Αναχώρησε από τα εγκόσμια ο Kenneth Waltz, Μεγάλος Δάσκαλος της διεθνούς πολιτικής

Χιλιάδες αναρτήσεις σχολιάζουν αυτές τις μέρες την αναχώρηση από τα εγκόσμια του Kenneth Waltz. O Kenneth Waltz είναι χωρίς καμιά αμφιβολία –ακόμη και για τους αντιπάλους του στο πεδίο της επιστήμης– είναι ο Μεγάλος Δάσκαλος της Πολιτικής Θεωρίας του Διεθνούς Συστήματος.

Πέρυσι εκδόθηκαν στα Ελληνικά τα δύο σημαντικότερα βιβλία του: Το εμβληματικό Ο Άνθρωπος, το Κράτος και ο Πόλεμος και το Θεωρία Διεθνούς Πολιτικής. Αμφότερα εκδόθηκαν από τις Εκδόσεις Ποιότητα και περιεχόμενα, σχόλια και συνεντεύξεις του βρίσκονται στην διεύθυνση http://www.ifestosedu.gr/54waltzduo.htm. Το πρώτο το προλογίζει ο συνάδελφος καθηγητής Ηλίας Κουσκουβέλης και το δεύτερο ο συνάδελφος καθηγητής Αθανάσιος Πλατιάς.

Τα Πανεπιστήμια Πειραιώς και Μακεδονίας κάλεσαν πέρυσι τον Waltz στην Ελλάδα. Παρά το ότι διένυε την 8^η δεκαετία της ζωής του τα κατάφερε μια χαρά και οι επιστημονικές συναντήσεις μαζί του αποτέλεσαν κυριολεκτικά στοχαστική μυσταγωγία για τους περισσότερους έλληνες διεθνολόγους που παρευρέθηκαν στις διαλέξεις ή συζήτησαν μαζί του.

Το Πανεπιστήμιο Μακεδονίας τον ανακήρυξε και επίτιμο διδάκτορα. Οι συζητήσεις μαζί του ήταν πολύτιμες. Σε αμφότερα τα πανεπιστήμια αισθανόταν γοητευμένος και το έλεγε για το γεγονός ότι επισκέφτηκε την γενέτειρα του Θουκυδίδη.

 

Μεθοδολογικά και επιστημολογικά ανελέητος, αταλάντευτος και ακλόνητος στις αναλύσεις του, αρνήθηκε να μιλήσει φλύαρα. Έγραψε μερικά μόνο βιβλία και τα άρθρα που ακολούθησαν αποτελούσαν βασικά απαντήσεις στα σχόλια άλλων. Βασικά, έγραψε λίγα, βαρβάτα και επαληθευμένα κάθε μέρα. Προσδιόρισε την διεθνή κατανομή ισχύος ως το κύριο αίτιο σταθερότητας ή αστάθειας. Ως ο συνεπέστερος αντιπρόσωπος της Θουκυδίδειας παράδοσης θεωρεί την σταθερότητα ή αστάθεια στην διεθνή πολιτική ως συναρτημένη με την ισορροπία ή ανισορροπία.

Μίλησε, βασικά, μόνο για το διεθνές σύστημα, τις δομές του και τον ρόλο των κατανομών και ανακατανομών ισχύος. Όσα έγραψε είναι σχεδόν «νομοτελειακά». Ακόμη και ένα εκατοστό να ήξεραν οι πολιτικοί ηγέτες και η κοινωνία της Ελλάδας δεν θα καταντούσαμε εδώ που καταντήσαμε σήμερα. Για το κράτος αρνήθηκε να μιλήσει γιατί θεωρούσε ότι οι μεταβλητές της πολιτικής, των πολιτισμών και των ιστορικών διαδρομών είναι δύσκολο να σταθμιστούν για να συναχθούν ασφαλή συμπεράσματα. Δεν υπάρχει θεωρία εξωτερικής πολιτικής, υποστήριζε, αλλά μόνο θεωρία διεθνούς πολιτικής. Υποστήριξε, μεταξύ άλλων, ότι προϋπόθεση βιωσιμότητας των κρατών στην διεθνή πολιτική εν μέσω διαρκών ανακατανομών ισχύος είναι να ενεργούν με τέτοιο τρόπο ούτως ώστε να μεριμνούν για την ασφάλειά τους.

Το πρώτο του βιβλίο Ο Άνθρωπος, το Κράτος και ο Πόλεμος είναι αναμφίβολα σημείο αναφοράς όλων και δεκάδων εκατομμυρίων παραπομπών. Διδάσκεται στα περισσότερα Τμήματα Διεθνών Σπουδών των πανεπιστημίων σε όλο τον κόσμο, κυρίως στους πρωτοετείς. «Τα λέει όλα»: Τις αναρίθμητες θέσεις για την φύση του ανθρώπου, τα αναρίθμητα θεωρήματα για τα καθεστώτα των κρατών και τον πόλεμο και για τις θεωρήσεις του διεθνούς συστήματος. Απλά, κατανοητά και γλαφυρά. Οι περισσότεροι το διαβάσαμε σαν φοιτητές στο εξωτερικό και μας χάραξε την επιστημονική μας πορεία. Το δεύτερο προαναφερθέν βιβλίο του είναι ο άξονας των συζητήσεων της διεθνούς πολιτικής μετά την πρώτη κυκλοφορία του.

Όπως κάθε συνεπής διεθνολόγος της Θουκυδίδειας παράδοσης ήταν μετριόφρων, αντί-ηγεμονιστής και ασφαλώς ρητά ταγμένος κατά περιπετειών όπως στο Βιετνάμ και στο Ιράκ το 2003. Η αμφισβήτηση της συμβατικής σοφίας περί πυρηνικών όπλων στις ΗΠΑ, εξάλλου –πάντοτε βέβαια στηριγμένος στην θεωρία του– ενόχλησε και συνεχίζει να ενοχλεί πολλούς.

Αναλύσεις όπως αυτές του Kenneth Waltz προσφέρονται όλως ιδιαιτέρως την περίοδο που διανύουμε. Κάθε νοήμων και καλόπιστος αναγνώστης θα κατανοήσει πόσο αφελής ήταν η Ελληνική διπλωματία τις δύο τελευταίες δεκαετίες, ποια είναι τα αίτια της συμφοράς μας και τι δέον γενέσθαι.

 

Όλως συμπτωματικά τον προηγούμενο μήνα ολοκλήρωσα ένα εκτενές δοκίμιο το οποίο χωρίς να αμφισβητήσω ούτε μια λέξη της θεωρίας του Waltz για τον ρόλο της διεθνούς κατανομής ισχύος, στάθηκα στο δεύτερο επίπεδο, δηλαδή το κράτος και υπέστην την βάσανο εκτιμήσεων για τις προϋποθέσεις της κρατικής ισχύος. Το δοκίμιο θα δημοσιευτεί σύντομα: Π. Ήφαιστος, «Στρατηγική αντιπαράθεση στην μεταψυχροπολεμική εποχή και αστάθμητοι ανθρωπολογικοί παράγοντες της μετά-αποικιακής εποχής»* στο Μάζης Ι. (επιμ.) Εξεγέρσεις στον Αραβομουσουλμανικό Κόσμο: Ζητήματα Ειρήνης και Σταθερότητας στη Μεσόγειο (Εκδόσεις Ηρόδοτος 2013). Παραθέτω εδώ την περίληψη στην αρχή του δοκιμίου.

 

Περίληψη. Ποιες είναι οι επιπτώσεις εκ του γεγονότος της χειραφέτησης πολλών εθνοκρατών τα οποία διαθέτουν πνευματικά μεστές πολιτικές ανθρωπολογίες; Πως συμπλέκονται τα τρία επίπεδα ανάλυσης –άνθρωπος, κράτος, διεθνές σύστημα– εκ του γεγονότος ότι μέσα στην μέχρι τούδε υλιστική δημόσια σφαίρα εισρέει πλέον δραστικά και διαμορφωτικά ο πνευματικός κόσμος των πολιτών; Επηρεάζεται η εξωτερική πολιτική των κρατών;

Το Υπόδειγμα των διεθνών σχέσεων, υποστηρίζεται, ορίζεται από τις εγγενείς ιδιότητες της εθνοκρατοκεντρικής οντολογίας. Από το Υπόδειγμα απορρέουν οι αξιωματικές θέσεις όπως διατυπώθηκαν από τον Θουκυδίδη σε αναφορά με το πανομοιότυπο κλασικό σύστημα των Πόλεων. Το Υπόδειγμα και οι αξιωματικές διατυπώσεις του Θουκυδίδη οριοθετούν το θεωρητικό πεδίο ανάπτυξης της διεθνούς πολιτικής και δεσμεύουν δεοντολογικά την πολιτική επιστήμη των διεθνών σχέσεων.

Τα ιδεολογικά συναρτημένα θεωρήματα του μοντερνισμού και του μεταμοντερνισμού, υποστηρίζεται πιο κάτω, δεν εμπίπτουν σε αυτό το πεδίο και γι’ αυτό θεωρούνται επιστημονικά έωλα. Συγκρατώντας πολλά αξιόπιστα πορίσματα του κλασικού ρεαλισμού, υποστηρίζεται, η μόνη βάσιμα συγκροτημένη θεωρία διεθνούς πολιτικής είναι, εξ αντικειμένου, η δομική θεωρία του Kenneth Waltz. Συμβατά με το Υπόδειγμα θεμελιώνει με ακλόνητο τρόπο την σχέση αιτίων-αιτιατών και σταθερότητας-αστάθειας και αλλαγής ανάλογα με την διεθνή κατανομή ισχύος. Η ανάλυση που ακολουθεί συνδέει και συμπλέκει τα εξής:

1. Στο ενδοκρατικό πολιτικό γίγνεσθαι η απροσμέτρητη ποικιλομορφία και η μεγάλη κύμανση των τιμών των ενδοκρατικών μεταβλητών –πολιτισμοί, θρησκείες, κτλ, και σύμμειξη και μέθεξη πνεύματος και αισθητών στην πολιτειακή συγκρότηση– δεν επιτρέπουν μια επιστημονικών προδιαγραφών στάθμιση και εκτίμηση αιτίων και αποτελεσμάτων. Ως εκ τούτου και με δεδομένης της ανομοιότητας των κρατικών δρώντων, γενική θεωρία εξωτερικής δεν μπορεί να υπάρξει. Καλούτσικες περιγραφές κάθε κράτους, ενδεχομένως.

2. Στο ενδοκρατικό επίπεδο όσον αφορά την διεθνή πολιτική το μόνο επιτρεπτό είναι η στάθμιση και εκτίμηση των διαμορφωτικών μεταβλητών της κρατικής ισχύος. Αυτό μπορεί να γίνει μόνο σε αναφορά με τις υποστασιοποιημένες πολιτειακές συγκροτήσεις και θεσμίσεις που αφορούν την κρατική ισχύ. Αυτές οι διαμορφωτικές μεταβλητές, επιπλέον, ανάλογα με την κατά περίπτωση κύμανση των τιμών τους διαβαθμίζονται ως εκτιμήσεις υψηλότερου και χαμηλότερου ρίσκου.

3. Έτσι εκτιμούμενη η κρατική ισχύς ανάγεται στο διεθνές επίπεδο και μαζί με την ισχύ των άλλων κρατών προσδιορίζεται η διεθνής κατανομή ισχύος. Η αναγωγή αυτή γίνεται αφού προηγουμένως “αφαιρεθούν όλα τα άλλα πλην των δυνατοτήτων (δηλαδή πλην της ισχύος)” των κρατών.

4. Στην τρίτη ενότητα του παρόντος δοκιμίου και με όρους πολιτικής φιλοσοφίας αναλύονται οι προεκτάσεις για το δεύτερο και τρίτο επίπεδο εκ του γεγονότος ότι το ολοένα και πιο πνευματικά μεστό Βεστφαλιανό κράτος συγκροτεί τα εθνοκρατικά συστήματα διανεμητικής δικαιοσύνης με μοναδικό, ιδιαίτερο και ιδιόμορφο τρόπο: α) Βαθαίνει ολοένα και περισσότερο η ετερότητα της κατά κράτος πολιτικής ανθρωπολογίας. β) Συνεπαγόμενα αυξάνεται η εθνοκρατοκεντρική διαφοροποίηση. γ) Οι κρατοκεντρικές σχέσεις πρωτίστως εάν όχι αποκλειστικά διεξάγονται σε υλιστική βάση.

5. Ο υλιστικός χαρακτήρας των κρατοκεντρικών σχέσεων δεν αφήνει πολιτικά άξια λόγου περιθώρια διεθνικών πολιτικών συγκροτήσεων. Αυτή η θεώρηση συμπληρώνει την θεωρητική θέση του Waltz ότι μόνο οι δυνατότητες μπορούν να αναχθούν στο διεθνές επίπεδο.

6. Υπό το πρίσμα των προαναφερθέντων, έστω και εάν κανείς έχει κάποιες επιφυλάξεις για την προαναφερθείσα διαβάθμιση των ενδοκρατικών μεταβλητών, μπορούμε να διακρίνουμε απολύτως το δεύτερο από το τρίτο επίπεδο.

7. Διακρίνοντας απόλυτα το δεύτερο από το τρίτο επίπεδο αφήνονται μεγάλα περιθώρια σταθμίσεων και εκτιμήσεων για τις εθνοκρατικές υποστασιοποιήσεις και την κρατική ισχύ. Σταθμίζοντας, εκτιμώντας και ανάγοντας την κρατική ισχύ στο τρίτο επίπεδο η ανά πάσα στιγμή προκύπτουσα διεθνής κατανομή ισχύος προσδιορίζει την ανισορροπία και ισορροπία σε αναφορά με ερωτήματα για την σταθερότητα ή την αστάθεια του εγγενώς άναρχου και ανταγωνιστικού διεθνούς συστήματος.

8. Υπό το πιο πάνω πρίσμα διανοίγονται μια σειρά ερευνητικών πεδίων. Για παράδειγμα, για τον τρόπο που η εκάστοτε διεθνής κατανομή καταναγκάζει και προσδιορίζει τις αποφάσεις υποστασιοποίησης πολιτικών συγκροτήσεων που αφορούν την κρατική ισχύ.

9. Η προκύπτουσα διάκριση του δευτέρου από το τρίτο επίπεδο ανατρέπει επιστημολογικά και μεθοδολογικά τα θεωρήματα και ιδεολογήματα περί διεθνικών, αισθητικών και άλλων σχέσεων. Εξ ορισμού δεν μπορούν να οδηγήσουν, υποστηρίζεται πιο κάτω, σε άξια λόγου πολιτική συγκρότηση: Οι διεθνικοί δρώντες είναι είτε ανεξάρτητες μεταβλητές βλαπτικές για όλους (τρομοκράτες, λαθρέμποροι κτλ) είτε εξαρτημένες μεταβλητές των κρατικών στρατηγικών. Οι διεθνείς θεσμοί, επίσης, ως εκ της φύσεώς τους είναι εξαρτημένες μεταβλητές των κρατών.

10. Στην αγνώστου διάρκειας Οδύσσεια των εθνοκρατών η ισορροπία ή ανισορροπία ανάλογα με την εκάστοτε διεθνή κατανομή ισχύος είναι ο προσδιοριστικός παράγοντας της σταθερότητας-αστάθειας και των διεθνών αλλαγών.

Τέλος συνοψίζω, δέκα αρχές απόρροια της ανάλυσης του Kenneth Waltz όπως τις συνόψισε ο συνάδελφος καθηγητής Αθανάσιος Πλατιάς στο έξοχο εισαγωγικό σημείωμά του στο Θεωρία Διεθνούς Πολιτικής.

1. Η έλλειψη ρυθμιστικής εξουσίας στο διεθνές σύστημα παίζει καθοριστικό ρόλο στη συμπεριφορά των κρατών και στη σταθερότητα ή στην αστάθεια του διεθνούς συστήματος (άναρχο διεθνές σύστημα).

2. Καθώς απουσιάζει η υπερκρατική εξουσία, η οποία θα μπορούσε να ρυθμίζει τον ανταγωνισμό, οι σχέσεις των κρατών είναι κατά βάση ανταγωνιστικές και πολλές φορές συγκρουσιακές (ανταγωνιστικό διεθνές σύστημα).

3. Τα κράτη σε ένα τέτοιο ανταγωνιστικό σύστημα πρέπει από μόνα τους να μεριμνήσουν για την ασφάλειά τους (αρχή της αυτοβοήθειας).

4. Τα κράτη στο άναρχο διεθνές σύστημα αναγκάζονται να λάβουν μέτρα, για να αυξήσουν την ασφάλειά τους. Τα μέτρα αυτά όμως μειώνουν την ασφάλεια των άλλων. Αυτό ανατροφοδοτεί την ανασφάλεια και τον ανταγωνισμό. Αυτό είναι το γνωστό «δίλημμα ασφάλειας».

5. Τα κράτη είναι οι βασικοί δρώντες στο διεθνές σύστημα άρα και η βασική μονάδα ανάλυσης των διεθνών σχέσεων (κρατικοκεντρικό διεθνές σύστημα). [οι διεθνικοί δρώντες είναι εγαλειακού χαρακτήρα μέσα στην στρατηγική των κρατών και οι διεθνείς θεσμοί εξ ορισμού και αναπόδραστα (λόγω υψηλών αρχών διεθνούς δικαίου, είναι εξαρτημένες μεταβλητές των κρατών και μάλιστα των ισχυρών]

6. Τα κράτη επειδή είναι «ευαίσθητα στο κόστος» έχουν κάθε λόγο να συμπεριφέρονται ορθολογικά. Τα λάθη τιμωρούνται (αρχή του ορθολογισμού).

7. Κυρίαρχος στόχος του κράτους είναι η κατοχύρωση της ασφάλειάς του, δηλαδή η επιβίωση, η διατήρηση της εδαφικής κυριαρχίας και της εθνικής ανεξαρτησίας/αυτονομίας (βασικό εθνικό συμφέρον).

8. Τα κράτη επιδιώκουν να αποκτήσουν «ισχύ», η οποία είναι το κύριο «νόμισμα» στη διεθνή πολιτική (επιδίωξη ισχύος).

9. Σε ένα ανταγωνιστικό διεθνές σύστημα τα κράτη έχουν κίνητρο να εξισορροπήσουν τους αντιπάλους τους (στρατηγική εξισορρόπησης), για να αυξήσουν την ασφάλειά τους.

10. Οι μεμονωμένες προσπάθειες που καταβάλλουν τα κράτη να εξισορροπήσουν τους αντιπάλους τους, συμβάλλουν στη δημιουργία ενός αυτορυθμιζόμενου συστήματος ισορροπίας δυνάμεων που με τη σειρά του δύναται να συμβάλλει στη διατήρηση της ειρήνης (αρχή της ισορροπίας ισχύος).