του Ιωάννη Ρούτση
Από το 2007 και μετά έχουμε μπει σε ένα κύκλο οικονομικής κρίσης σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι ανά τον κόσμο οικονομολόγοι έχουν προσπαθήσει να εξηγήσουν το φαινόμενο με τις τετριμμένες επιστημονικές μεθόδους. Πρώτα συμβαίνει κάτι στην οικονομία και μετά προσπαθούν να καταλάβουν γιατί έπεσαν έξω στις προηγούμενες προβλέψεις τους. Η αλήθεια είναι ότι πρόκειται για μια επιστήμη με επίκεντρο το άνθρωπο και τις δραστηριότητές του. Όποτε είναι πασιφανές ότι κάθε πρόβλεψη είναι δύσκολη, αν όχι αδύνατη. Η κατεύθυνση της οικονομίας και οι διάφοροι δείκτες που χαρακτηρίζουν αυτή τη πορεία είναι αποτέλεσμα της δραστηριότητας όλων των ανθρώπων μιας κοινωνίας. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα οικονομικά φαινόμενα θα μπορούσαν να εξηγηθούν και με την βοήθεια άλλων επιστημών, όπως για παράδειγμα την κοινωνιολογία και την ψυχολογία. Παρόλες τις αποτυχίες όμως, η οικονομική επιστήμη έχει καταφέρει να προβλέψει την πορεία μιας οικονομίας με σχετική επιτυχία σε πολλές περιπτώσεις.
Η προσέγγιση του παρόντος άρθρου θα είναι ειδομένη από την σκοπιά ενός μηχανικού που έζησε όλη αυτή την οικονομική πορεία από το 1980 μέχρι και σήμερα. Στην διάρκεια αυτών των ετών, βιώσαμε μια οικονομική άνθηση μεγάλης διάρκειας μέσα στην οποία συνέβησαν πολλές και θαυμαστές εξελίξεις. Το προσδόκιμο ζωής κατά την γέννηση αυξήθηκε από τα 61 χρόνια στα 68. Οι παγκόσμιοι ετήσιοι ρυθμοί ανάπτυξης κυμαίνονταν από 2% έως 4% περίπου. Όλα αυτά μας οδηγούν αβίαστα στο συμπέρασμα ότι έχουμε διανύσει μια ιδιαίτερα θετική περίοδο στην παγκόσμια οικονομία.
Μπορούμε να εξηγήσουμε αυτή την πρόοδο με χρηματοοικονομικούς όρους προσφοράς χρήματος, επιτοκίων και άλλων τέτοιων δυσνόητων. Αυτό που είναι γεγονός όμως είναι ότι στην διάρκεια αυτής της περιόδου συντελέστηκαν πολλές μεγάλες επαναστάσεις. Η επανάσταση της πληροφορικής και των τηλεπικοινωνιών αύξησε την παραγωγικότητα των οικονομιών. Τη δεκαετία του ’80 οι υπολογιστές έγιναν για πρώτοι φορά προσιτοί στις αναπτυγμένες χώρες αρχικά και αργότερα και στις αναπτυσσόμενες. Η παραγωγικότητα των επιχειρήσεων απογειώθηκε σηματοδοτώντας την έναρξη της Ψηφιακής Επανάστασης. Το 1990 ο Παγκόσμιος Ιστός (Internet) και τα κινητά τηλέφωνα απέκτησαν σάρκα και οστά, με σημαντικές συνέπειες στην περαιτέρω ανάπτυξη της παραγωγικότητας και άρα της παγκόσμιας οικονομίας, που εν τέλει άνοιξαν το δρόμο για την επανάσταση της παγκοσμιοποίησης. Ο συνδυασμός της τεχνολογικής προόδου, του χαμηλού κόστους των μεταφορών και της πολιτικής απελευθέρωσης του εμπορίου οδήγησε στην αύξηση των εμπορικών και επενδυτικών ροών μεταξύ των χωρών, με περαιτέρω θετικές επιπτώσεις στη παγκόσμια οικονομία. Για πολλούς αυτή η κοσμογονία είναι αντίστοιχη με την βιομηχανική επανάσταση.
Φαίνεται λοιπόν ότι μετά από συνεχόμενα χρόνια καινούργιων δεδομένων, εργαλείων και δομών έφτασε ο καιρός του κορεσμού και οι επαναστάσεις έλαβαν τέλος. Η κρίση που ξεκίνησε το 2007 φαίνεται να είναι ένα φυσικό επακόλουθο. Η κρίση καθυστέρησε μερικά ακόμα χρόνια, γιατί οι κεντρικοί τραπεζίτες και οι κυβερνήσεις, διατηρώντας τα επιτόκια χαμηλά, «έριξαν» λεφτά στην κατανάλωση. Τα λεφτά σπαταλήθηκαν σε διαρκή και μη αγαθά. Κάποιοι βρήκαν δουλειά ως αποτέλεσμα αυτού. Αυτοί ξόδεψαν με την σειρά τους λεφτά, κοκ. Αυτό όμως δεν είναι διατηρήσιμο. Το μοντέλο αυτό απαιτεί συνεχώς διογκούμενο χρέος τόσο ιδιωτικό όσο και δημόσιο. Η κρίση δεν άργησε να γίνει παγκόσμια. Η φούσκα να σκάσει.
Στην διάρκεια αυτής της κρίσης, διαπιστώσαμε δύο διαφορετικούς τρόπους αντιμετώπισης του προβλήματος. Από την μια μεριά οι ΗΠΑ εφάρμοσαν μια επεκτατική νομισματική πολιτική, κατά την οποία η κεντρική τράπεζα αιμοδότησε την οικονομία με φρεσκοκομμένο χρήμα. Το χρήμα αυτό φαίνεται να πηγαίνει στην κατανάλωση και να συντηρεί μια αναιμική ανάπτυξη. Ποια είναι το όρια αυτής της πολιτικής; Μέχρι που μπορεί να φτάσει η νομισματική επέκταση; Πότε θα κλονιστεί η πίστη των χρηματαγορών στο αμερικανικό νόμισμα; Μέχρι πότε θα δανείζεται με ευνοϊκούς όρους; Μένει να το δούμε. Από την άλλη μεριά του Ατλαντικού έχουμε μια σκληρή πολιτική περιορισμού του κυκλοφορούντος χρήματος εμπνευσμένη από την θεωρία του μονεταρισμού. Αυτό έχει σαν στόχο την εσωτερική υποτίμηση σε χώρες που έχει πληγεί η ανταγωνιστικότητα τους σαν αποτέλεσμα της υιοθέτησης του ευρώ σαν νόμισμα. Σε άλλες δε περιπτώσεις χωρών, η προσπάθεια επικεντρώθηκε στον περιορισμό των ελλειμμάτων της κεντρικής κυβέρνησης. Αυτά προκλήθηκαν σαν αποτέλεσμα των αυξημένων υποχρεώσεων των κρατών για την σωτηρία των τραπεζών από τα υπερβολικά χρέη που έχουν συσσωρεύσει. Ομολογώντας στην ουσία ότι αυτή η πολιτική είναι αδιέξοδη πρόσφατα είδαμε και την καινούργια συνταγή του κοψίματος των καταθέσεων. Οι συνταγές που ακολουθήθηκαν από τις δύο πλευρές του Ατλαντικού είναι ολοφάνερα λανθασμένες και σαν απόδειξη αυτών μας αρκεί το γεγονός ότι δεν έχει ξεπεραστεί η κρίση ούτε είναι φανερή η επιστροφή στην πρότερη κατάσταση της βιώσιμης ανάπτυξης.
Αναρωτιέμαι μήπως υπάρχει ένας τρίτος δρόμος προς την ανάπτυξη. Μήπως είναι δυνατές αυτές οι παρεμβάσεις στις οικονομίες οι οποίες θα μπορούσαν να έχουν πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα. Δηλαδή η επένδυση ενός ευρώ ή ενός δολαρίου να είχε πολλαπλάσιο αποτέλεσμα στην οικονομία. Για παράδειγμα, σκέφτομαι λοιπόν τι αποτέλεσμα θα είχε η επένδυση από πλευράς κυβερνήσεων σε έρευνα και τεχνολογία με σκοπό την υλοποίηση βελτιστοποιημένης μπαταρίας όσον αφορά το μέγεθος, τα βάρος, το κόστος και το χρόνο φόρτισης. Ένα άλλο παράδειγμα, είναι η υλοποίηση αποδοτικότερων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας με βάση τον ήλιο. Είναι δύσκολο να προβλεφτεί με ακρίβεια πόσα κονδύλια θα απαιτηθούν για σημαντικές τεχνολογικές προόδους που να συνιστούν επαναστάσεις για το ευρύ κοινό. Σίγουρα όμως μπορούμε εύκολα να οραματιστούμε ένα διαφορετικό κόσμο στον οποίο θα είναι εφικτά και συμφέροντα τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα. Μια επένδυση σε ένα καινούργιο αυτοκίνητο που εκμεταλλευόμενο την φτηνή πηγή ενέργειας μπορεί να αποσβέσει το χρόνο της επένδυσης του πολύ σύντομα είναι πάντα ιδιαίτερα ελκυστικό. Αυτό θα είχε σαν αποτέλεσμα πολλοί να αγοράσουν καινούργια αυτοκίνητα. Οι βιομηχανίες αυτοκινήτων να παράγουν νέα μοντέλα χωρίς την γνωστή μηχανή εσωτερικής καύσης, αλλά με ένα ηλεκτροκινητήρα. Τα γνωστά μας βενζινάδικα θα ανακατασκευαστούν έτσι ώστε να μπορούν να δίνουν γρήγορα ηλεκτρική ενέργεια σε διερχόμενα αυτοκίνητα. Ένα μέρος της απαραίτητης ηλεκτρικής ενέργειας μπορεί να παράγεται σπίτι από ηλιακά συστήματα, τα οποία όχι μόνο να ζεσταίνουν ή να δροσίζουν το χώρο αλλά το περίσσευμα της ενέργειας να το αποθηκεύουν κάτω από το καπό του αυτοκινήτου. Τα σπίτια αυτά θα πρέπει να τροποποιηθούν έτσι ώστε να μπορέσουν να ενσωματώσουν την τεχνολογία αυτή. Οι ιδιοκτήτες των ακινήτων θα πρέπει να προμηθευθούν αυτά τα καινούργια συστήματα έτσι ώστε να μειώσουν το λογαριασμό ηλεκτρικού και βενζινάδικου κοντά στο μηδέν. Όπως μπορεί να φανταστεί κανείς, το όραμα αυτό σχετίζεται με μια πολύ διαφορετική όψη της σημερινής κοινωνίας με επενδύσεις άμεσες και έμμεσες σε όλους τους τομείς.
Είναι πολύ εύκολο λοιπόν να δούμε πως μια τεχνολογική επανάσταση όπως αυτή που περιγράφεται μπορεί να έχει πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα στην κοινωνία και συνεπακόλουθα στην οικονομία. Ιδίως αν αυτή συγκριθεί με την αρχική επένδυση σε έρευνα και τεχνολογία. Το οφέλη είναι πολλά. Εκτός των άμεσων οικονομικών, οι επιπτώσεις θα είναι σημαντικές και στον τομέα της προστασίας του περιβάλλοντος. Αυτό με την σειρά του θα έχει σοβαρές θετικές επιπτώσεις στην υγεία των ανθρώπων και στην κλιματική αλλαγή με νέα αλυσίδα θετικών συνεπειών στην παγκόσμια οικονομία.
Σε αυτή τη λογική, πρέπει να σχεδιαστούν δράσεις από τις κυβερνήσεις των χωρών που επιθυμούν να πρωταγωνιστήσουν στην καινούργια εποχή. Για την ταχύτερη πραγματοποίηση τέτοιων επιστημονικών και τεχνολογικών αλμάτων μπορούν εκτός των γνωστών μεθόδων ενίσχυσης της έρευνας και της τεχνολογίας να θεσπιστούν βραβεία επίτευξης στόχων με συγκεκριμένους στόχους και ημερομηνίες επίτευξης αυτών. Ο αντίλογος σε αυτή την προσέγγιση μπορεί να είναι ότι τα προβλήματα είναι άμεσα ενώ η προτεινόμενη λύση θα δώσει μακροπρόθεσμα οφέλη. Μπορούν όμως οι στόχοι να είναι εύκολα υλοποιήσιμοι και άρα βραχυπρόθεσμοι τροφοδοτώντας συνεχώς την έρευνα στους προαναφερθέντες αλλά και σε άλλους στόχους. Για παράδειγμα, να δοθεί βραβείο σε όποιο ίδρυμα ή ιδιώτη μπορέσει να κατασκευάσει μια μπαταρία 25% ελαφρότερη και μικρότερη και με 5% λιγότερο χρόνο φόρτισης μέχρι τις 31/12/2014. Με ένα ποσοστό μόνο των χρημάτων που έχουν ξοδευτεί μέχρι σήμερα για να «τονωθεί» η αγορά ή να σωθούν οι τράπεζες θα μπορούσαμε να έχουμε σημαντικά αποτελέσματα που θα έκανα την διαφορά στην παγκόσμια ανάπτυξη και στην ποιότητα ζωής.
Ιωάννης Ρούτσης
Ηλεκτρολόγος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Prince2 Practitioner
4 comments
Ἐπενδύσεις ὅπως αὐτὲς ποὺ περιγράφει ὁ ἀρθρογράφος κάνουν ὅλες οἱ κυβερνήσεις, συχνὰ ὅμως δὲν φθάνουν στὸ ἀποτέλεσμα. Παράδειγμα ἡ ἴαση τοῦ καρκίνου. Σήμερα, ὅμως, ὅπως ὁμολογεῖ ὁ ἀρθρογράφος οἱ κυβερνήσεις καὶ οἱ πολίτες στὸν ἀνεπτυγμένο κόσμο εἶναι ὑπερχρεωμένοι. Πῶς θὰ χρηματοδοτήσουν τὸ κῦμα ἐπενδύσεων πού προτείνει ;
Τέλος, ὅποιος μπορεῖ «να κατασκευάσει μια μπαταρία 25% ελαφρότερη και μικρότερη και με 5% λιγότερο χρόνο φόρτισης μέχρι τις 31/12/2014», λέτε νὰ μὴν τὸ κάνει διότι δὲν ἔχει προκηρυχθεῖ βραβεῖο ; Ἀφοῦ καὶ χωρὶς τὸ βραβεῖο, ἂν τὸ ἐπετύγχανε ὁ ἐφευρέτης, θὰ εἶχε λύσει τὸ βιοποριστικό του πρόβλημα καί, πιθανώτατα, καὶ τῶν τρισεγγόνων.
Οι προσπάθειες αυτές βέβαια, ήδη επιχειρούνται από την φωτισμένη μερίδα της κοινωνίας μας. Ακούμε βέβαια ότι σκοντάφτουν στην γραφειοκρατία και στους νομικούς περιορισμούς (γι αυτό υποτίθεται ότι ξεκίνησε η απελευθέρωση των αγορών και στην χώρα μας). Από πού όμως άραγε θα χρηματοδοτηθούν οι καινοτομίες αυτές ; Από το ΠΔΕ ; Tο ξεχνάμε γιά καμιά 5ετία. Από τις εγχώριες τράπεζες ; Μην φέρνετε σε δύσκολη θέση τους τραπεζίτες. Από την ΕΚΤ ; Να ρωτήσουμε τον Σοϊμπλε πρώτα. Μα από το ΕΣΠΑ θα πούνε οι θεωρητικοί τεχνοκράτες. Αυτοί που έχουν εμπειρία από αυτό ήδη κρατούν την κοιλιά τους απ’ τα γέλια. Εμένα όμως η απορία μου είναι άλλη: Ποιό είναι το μερίδιο της ελληνικής παραγωγικής κοινωνίας που μπορεί να ασχοληθεί με την καινοτομία ; Πόσοι είναι αυτοί ; Και πότε θα δουν κερδοφορία ; Οι περισσότεροι τι κάνουν γιά να ζήσουν ; Εχει η χώρα μας το μέγεθος και κυρίως την βάση-υποδομή γιά να πατήσουν επάνω τους η καινοτομία, ή ανταγωνιστική τεχνολογία και οτιδήποτε σύγχρονο μπορεί να συμβάλλει στο ΑΕΠ ; Είμαστε βέβαια 4οι σε παραγωγή ΙΤ applications αλλά αυτά πολλές φορές δεν θέλουν κεφάλαια, δεν έχουν δείξει την βιωσιμότητά τους, αλλά κυρίως παράγονται από λίγους, ελάχιστους. Προς το παρόν τα καφέ μπαράκια των 5€ το ποτό, ο φρέντο και το hot-dog του 1€ και το frozen yogurt κάτι δίνουν στην τσέπη του Ελληνα (και στο ΑΕΠ) ΤΩΡΑ. Και πάνω απ’ όλα ο τουρισμός. Μην το πολυψάχνουμε, ας μάθουμε ρώσικα καλύτερα. Μπορεί να βελτιωθεί και ο σεξουαλικός τομέας.
Ἡ εὔκολη πίστωση εἶναι μία ἀπὸ τὶς κύριες αἰτίες, ὄχι μόνον τῆς Ἑλληνικῆς, ἀλλὰ καὶ τῆς παγκοσμίου κρίσεως. Διότι διευκολύνει (σὲ πολλές περιπτώσεις ὁ ἀνταγωνισμὸς ἐπιβάλλει !) τὴν διενέργεια ἐπενδύσεων, οἱ ὁποῖες εἶναι βιώσιμες μόνον ὅσον ἡ πίστωση αὐτὴ εἶναι διαθέσιμη. Στὴν Ἑλλάδα, οἱ «ἐπνδύσεις» αὐτὲς ἦταν, σέ συντριπτικὸ ποσοστό, σὲ θέσεις «ἐργασίας» στὸ εὐρύτερο δημόσιο (τὸ 2006, 96% τῶν νέων θέσεων μισθωτῆς ἐργασίας ἦταν στὸ εὐρύτερο δημόσιο καί μόνον 4% ἦταν ἐκτὸς δημοσίου).
Γιὰ μιὰ καλογραμμένη ἐξήγηση, μὲ ἔμφαση στὴν Ἑλλάδα (μέχρι στιγμῆς μόνον στὴν Ἀγγλικὴ γλῶσσα) δεῖτε ἐδῶ :
http://unofficialdimioannou.wordpress.com/2013/09/07/greece-victim-of-excessive-austerity-or-of-credit%E2%80%91induced-turbo%E2%80%91charged-dutch-disease/
Πολύ λεπτομερέστερη ἀνάλυση (780 σελίδες) μὲ ἔμφαση στὴν Ἀμερικανική οἰκονομία εἶναι (φυσικὰ στὴν Ἀγγλικὴ γλῶσσα) τὸ βιβλίο αὐτό :
http://www.amazon.com/The-Great-Deformation-Corruption-Capitalism/dp/1586489127
Μέρος τῆς ἀνακάμψεως εἶναι ἡ ἀπομόχλευση (deleveraging), ἡ μόνιμη μείωση, δηλαδή, τῶν ἐπενδύσεων σέ οἰκονομικὲς δραστηριότητες ἐντάσεως κεφαλαίου. Ἔλα, ὅμως, ποὺ τὸ ἐπιτόκιο, τὸ ὁποῖον – αὐξανόμενο – θὰ ἦταν τὸ ἀποτελεσματικώτερο ἐργαλεῖο γιὰ νὰ ἐπιταχυνθεῖ ἡ ἀπομόχλευση, πρέπει νὰ μείνει σὲ χαμηλὸ ἐπίπεδο γιὰ νὰ μὴν πνίξουν οἱ τόκοι τοὺς ἤδη ὑπερχρεωμένους.
Αὐτὲς οἱ παρατηρήσεις ἐξηγοῦν γιατί ἡ ἀνάκαμψη θὰ εἶναι ἀναγκαστικῶς ἀργὴ καὶ γιατί, ὅσοι ζητοῦν «νὰ πέσει χρῆμα στὴν ἀγορά», ζητοῦν νὰ ξαναπέσουμε σ`ἐκεῖνα ἀπὸ τὰ ὁποῖα προσπαθοῦμε νὰ γλυτώσουμε.
Η κοινωνία μας κυριαρχείται από την ανθρώπινη τάση για διάκριση κι επιβολή. Όταν αυτή ξεπεραστεί τότε θα μπορέσει να λειτουργήσει σαν κοινωνία των λαών και όχι των αριθμών. Για να επιτευχθεί αυτό απαιτείται υπερβατικότητα, που στην παρούσα φάση βρίσκεται υπό διωγμό! Ο Ν. Καζαντζάκης είπε πως ο κομουνισμός είναι προορισμένος να καταρρεύσει, γιατί δεν έχει υπερβατικότητα! Προφήτης; Όχι. Αλλά; Απλά πραγματιστής!