτικισμό της Ρωσίας που επιχείρησε, ούτε ο Λένιν με τον «κομμουνιστικό» ολοκληρωτισμό των Μπολσεβίκων, απομακρύνθηκαν από το βαθειά ριζωμένο στη λαϊκή ρωσική «ψυχή» όραμα της αυτοκρατορίας. Ο Γιέλτσιν κατόρθωσε να σμπαραλιάσει εξευτελιστικά το όραμα παραδίδοντας τη ρωσική αυτοκρατορία της Σοβιετικής Ένωσης στη χλεύη της Δύσης και στις ορέξεις υπάνθρωπων μαφιόζων. Αλλά ήταν παρένθεση. Σήμερα η Ρωσία ξαναβρίσκει τη θέση της και αποκαθιστά το κύρος της στον διεθνή στίβο σταθερά και εντυπωσιακά. Την προσοχή στη διαχείριση της αποκατάστασης του οράματος της αυτοκρατορίας στη Ρωσία σήμερα καταλαβαίνω ότι θέλει να επιστήσει η ταινία του αρχιμ. Τύχωνα Σεβκουνόφ.
Όταν μιλάμε για «αυτοκρατορία» αναφερόμαστε σε πολιτειακό σχήμα ριζικά διάφορο του εθνικού η του νεώτερου «αστικού» κράτους. Η αυτοκρατορία δεν είναι καθεστώς εξουσίας ενός έθνους πάνω σε περισσότερους από έναν λαούς. Είναι τάξη πραγμάτων (ordo rerum), δηλαδή τρόπος ειρηνικής συνοχής και πολιτικής συνύπαρξης λαών και εθνών, τρόπος που τον εγγυάται (τον εξασφαλίζει) μια ισχυρή σε πολεμική ισχύ και διοικητική οργάνωση εθνότητα. Όμως ως άξονας συνοχής του πολυεθνικού σχήματος προϋποτίθεται ένας κοινός πολιτισμός, ένα κοινό νόημα βίου που το παράγει μία κοινή μεταφυσική παράδοση (απόδοση αιτίας και σκοπού στην ύπαρξη) η μία κοινή θρησκεία (religio imperii).
Αυτό το περιεχόμενο της λέξης «αυτοκρατορία» το καθόρισε και το πραγμάτωσε η Παλαιά Ρώμη, με την pax romana, Και η Νέα Ρώμη–Κωνσταντινούπολη, με την pax christiana. Επί χίλια εξακόσια χρόνια (από τον 2ο π.Χ. ως τον 15ο μ.Χ. αιώνα, περίπου) η ρωμαϊκή Οικουμένη ταυτιζόταν με τον «πολιτισμένο» κόσμο σε αντιδιαστολή προς τα «βαρβαρικά» έθνη της ανθρωπότητας.
Με βάση μια γενική (αναπόφευκτα σχηματική) θεώρηση της Ιστορίας, θα μπορούσε κανείς να ισχυρισθεί ότι κάθε απόπειρα απομίμησης του ρωμαϊκού πρωτοτύπου της αυτοκρατορίας κατέληξε σε παταγώδη αποτυχία. Ίσως ο Καρλομάγνος να είναι η εξαίρεση: Απέτυχε μεν βραχυπρόθεσμα (η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Γερμανικού Έθνους επιβίωσε για ελάχιστα χρόνια), μπόλιασε όμως ολόκληρη τη μετα-ρωμαϊκή Δύση των επήλυδων στην Ευρώπη βαρβαρικών φύλων και φυλών με ανίατη αντιπαλότητα προς την εξελληνισμένη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία της Nova Roma στην Ανατολή. Είχε κατανοήσει με την πολιτική του ιδιοφυΐα ο Καρλομάγνος ότι δεύτερη αυτοκρατορία με την ίδια religio imperii της υπάρχουσας ρωμαϊκής, δεν ήταν δυνατό να συγκροτηθεί. Γι’αυτό και οδήγησε τη Δυτική Χριστιανοσύνη στην αποκοπή της από το σώμα της Καθολικής Εκκλησίας: στη δημιουργία ενός διαφορετικού Χριστιανισμού, θρησκειοποιημένου και ατομοκεντρικού, άσχετου με τον ευαγγελισμό της σωτηρίας ως μετοχής στο εκκλησιαστικό απήχημα του Τριαδικού τρόπου της υπάρξεως.
Η ταινία του αρχιμ. Τύχωνα Σεβκουνόφ επιμένει διαφωτιστικά στο απύθμενο μένος, μίσος και πάθος με το οποίο μπόλιασε η πολιτική του Καρλομάγνου τους τραγικά υπανάπτυκτους λαούς της μεσαιωνικής Δύσης ενάντια στον ελληνορωμαϊκό κόσμο της Ανατολής. Η κατάλυση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας συντελέστηκε ουσιαστικά το 1204 μ.Χ., με την άλωση και φρικώδη σφαγή και σύληση της Νέας Ρώμης από τις βαρβαρικές ορδές της Τέταρτης Σταυροφορίας. Η οθωμανική κατάκτηση, δύο αιώνες αργότερα, τρύγησε εύκολα τους καρπούς του ιστορικού εγκλήματος των Σταυροφόρων. Και ισοδύναμο έγκλημα αργότερα, αντιστάσεως μη ούσης, στον 16ο αιώνα, ήταν η χλευαστική μετονομασία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας σε «Βυζάντιο». Ώστε να επιβιώνει ιστορικά σαν δήθεν συνέχεια της Παλαιάς και Νέας Ρώμης μόνο η πλαστογράφηση της αυτοκρατορίας από τον Καρλομάγνο.
Η χρήση του όρου «αυτοκρατορία» από τον βούλγαρο βασιλέα Συμεών και τον σέρβο βασιλέα Στέφανο Ντουσάν δεν ξεπέρασε τα χρονικά όρια του βίου των δύο φιλόδοξων ηγεμόνων. Και οι δύο άφησαν όμως στην Ιστορία ένα επικίνδυνο κατάλοιπο του οράματός τους: Τη σύνδεση της αυτοκρατορικής φιλοδοξίας με την αυθαιρεσία της απαίτησης να αναγνωριστεί η εθνική τους Εκκλησία ως Πατριαρχείο. Νόμιζαν οι άσχετοι ότι ο τίτλος και οι ευθύνες του Πατριαρχείου αντιπροσωπεύουν εξουσιαστικό θεσμό διοικητικής υπεροχής που συνάδει στην πρωτεύουσα μιας αυτοκρατορίας – δεν υποψιάζονταν τί αντιπροσωπεύει για την ενότητα της «κατά την οικουμένην» Καθολικής Εκκλησίας το Συνοδικό Σύστημα και η θεσμική ραχοκοκαλιά του: η Πενταρχία των Πρεσβυγενών Πατριαρχείων.
Δυστυχώς την υποταγή της έννοιας της αυτοκρατορίας και του θεσμού του Πατριαρχείου σε εθνικιστικές φιλοδοξίες την πέτυχε η Ρωσία μετά την άλωση της Νέας Ρώμης από τους Τούρκους. Στο βιβλίο του Οι δρόμοι της ρωσικής θεολογίας ο π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ περιγράφει τις συνθήκες υπό τις οποίες η Μόσχα, με κατάφορο εκβιασμό, πέτυχε, το 1589 μ.Χ., την προσωρινή αναγνώρισή της ως «πατριαρχείου», συμπληρώματος των οραμάτων της να διαδραματίσει ρόλο «Τρίτης Ρώμης». Έτσι άνοιξε διάπλατα ο δρόμος για την έμπρακτη ακύρωση της Ορθόδοξης Εκκλησιολογίας: Η κατά την οικουμένην ενότητα της Καθολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, βασισμένη στη συνοδικότητα της πρεσβυγενούς Πενταρχίας, κατατεμαχίστηκε τον 19ο αιώνα σε αυτοκέφαλα εθνικά Πατριαρχεία κατά το πρότυπο του εθνικιστικού κρατισμού των προτεσταντικών ομολογιών. Το εκκλησιαστικό γεγονός αλλοτριώθηκε σε «κρατική θρησκεία», υπηρετική πολιτικών και ιδεολογικών σκοπιμοτήτων, η συνέχεια της Μιάς, Αγίας, Καθολικής και Αποστολικής Εκκλησίας αναιρέθηκε από την αποτελεσματικότερη των αιρέσεων, τον εθνικισμό.
Η ταινία του αρχιμ. Τύχωνα Σεβκουνόφ μοιάζει να προσβλέπει στο όραμα της αυτοκρατορίας σαν σε σταυρική διαχείριση ευθύνης και όχι εξουσιαστικού προνομίου. Είναι η μόνη ρεαλιστική βάση για να διακριθεί η ανατολική εκδοχή της αυτοκρατορίας, ως επιτεύγματος πολιτισμού, από τον δυτικό ιμπεριαλισμό η από το αποικιοκρατικό σύστημα της κοινοπολιτείας.
Με απλά λόγια: Για να λειτουργήσει σήμερα η πολιτική της Ρωσίας σε προοπτική και με στρατηγικές αυτοκρατορίας στον διεθνή στίβο, χρειάζεται να καλλιεργήσει τη συνεπή παραίτηση από το τυπικά δυτικό προϊόν του εθνικισμού.: Να προσλάβει ενεργά την ελληνική εκδοχή του πολιτισμού και την εκκλησιαστική αλήθεια της κένωσης, της διακονίας. Μετά την ολοκληρωτική επικράτηση της προτεραιότητας του εθνικισμού τα τελευταία διακόσια πενήντα χρόνια, οι ιστορικές συγκυρίες ή η Πρόνοια του Θεού οδήγησαν τον σημερινό φορέα της ευθύνης για την ενότητα της κατά την οικουμένην Εκκλησίας, το Οικουμενικό Πατριαρχείο Νέας Ρώμης–Κωνσταντινουπόλεως, σε τέλεια απογύμνωση από κάθε εξουσιαστική ισχύ. Δεν διαθέτει ούτε πληθυσμική υπεροχή, ούτε στήριξη μηχανισμών εθνικού κράτους, ούτε οικονομική άνεση, ούτε δυνατότητα επαρκούς στελέχωσης, Έχει επομένως όλα τα ευαγγελικά προσόντα για να διακονήσει ως η έσχατη όλων Εκκλησία και πάντων δούλη το «πρωτείο» του «εσχάτου», που τον αναδεικνύει «πρώτον» η κένωσή του. Και το πρωτείο έγκειται στη σταυρική ευθύνη διαχείρισης δύο διακονημάτων: Να συγκαλεί το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως οικουμενικές η γενικές τοπικές συνόδους. Και να προεδρεύει σε αυτές.
Αν συμβεί και εξαφανιστεί ιστορικά αυτός ο άξονας ενότητας της Μιάς Καθολικής Εκκλησίας, τότε το συνοδικό σύστημα καθεαυτό, ως προέκταση της λειτουργικής καθολικότητας της Ευχαριστίας, θα οδηγήσει σε εκκλησιαστική (όχι εξουσίας και ποσοτικής δύναμης) επανιεράρχηση των «πρωτείων». Πάντως, το να λειτουργήσει τόσο ένα πολιτειακό σχήμα ως αυτοκρατορία όσο και μια τοπική εκκλησία ως πατριαρχείο, εξαρτάται από παράγοντες ποιότητας, όχι ποσότητας, διακονίας και όχι εξουσιαστικής υπεροχής. Τα ποσοτικά και εξουσιαστικά κριτήρια οδηγούν σε βατικάνεια διαστροφή της Εκκλησίας σε θρησκευτικό ολοκληρωτισμό, όπως ανεπανάληπτα τον ζωγράφισε στον «Μεγάλο Ιεροεξεταστή» ο Ντοστογέφσκυ.
Η ταινία του αρχιμ. Τύχωνα μοιάζει να έχει μία διορατική επικαιρότητα: Η Ρωσική Εκκλησία βγαίνει σήμερα από μιά μαρτυρική δοκιμασία εβδομήντα χρόνων διωγμού και έσχατης ταπείνωσης. Και όπως πάντα η ταπείνωση, ατομική ή συλλογική, εκούσια ή ακούσια, έδωσε μίαν απρόσμενη, πανανθρώπινης εμβέλειας πνευματική καρποφορία στη Ρωσική Εκκλησία: την έκπληξη της ρωσικής θεολογίας της διασποράς, αυτό το μέγιστο δώρο του Θεού στην Εκκλησία Του κατά τον 20ο αιώνα.
Αυτή την αγιαστική καρποφορία της ταπείνωσης και του διωγμού, οι απελεύθεροι σήμερα και θωρακισμένοι με την ισχύ κρατικής εξουσίας Ρώσοι δεν μοιάζει να την εκτιμούν. Ορέγονται το τσαρικό παρελθόν της κοσμικής μεγαλειότητας, που είχε αλλοτριώσει το εκκλησιαστικό γεγονός σε θρησκευτικό θεσμό κοσμικής κυριαρχίας. Το πραξικόπημα των Μπολσεβίκων ανέκοψε βίαια μιάν αδυσώπητη φορά, που από την εποχή του Μεγάλου Πέτρου, παγίδευε στα αχνάρια των Φράγκων και της πορείας τους προς την τραγωδία του Σχίσματος (1054 μ.Χ.) τη Ρωσική Εκκλησία.
Το Σχίσμα, που απέκοψε τους Φράγκους από τη λατινική και ελληνική Ορθοδοξία, δεν ήταν γέννημα ιδεολογικών διαφορών, όσο έμπρακτης προσπάθειας να αυτονομηθεί η Δύση σε κάθε πρακτική λεπτομέρεια (επειδή την πρακτική του βίου και τη διαφορά των συμβόλων καταλαβαίνει ο λαός), σαφώς να διαφοροποιηθεί από την ελληνική τότε Ανατολή. Έφτιαξαν δικό τους σταυροκόπημα με τα πέντε δάχτυλα, ξυρισμένους κληρικούς, άζυμο άρτο και καθόλου κοινωνία οίνου στην Ευχαριστία, δική τους αρχιτεκτονική των ναών, αγάλματα στις εκκλησίες, νατουραλίστικη ζωγραφική , άλλαξαν τη μουσική. Σε ανάλογη πορεία είχε παγιδευτεί και η ρωσική Χριστιανοσύνη: Ρώσικο σχήμα του σταυρού, ρώσικο ένδυμα και κάλυμμα κεφαλής των κληρικών, ρώσικη κρεμυδόσχημη αρχιτεκτονική, νατουραλίστικη ζωγραφική, κοσμική μουσική μελωδία συνόδευαν την επιθετική αξίωση για το πρωτείο της Τρίτης Ρώμης.
Η ταινία του αρχιμ. Τύχωνα μας θυμίζει τις αληθινές προϋποθέσεις της αυτοκρατορίας και τον σεβασμό στα αινίγματα της Ιστορίας, Πολύτιμο μάθημα.
* * * *