Ελληνικός κοινοτισμός και φιλελευθερισμός

Νίκος Γεωργιόπουλος

Όταν απελευθερώθηκε το έθνος και δημιουργήθηκε το ελληνικό κράτος υπήρξε ένα πολιτικό κενό. Τί θα κυβερνούσε αυτόν τον πληθυσμό; Η οργάνωση των Ελλήνων στα χρόνια της τουρκοκρατίας ήταν βασισμένη στον κοινοτισμό. Κάθε χωριό ήταν και μια κοινότητα με ευρύτατες αρμοδιότητες όσον αφορά τις λειτουργίες της. Οι αρμοδιότητές της ήταν από τα δημόσια έργα μέχρι την συλλογή φόρων αφού το φορολογικό υποκείμενο στην Τουρκοκρατία ήταν η κοινότητα και όχι ο ιδιώτης. Ο Ιωάννης Πανταζόπουλος ένας από τους σοβαρότερους μελετητές της κοινοτιστικής Ελλάδας έχει φέρει στο φως στοιχεία για το πώς οι αποκεντρωμένες κοινότητες εφάρμοζαν κοινωνική πολιτική χωρίς ένα κεντρικό κοινωνικό κράτος. Στη Μοσχόπολη ήδη από τον 18ο αιώνα λειτουργεί τυπογραφείο όπως επίσης και ο θεσμός των υποτροφιών στους φτωχούς μαθητές.

Ο θεσμός των υποτροφιών συγκεκριμένα γνωρίζει μεγάλη ακμή. Στις Κυδωνίες οι πλούσιοι Αϊβαλιώτες παρέχουν υποτροφίες στους επιμελείς φτωχούς μαθητές. Το ίδιο και στην Μελενίκου οπού υπάρχει φροντίδα για τους πτωχούς, σχολεία και υποτροφίες. Και όλα αυτά χωρίς κανένα κεντρικό κράτος, απλά με ιδιωτικές χορηγίες. Μην φανταστείτε επίσης μακροσκελή συντάγματα και νομολογίες. Ο καταστατικός χάρτης της Μελενίκου είχε 30 άρθρα όλα και όλα εκ των οποίων τα 3 ρύθμιζαν τις κοινοτικές υποτροφίες.

Η ιδεολογία των κοινοτήτων μελετήθηκε πολύ σοβαρά από τον Κωνσταντίνο Καραβίδα ο οποίος είδε τις κοινότητες υπό ένα αντικαπιταλιστικό κοινωνιστικό πρίσμα. Για τον Καραβίδα η κοινότητα και η οικονομία της μικροϊδιοκτησίας που την στήριζε ερχόταν σε αντίθεση με τον βιομηχανικό καπιταλισμό της μεγάλης κλίμακας που τότε σάρωνε την Ευρωπαϊκή Ήπειρο. Ο Καραβίδας επίσης εμφορείται από οργανικιστικά πρότυπα της κοινωνικής ενότητας ως χαρακτηριστικού των κοινοτήτων που έρχεται από το παρελθόν των αρχαίων ελληνικών πόλεων. Παρόλο που θέλουμε να λέμε πως η Δύση βασίστηκε πολύ στην αρχαία ελλαδική, η αλήθεια είναι κάπως διαφορετική. Η αρχαία Αθήνα δεν ήταν μια κοινωνία ατόμων άλλα μια κοινωνία πολιτών. Ο πολίτης δεν οριζόταν στην ατομικότητά του άλλα στο πώς συνείσφερε στην πόλη, εξ ου και που η ιδιωτεία ήταν ύβρις στην αρχαία Αθήνα.

Μέσα σε αυτό το περιβάλλον η θεσμική κατοχύρωση των ατομικών δικαιωμάτων δεν ήταν αναγκαία. Είναι ειρωνικό πως αυτήν την οργανιστική θεώρηση την εξέφρασε και ο Μέτερνιχ όταν είπε πως τα δικαιώματα ενυπάρχουν και πως η συνταγματική τους κατοχύρωση δεν προσφέρει τίποτα. Η Τζέφερσονική αντίληψη της δημοκρατίας στην οποία ο μικροαστός καλλιεργητής είναι η βάση της θέσμισης του κράτους θυμίζει κάπως τον Καραβίδα. Αλλα ο Καραβίδας δεν ξεφεύγει από το οργανικισμό και τον κολλεκτιβισμό εν τέλει ακυρώνοντας ό,τι φιλελεύθερο μπορούσε να έχει ο κοινοτισμός. Ύστερες αναγνώσεις του έργου του ειδικά από τον Ρένο Αποστολίδη βλέπουν ακόμα και αναρχικά στοιχεία στον κοινοτισμό.

Ο Νικόλαος Μοσχοβάκης, ένας άλλος μελετητής του ελληνικού κοινοτισμού μπαίνει σε πολύ βαθιά νερά. Ο Μοσχοβάκης τονίζει τις ομοιότητες του ελληνικού κοινοτισμού με τον Αγγλικό κοινοτισμό ως δυο μορφές οργάνωσης που ξεκινούν από την ενορία και επεκτείνονται εν συνεχεία στην συγκρότηση της πόλης. Η ενορία είναι ένα σημείο μηδέν, μια αρχή από την οποία δημιουργούνται οι σχέσεις που εν συνεχεία περνάνε στην πόλη. Ο ίδιος ο Μοσχοβάκης δεν θα ξεφύγει από τα οργανικιστικά του πιστεύω με το να θεωρεί την ενότητα της κοινότητας πρωταρχικό στοιχείο ύπαρξής της αλλά και συγκρότησής της.

Το άτομο υπάρχει γιατί υπάρχει ως σχέση με την κοινότητα σε μια κοινωνία σχέσεων. Κάτι που θα επαναλάβει ο Γιανναράς πολύ αργότερα όταν ο ίδιος θα αντιπαραβάλλει την societas της Δύσεως με την ελληνική κοινοτική παράδοση. Η διαφορά που εντοπίζει ο Μοσχοβάκης μεταξύ ελληνικού και αγγλικού κοινοτισμού είναι η από τα κάτω θέσμιση του πρώτου από ένα κοινό μικροϊδιοκτητών και μικροαστών, κάτι με το οποίο συμφωνεί και ο Καραβίδας.

Ο Ίων Δραγούμης είναι μια πολύ ώριμη μορφή του ελληνικού κοινοτισμού και κάνει μια πρωτότυπη σύνδεση του κοινοτισμού με τον μοντέρνο καπιταλισμό. Στο κοινοτιστικό του πρόταγμα ο Δραγούμης εμπλουτίζει τις κοινότητες με ένα ευρύ πρόγραμμα οικονομικού φιλελευθερισμού. Εν τάχει αναφέρω κάποια οικονομικά φιλελεύθερα μέτρα που προτείνει όπως την ιδιωτικοποίηση των σιδηροδρόμων, τον ενιαίο φορολογικό συντελεστή, την απομάκρυνση του κράτους από τις θεσμικές αρμοδιότητες των κοινοτήτων, την μείωση των δημοσίων υπάλληλων, την μείωση του αριθμού των βουλευτών όπως και άλλα μέτρα.

Ο Δραγούμης στο πολιτικό του πρόγραμμα εκφράζει έναν προωθημένο για την εποχή του οικονομικό φιλελευθερισμό. Καταφέρεται ενάντια στις επιδοτήσεις και στην επιχειρηματικότητα του κράτους. Για τον Δραγούμη το κράτος πρέπει να περιοριστεί στις δημόσιες υποδομές, την ασφάλεια και την εκπαίδευση. Οι κοινότητες για τον Δραγούμη υπάρχουν για να παράγεται πολιτισμός που είναι το ελληνικό πεπρωμένο. Ο μη αιματολογικός του εθνικισμός στα προ του 1914 έτη φεύγει από τον μεγαλοϊδεατισμό σε αντίθεση με τον μεγαλοϊδεατισμό του Βενιζέλου. Ο Δραγούμης συνιστά την δημιουργία ενός κράτους καπιταλιστικού με τις αυτοδιοικούμενες κοινότητες να έχουν ανεξάρτητη φορολογία. Αθεράπευτος δημοτικιστής και υπέρμαχος της λαϊκότητας, ο Δραγούμης οραματίζεται μάλλον κάτι κοντά στην Τζακσονική αμερικανική δημοκρατία.

Γιατί όμως διαλύθηκαν οι κοινότητες; Ήδη στην Ε’ Εθνοσυνέλευση ο καταστατικός χάρτης της χώρας θεσμοθετεί την παράλληλη ύπαρξη μιας μοναρχίας υπό τον Όθωνα μαζί με τις κοινότητες οι οποίες συνυπάρχουν αυτόνομες μεν άλλα εντός του εθνικού κράτους. Η αντιβασιλεία όμως με το διάταγμα του 1833 διαλύει την τοπική αυτονομία των κοινοτήτων και δημιουργεί ένα κράτος στα πρότυπα των συγκεντρωτικών ευρωπαϊκών κρατών κόντρα στις αγγλοαμερικανικές προσλαμβάνουσες στις οποίες ήταν θεσμικά πιο κοντά ο ελληνικός κοινοτισμός. Η συγκεντροποίηση του κράτους είχε άμεσο αποτέλεσμα την έκρηξη της διαφθοράς και του ρουσφετιού καθώς και την ατονία των α-κρατικών θεσμών που είχαν οι κοινότητες.

Η τραγωδία του κοινοτισμού ακόμα και σήμερα οφείλεται στο γεγονός πως τον μελέτησαν κατά βάση αριστεροί και ορθόδοξοι με τους μεν να υπερθεματίζουν στο αυτοοργανωτικό πνεύμα της κοινότητας και με τους δε να τονίζουν τα μυστικιστικά οργανικιστικά στοιχεία της θέσμισης της κοινότητας. Επίσης η δυτικόφιλη – εκσυγχρονιστική ελίτ της Ελλάδας σπούδασε στην ηπειρωτική Ευρώπη κατά κύριο λόγο και όχι στον αγγλοσαξονικό κόσμο. Για αυτούς ο εκσυγχρονισμός ταυτίστηκε και συνεχίζει να ταυτίζεται με το συγκεντρωτικό κράτος. Μέχρι σήμερα οι ελίτ ταυτίζονται σχεδόν με την σοσιαλδημοκρατία την οποία πουλάνε και για φιλελευθερισμό.

Είναι αλήθεια πως ο κοινοτισμός στις παραμονές της απελευθέρωσης εξέφραζε τα πολύ συντηρητικά στοιχεία του πληθυσμού. Όμως αν εξετάσουμε την ιστορία της Ελβετίας και του Αμερικανικού Νότου, τα πιο συντηρητικά στοιχεία ήταν αυτά που αντιστάθηκαν στην κρατική συγκέντρωση. Επιπρόσθετα η Ελλάδα είχε να επιλέξει μεταξύ μιας συντηρητικής αλλά αποκεντρωμένης κοινοτικής εξουσίας και αυταρχικών ηγετών όπως ο Καποδίστριας ή ο Όθωνας. Όμως ο ελληνικός κοινοτισμός, όπως έδειξε ο Δραγούμης, μπορεί να συνυπάρξει με την φιλελεύθερη οικονομική σκέψη. Αλλά η ιστορία έδειξε πως η Ελλάδα άφησε τον Δραγούμη για χάρη του κρατιστή Ελευθερίου Βενιζέλου.

Σήμερα μια φιλελεύθερη ανάγνωση του κοινοτισμού σε νεωτερικά πλαίσια είναι αναγκαία. Η αποκέντρωση της τοπικής αυτοδιοίκησης, η αυτονομία της έναντι του κεντρικού κράτους και η χαμηλή φορολογία είναι νέα κοινωνικά ζητούμενα. Αλλά και μικρότερα ζητούμενα είναι πάλι επίκαιρα. Δεν μένει πάρα να διαβάσουμε το πολιτικό πρόγραμμα του Δραγούμη που ήδη από το 1908 ζητούσε την καύση των σκουπιδιών και όχι το θάψιμο τους σε ΧΥΤΑ. Ο Ραγκούσης βεβαία αντί για Δραγούμη μάλλον διάβαζε Μάο Τσε Τουνγκ.