Αυτό μας
προτρέπουν πολλοί διανοούμενοί μας. Εννοώντας να αλλάξουμε τον τρόπο
ζωής μας, την νοοτροπία μας, να «εκσυγχρονιστούμε». Πρέπει λοιπόν να
ορίσουμε την Ευρωπαϊκότητα, ώστε να μπορούμε να κρίνουμε πότε ένας λαός
είναι ευρωπαϊκός. Αν προσπαθήσουμε να αναλύσουμε την έννοια της
Ευρωπαϊκότητας από μόνη της θα μπλέξουμε σε ατέλειωτες ιστορικές
συζητήσεις. Ας προσπαθήσουμε καταρχήν να ορίσουμε αρνητικά την
Ευρωπαϊκότητα, σε αντιδιαστολή με άλλες κυρίαρχες πολιτιστικές έννοιες,
όπως η Αμερικανικότητα και η Ισλαμικότητα, αντλώντας κυρίως από την
βιωματική μας εμπειρία.
Η
Αμερικανικότητα χαρακτηρίζεται από μια εμμονή στην ανθρώπινη
ανταγωνιστικότητα. Αυτό οδηγεί: οικονομικά στην μεγιστοποίηση της
παραγωγικότητας, πολιτικά στην αναγωγή της Ελευθερίας σε σχεδόν
μοναδικό αγαθό, ενώ κοινωνικά μέσω του American dream επιδεικνύει μια
συνεχή προσπάθεια Ανεκτικότητας απέναντι στον ξένο και μια αξιοθαύμαστη
Αξιοκρατία. Το αποδείξανε περίτρανα με την τεχνολογία τους και τον μιγά
πρόεδρό τους. Παραγωγικότητα, ιερή έννοια στην Αμερική.
Η
Ισλαμικότητα χαρακτηρίζεται από μια εμμονή στην αυστηρή οριοθέτηση της
ανθρώπινης συμπεριφοράς. Αυτό οδηγεί: οικονομικά σε περιορισμούς της
ανθρώπινης δημιουργικότητας, πολιτικά δημιουργεί τάσεις για αυταρχικά
πολιτεύματα, κοινωνικά όμως δημιουργεί ανθρώπους με Νόημα στην ζωή
τους. Το αποδείξανε περίτρανα με τους χαμηλούς δείκτες καταθλίψεων,
διαζυγίων, εγκληματικότητας και αυτοκτονιών. Συμμόρφωση, ιερή έννοια
στο Ισλάμ.
Αυτή
η πρώτη ανάλυση της Αμερικανικότητας και της Ισλαμικότητας μας δείχνει
και την πραγματική αιτία της σφοδρής σύγκρουσής τους. Η Αμερικανικότητα
υπερτιμά το αγαθό της Ελευθερίας, ενώ η Ισλαμικότητα το υποτιμά. Η
εξάπλωση του ενός σημαίνει το τέλος του άλλου. Η αλήθεια είναι ότι το
αγαθό της Ελευθερίας είναι το σημαντικότερο στον άνθρωπο, αλλά όχι το
μόνο. Υπάρχουν άλλα δύο σημαντικά αγαθά: αυτό της ανθρώπινης Πληρότητας
και αυτό του Νοήματος. Η Πληρότητα επιτυγχάνεται μέσα από την σχέση του
ανθρώπου με τον Άλλον και την Κοινότητα. Το Νόημα στην ζωή
επιτυγχάνεται μέσα από μια ορατή αιτία και σκοπό ύπαρξης. Δεν υπάρχει
μια ιδανική αναλογία των τριών αυτών αγαθών, αλλά εξαρτάται και από τον
εκάστοτε πολιτισμό και την επικρατούσα αντίληψη περί θείου.
Την
Ευρωπαϊκότητα την χαρακτηρίζει η εμμονή της με την ιστορική παράδοση.
Αυτό οδηγεί: οικονομικά σε περιορισμούς στην μετακίνηση ανθρώπων και
κεφαλαίων, πολιτικά το αγαθό της Ελευθερίας προάγεται σε συνδυασμό με
το αγαθό της Πληρότητας του ανθρώπου, ενώ κοινωνικά συντηρεί διακριτές
συλλογικότητες με Οντολογική Συνοχή. Το έχουμε αποδείξει περίτρανα με
την ευρωπαϊκή φιλοσοφία, το κράτος πρόνοιας και τους συνεχείς πολέμους
μας. Παράδοση, ιερή έννοια στην Ευρώπη.
Εφόσον,
λοιπόν, η Ευρώπη αποτελείται από διακριτές συλλογικότητες με
διαφορετική ιστορία και παράδοση αιώνων, η Ευρωπαϊκότητα τείνει να
ταυτιστεί με την Ετερότητα. Κοινός παρονομαστής όλων των Ευρωπαϊκών
Συλλογικοτήτων είναι η Οντολογική Συνοχή τους, γι’ αυτό η ισότιμη
μετοχή του ξένου και η Αξιοκρατία παραμένει άπιαστο όνειρο για τους
Ευρωπαίους. Οντολογική Συνοχή σημαίνει κοινωνική συνοχή επί τη βάσει
της Υπαρκτικής Πληρότητας του ανθρώπου που αναγνωρίζει ότι ανήκει σε
κάτι ευρύτερο και αντλεί ταυτότητα και λόγο ύπαρξης από αυτό. Όχι
κοινωνική συνοχή στην βάση χρησιμοθηρικών Πολιτικών Ιδεολογιών, όπως
Καπιταλισμός (ΗΠΑ), Κομμουνισμός (Σοβιετική Ένωση), Κεμαλισμός
(Τουρκία) κ.λπ. (Η Οθωμανική αυτοκρατορία σαφώς ήταν πλησιέστερα στην
Ευρωπαϊκότητα από την σημερινή Τουρκία). Ο Ευρωπαϊκός πολιτισμός βλέπει
τον άνθρωπο μέσα από τον μεγεθυντικό φακό μιας συλλογικότητας. Ποτέ δεν
θα μπορέσουμε να γίνουμε μια μεγάλη Αγορά, διότι ποτέ δεν θα
μετακινούμε εύκολα ανθρώπους, οι άνθρωποί μας έχουν δεσμούς υπαρξιακούς
με το περιβάλλόν τους. Ποτέ δεν θα γίνουμε ένα Κράτος, διότι οι
διακριτές συλλογικότητές μας ανήκουν στον πυρήνα του Ευρωπαϊκού
«είναι». Πάντα θα ισορροπούμε μεταξύ της Αγοράς και της πλήρους Ένωσης.
Αν ποτέ καταλήξουμε σε ένα από τα δύο, αυτό θα είναι και το τέλος της
Ευρωπαϊκότητας.
Η
Ευρωπαϊκότητα αποτελεί μόνιμο θέμα συζήτησης, επειδή αποτελεί τον
ακρογωνιαίο λίθο της μεταναστευτικής πολιτικής και των κριτηρίων
εισόδου νέων κρατών μελών. Το πρόβλημα της Ευρωπαϊκής ταυτότητας είναι
απόρροια των ενοχών της Ευρώπης για το ιστορικό της παρελθόν: την
αποικιοκρατία και τους δυο παγκόσμιους πολέμους. Οι ενοχές της
αποικιοκρατίας την εμποδίζουν να καταλήξει σε μια οριοθέτηση των
σχέσεών της με τους μετανάστες. Οι ενοχές από τους δύο παγκόσμιους
πόλεμους την εμποδίζουν να αρθρώσει πειστική πολιτιστική αντιπρόταση
στην αμερικανική εκδοχή του ανθρώπου. Όσο η Ευρώπη δεν μπορεί να δει
πίσω, δεν μπορεί να δει ούτε μπροστά, χρειάζεται να αναθεωρήσει την
ιστορία της και μάλιστα γρήγορα, διότι η αφελής αμερικανολαγνεία έχει
χτυπήσει κόκκινο. Στο άμεσο μέλλον καταλύτης των πολιτικών εξελίξεων
και επαναστάσεων στον Δυτικό κόσμο θα αποτελεί η πολιτιστική συνείδηση
των ανθρώπων, το μέσον μεταξύ εθνικισμού και μηδενισμού. Η ταξική
συνείδηση των Δυτικών, άλλοτε εφαλτήριο επαναστάσεων, εκποιήθηκε από
τους εργαζόμενους τέλη του 20ου αιώνα με αντίτιμο: ένα αυτοκίνητο, ένα
διαμέρισμα, ένα εξοχικό και τις σπουδές των παιδιών τους.
Άρα,
αν Ευρωπαϊκότητα σημαίνει Ετερότητα, για να γίνουμε επιτέλους
Ευρωπαίοι, πρέπει να γίνουμε πρώτα Έλληνες. Μόνο έτσι θα μπορούμε να
μετέχουμε ισότιμα στο Ευρωπαϊκό γίγνεσθαι. Το βάρος αυτής της
καθυστερημένης συνειδητοποίησης φέρει εξ ολοκλήρου η ελληνική διανόηση,
η οποία εθισμένη, στην πλειοψηφία της, χρόνια στις μαρξιστικές
ιδεολογίες (αποτέλεσμα των δικών μας ενοχών από τον εμφύλιο),
αντιλαμβάνεται την Ευρωπαϊκότητα με όρους ιδεολογίας (-ισμός) ως
Ορθολογισμό. Υπονοώντας την απόρριψη κάθε μεταφυσικής αναφοράς στην
κοινωνική οργάνωση και λειτουργία των πολιτικών θεσμών. Αντιλαμβάνονται
κατά βάθος τον άνθρωπο ως απρόσωπη οικονομική μονάδα και την φύση ως
μηχανή. Απουσιάζει από την πολιτική θέαση των περισσότερων διανοουμένων
μας το κάλλος, η τέχνη, οι ανθρώπινες σχέσεις, το παράλογο που σημαίνει
υπέρβαση της λογικής και που κάνει την ζωή μας άξια να την ζήσουμε.
Βάση της Γνώσης μπορεί να είναι μόνο η λογική, αλλά πηγή της Γνώσης
μπορεί να είναι και ο Έρωτας και η Πίστη σε οτιδήποτε μας ξεπερνάει. Αν
πηγή της Γνώσης είναι μόνο η λογική, τότε είμαστε έρμαια των
λογικότερων από εμάς και η Δημοκρατία είναι μια χίμαιρα. Οι Έλληνες ως
οι γνήσια ανορθολογικότεροι στην Ευρώπη επωμιζόμαστε το ιστορικό βάρος
να θυμίσουμε στους Ευρωπαίους ότι η πολιτική είναι κοινωνικό άθλημα,
όπως ακριβώς το 2004 τους θυμίσαμε ότι το ποδόσφαιρο είναι ομαδικό
άθλημα.
Την
διαφορά μεταξύ Βορειοευρωπαϊκής και Ελληνικής οπτικής την ξεκαθάρισαν
θαυμάσια οι ίδιοι οι Βορειοευρωπαίοι με τον διαχωρισμό της ελληνικής
φιλοσοφίας σε Προσωκρατικούς και μη. Η ελληνική συλλογικότητα
εκφράστηκε μοναδικά από τους προσωκρατικούς και την εμμονή τους στην
φύση: στην αναζήτηση ό,τι αναλλοίωτου και αιώνιου (όντως όντος) υπάρχει
πίσω από τα φαινόμενα. Ο Ηράκλειτος μάλιστα καθόρισε μια για πάντα το
«όντως ον» ως «Λόγο», αυτό το οποίο ο Ιωάννης αργότερα το επανέλαβε ως
«εν αρχή ην ο Λόγος». Από την άλλη, οι βορειοευρωπαϊκές συλλογικότητες
καθορίστηκαν καταλυτικά από τον Σωκράτη και τους επιγόνους του με την
εμμονή τους στο ανθρώπινο υποκείμενο: στην αναζήτηση της ηθικής, δηλαδή
του πως πρέπει να ζει ένας άνθρωπος. Ο Σωκράτης μετέφερε το κέντρο
βάρους της κοινωνίας από την συλλογικότητα στο άτομο, προϊόν της
παρακμής της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Αυτή η ατομοκρατική εκδοχή του
ανθρώπου εγγυήθηκε μετέπειτα όλον τον θαυμαστό Βορειοευρωπαϊκό
πολιτισμό μέχρι και την ακραία του εκδοχή την Αμερικανικότητα. Βέβαια
δεν μπορούμε να μην αναφέρουμε και τις αρνητικές ιστορικές παρενέργειες
αυτής της ατομοκρατικής εκδοχής του ανθρώπου, όπως η αποικιοκρατία και
οι ολοκληρωτισμοί. Προπομπός αυτών των γεγονότων ήταν το γεγονός ότι ο
Σωκράτης είχε ήδη υπάρξει θύμα της «αποχουντοποίησης» της εποχής του
μιας και ο Κριτίας, ο «Ιωαννίδης» της εποχής, ήταν μαθητής του (όπως
φυσικά και ο Αλκιβιάδης). Σοφοί Αθηναίοι, ήξεραν τι έκαναν!
Δημήτριος Ζιαμπάρας
Δικηγόρος, MBA, DiplEng
.