Επιμέλεια του αφιερώματος: Ανδρέας Σταλίδης.
Ανανέωση Μαρτίου 2024. Οι πηγές και σε βίντεο!
Απάντηση στους επίδοξους ψευδοαποδομητές της Ελληνικής Επανάστασης για την 25η Μαρτίου.
Οι ιστορικές πηγές για την 25η Μαρτίου, την σύνδεση με τον Ευαγγελισμό και τον π.Π. Γερμανό
- 31+1 ελληνικές πηγές
- 14 ξένες πηγές
Συγκεκριμένα
- Κολοκοτρώνης – (δια χειρός Τσερτσέτη) (1, 2, 3)
- Σπηλιάδης (4, 5, 6, 7)
- Φώτιος Χρυσανθακόπουλος (Φωτάκος) (8, 9, 27, 28)
- Κανέλλος Δεληγιάννης (10, 11)
- Σπυρίδων Τρικούπης (12)
- Αρχιμανδρίτης Αμβρόσιος Φραντζής (Φιλικός) (13, 14, 15, 16)
- Στην Αναφορά στρατιωτικών και προκρίτων για την παράδοση του Νεοκάστρου Πύλου (1821-1823) . Αρχεία της Ελληνικής παλιγγενεσίας. (17)
- Αλέξανδρος Δεσποτόπουλος (18)
- Χριστοδούλου, Σολιώτης, Σκαλτσάς (19)
- Αθανάσιος Θ. Φωτόπουλος (20)
- Ιωάννης Φιλήμων (21, 22, 23, 24)
- Στέφανος Τρικούπης (25)
- Καρανικόλας Κ. Παντελεήμων, Μητρ. Κορίνθου (26)
- Ηλίας Φωτεινός (29)
- Όθωνας (30)
- Δημήτρης Φωτιάδης (31)
Ξένες πηγές
- Γαλλικές
- Φρανσουά Πουκεβίλ (32),
- εφημερίδα Le Constitionel (33),
- περιοδικό L’ Ami de la Religion et du Roi (34)
- Maxime Reubaux (35)
- περιοδικό Journal de Savoie (36)
- Αγγλικές
- Times του Λονδίνου (37)
- Πρέσβης Philp James Green (38)
- Τόμας Γκόρντον (39)
- George Finlay (40)
- Αμερικανικές
- H. Niles (41)
- Samuel G. Howe M.D. (42)
- εφημερίδα Southern Recorder (43)
- Καναδικές
- εφημερίδα Spectateur Canadien (44)
- Αυστριακές
- Πρέσβης Αντ. Πρόκες Όστεν (45)
Οι πηγές είναι ασφαλώς πολύ περισσότερες.
Αναλυτικά οι πηγές αυτές είναι οι εξής:
Έλληνες Αγωνιστές – Απομνημονεύματα
1. Στα απομνημονεύματα του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη δια χειρός Γεωργίου Τερτσέτη, σελ 55 διαβάζουμε
«με ήλθαν γράμματα από τον Υψηλάντη δια να είμαι έτοιμος, καθώς και όλοι οι εδικοί μας. 25 Μαρτίου ήτον η ημέρα της γενικής επαναστάσεως… Ήλθαν εκεί όπου ευρισκόμουν και τους έλεγα ότι την ημέρα του Ευαγγελισμού να είναι έτοιμοι και κάθε επαρχία να κινηθεί εναντίον των Τούρκων»
2. Στα απομνημονεύματα του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη – Τόμος Α, σ. 52 και 53 διαβάζουμε
«Την αυγήν εξημέρωσε εις ταις 25 του Ευαγγελισμού. … Κινώντας από την Σκάλα, έρρηξα καμμιά χιλιάδα τουφέκια, τρείς μπαταριαίς δια να τ’ ακούσει ο κόσμος να σηκωθή κατά την παραγγελίαν. Ακούοντες οι Γαραντζαίοι τα τουφέκια, εσκότωσαν τους κεχαϊάδες … και έγεινε αρχή του σκοτωμού.» Ήταν λοιπόν οι πάντες σε ετοιμότητα για εξέγερση. Αν την αυγή της 25 ήταν όλοι ανύποπτοι και άρμεγαν πρόβατα, δεν θα συνέβαινε καμιά “αρχή σκοτωμού”.
3. Και συνεχίζουμε:
«Την ίδια ημέρα του Ευαγγελισμού συνάζονται οι Φαναρίτες [τουρκαλβανοί] λέγουν εις τους Τούρκους να τραβηχθούν εις την Τριπολιτσά … μαζώνονται Φαναρίτες και Μουντριζάνοι κι άλλα μουρτατοχώρια, … αριθμός των 1700 τουφέκια. … Την ίδιαν ημέραν οι Αρκαδιανοί (της θαλάσσης) συνάζονται ολίγοι, και ο Πρωτοσύγγελος και άλλοι παρακινούν τους Τούρκους να τραβηχθούν εις τα κάστρα … τους ξέβγαλαν ίσια με το Νιόκαστρο και εκεί τους πολιόρκησαν, αφού εσυνάχθησαν και από άλλαις επαρχίες. Επολιόρκησαν Ναβαρίνο, Μοθώνη και Κορώνη … »
4. Ο Νικόλαος Σπηλιάδης στα Απομνηνομεύματά του το 1851 γράφει μιλώντας για τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη (Τόμος Α, σελίδα 54)
«διατρίβων εισ Ζάκυνθον έλαβε την πρόσκλησιν του Υψθλάντου να κινηθεί και αναχωρήσας χάριν εμπορίου δήθεν, εις τα νήσους του Αιγαίου, έφθασε την 6η Ιανουαρίου του 1821 εις Τσίμοβαν και κατέλυσε εις του Μουρτζίνου, παλαιού φίλου του, όθεν κατεφρόνει υπό την αιγίδα της φιλίας τας επιβουλάς των Τούρκων και διενήργει, περιμένων την 25η Μαρτίου, δια την επανάστασιν…. Και τοιουτοτρόπως την 25 Μαρτίου επανέστη η Πελοπόννησος, μετά την 24η Φεβρουαρίου, καθ’ ην ο Υψηλάντης διεκήρυξεν εισ την Μολδαβίαν την επανάστασιν»
5. Στο ίδιο βιβλίο ο Νικόλαος Σπηλιάδης (σελίδα 31) γράφει τα εξής
«Ο Κολοκοτρώνης και οι περί αυτόν, οι οποίοι δεν ήλθον εις την Πελοπόννησον, ειμή δια να κινήσωσι την επανάστασιν την 25 μαρτίου, ως ημέραν προσδιωρισμένην να λάβωσι τα όπλα απανταχού οι Έλληνες»
6. Στο ίδιο βιβλίο ο Νικόλαος Σπηλιάδης γράφει (Τόμος Α, σελίδα 60)
Στις 25 Μαρτίου ο Π. Π. Γερμανός, ο Α. Ζαΐμης και τα λοιπά μέλη του Αχαϊκού Διευθυντηρίου συνέταξαν στην Πάτρα Επαναστατική Διακήρυξη, την οποία επέδωσαν την επόμενη ημέρα στους προξένους των ευρωπαϊκών κρατών.
7. Στο ίδιο βιβλίο ο Νκόλαος Σπηλιάδης στον τόμο Α’, σελίδα 31 διαβάζουμε τα εξής (η αναφορά γίνεται στον Παπαφλέσσα):
«Ούτος, όθεν διήρχετο διέσπειρε τας επαναστατικάς του ιδέας προσθέτων συνάμα ότι η 25 Μαρτίου ήτο υπό της Εταιρείας προσδιωρισμένη ημέρα προς έναρξιν τη Επαναστάσεως».
8.Ο Φωτάκος στα Απομνηνομεύματά του γράφει (τόμος Α, σελίδα 13)
«Εξέλεξαν τον Φωτάκον, όστις απεστάλη δαπάνη του Ι. Αμβροσίου μεγαλεμπόρου εν Οδησσώ, έχων και ούτος την εντολήν να είπη προς τον Κανέλον Δεληγιάννην, ότι η ορισθείσα ημέρα της επαναστάσεως ήτο η 25 Μαρτίου του επιόντος έτους 1821, όπως ετοιμάζεται και αυτός και οι άλλοι».
9. Ο Φωτάκος στην σελίδα 22 γράφει
την 25 Μαρτίου συρρέουν όλοι γύρω από την Τριπολιτσά.
10. Ο Κανέλλος Δελληγιάννης στα Απομνημονεύματα (σελ. 198) γράφει
«Οι συναχθέντες λοιπόν εις την Αγίαν Λαύραν απεφάσισαν και ύψωσαν την σημαίαν της επαναστάσεως κατά τας 23 Μαρτίου 1821, προσφέροντες πάνδημον δοξολογίαν προς τον Ύψιστον και με το σύνθημα «ή ζωή και ελευθερία ή θάνατος».
11. Ο Κανέλλος Δελληγιάννης στη σελίδα 205 γράφει
«Εγενικεύθη ο αγών εις όλας τας τάξεις των Πελοποννησίων μέχρι 25 των Μαρτίου, ώστε καθιερώθη αυτή η εθνοσωτήριος ημέρα του Ευαγγελισμού, ως ημέρα της παλιγγενεσίας».
12. Στην Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης του Σπυρίδωνα Τρικούπη (βιβλίο 1, Α μέρος, σελίδα 70) διαβάζουμε στα γεγονότα του 1820
«Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης απεφάσισε εν πρώτοις να κατέλθει εις Ελλάδα και έστειλε και τίνας φέροντας μυστικά γράμματα εις την Πελοπόννησον, εις τας νήσους και εις την στερεάν Ελλάδα όθεν εμελέτα να αρχίσει τα ένοπλα κινήματά του την 25 Μαρτίου, ημέραν του Ευαγγελισμού, ως ευαγγελιζομένην την πολιτικήν λύτρωσιν του ελληνικού έθνους».
13. Ο Αρχιμανδρίτης Αμβρόσιος Φραντζής, μέλος της Φιλικής Εταιρείας στην Επιτομή της Ιστορίας της Νεώτερης Ελλάδος το 1839 (Α τόμος, σελίδα 102) γράφει ότι μετείχε ο ίδιος στην σύσκεψη των προκρίτων της Πελοποννήσου στο Αίγιο (Βοστίτσα) και λέει ότι
«εκεί αποφασίστηκε ρητά η Επανάσταση να ξεκινήσει την ημέρα του Ευαγγελισμού».
14. Ο Αμβρόσιος Φραντζής στον ίδιο τόμο Α και στη σελίδα 324. γράφει
«Ο Γρηγόριος Δικαίος κατετάραττε συνεχώς τον εγκέφαλον των πάντων, παρουσιαζόμενος ως αντιπρόσωπος προσωρινός του Α. Υψηλάντου, και παριστάνων θετικώς ότι η ημέρα της ενάρξεως είναι διωρισμένη πανταχού η 25 Μαρτίου, ότι την αυτήν ημέραν πυρπολείται ο Σουλτανικός στόλος, ότι δίδεται πυρ εις όλην την Κωνσταντινούπολιν, ότι φονεύεται ο Σουλτάνος (…) Αυτά ταύτα διεφημίζοντο και από μέρους του Θ. Κολοκοτρώνη, του Νικηταρά, και Αναγνωσταρά».
15. Στον τόμο Α, σελίδα 338, ο Αμβρόσιος Φραντζής γράφει
“Αι πολιορκίαι δε αύται συνοδεύουσαι η μία την άλλην έλαβον την αρχήν των από της 25 Μαρτίου 1821 και ύστερον.”
16. Ο Αμβρόσιος Φραντζής στον Τόμο Β΄, σελίδα 241 γράφει
«Οι Πελοποννήσιοι καθ’ όλας τας επαρχίας της Πελοποννήσου άδραξαν τα όπλα κατά των Οθωμανών (τω 1821 μαρτίου 25), υψώσαντες τας της ελευθερίας σημαίας…»
17. Στην Αναφορά στρατιωτικών και προκρίτων για την παράδοση του Νεοκάστρου Πύλου. Αρχεία της Ελληνικής παλιγγενεσίας. 1857 (επανέκδοση Βουλής, 1971), Τομ. 1, σελ. 445, 446 διαβάζουμε
«Φανερώνομεν οι κάτωθι υπογεγραμμένοι αρχιστράτηγοι, οι καπεταναίοι ξηράς και θαλάσσης , ότι από τας 25 Μαρτίου του παρόντος χρόνου, κατά την υψηλήν προσταγήν, ήλθομεν με τα στρατεύματά μας της ξηράς, καθώς και δια θαλάσσης με τα καράβιά μας, και επολιορκήσαμεν το κάστρον λεγόμενον Νεόκαστρον, … [υπογραφές] 1821 Αυγούστου 7, Νεόκαστρον [Πύλος]»
18. Απόσπασμα ομιλίας του Αλέξανδρου Δεσποτόπουλου το 1861 της Μονής της Αγίας Λαύρας («Σύντομο Πανηγυρικόν Λογίδριον εκφωνηθέν εις την 25η Μαρτίου παρ’ Αλεξάνδρου Δεσποτόπουλου εν τη Αγία Λύρα, Πάτραι, 1861).
«Θεωρώ εμαυτόν ευτυχή, διο΄τι εν τω μέσω της κλαγγής και του καπνού αυτών των ιδίων τουρκοφάγων όπλων, από του Ιερού λόγου αντηχησάντων και υπό τον κυματισμόν αυτής της παρά του Ιεράρχου Γερμανού υψωθείσης Σημαίας του Σταυρού εν τη αυτή του 1821 ημέρα…».
19. Στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (τεύχος ΙΒ’, σελίδα 82, εκδοτική Αθηνών) διαβάζουμε
«πληροφορούμαστε ότι υπάρχουν μαρτυρίες από οικογειακά αρχεία αγωνιστών που αναφέρουν ότι όχι μόνο αποφασίστηκε τότε στην Αγία Λαύρα η έναρξη της Επαναστάσεως αλλά πως έγινε και ειδική δοξολογία στις 17 Μαρτίου, ημέρα εορτής του τιμωμένου εκεί Αγίου Αλεξίου και επακολούθησε ορκωμοσία. Οι ίδιοι συνδέουν με αυτή, τη σύσκεψη την αποστολή από τα Καλάβρυτα στον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη μηνύματος των Σολιώτη και Σκαλτσά με ημερομηνία 19 Μαρτίου που συμβολικά ανέφερε
«Εξοχώτατε Α.Μ. Χθες ετελέσθη το στεφάνωμα και έστω τις γνώσιν Σας. Καλάβρυτα τη 19 Μαρτίου 1821. Υπογραφαί. Νικόλαος Χριστοδούλου Σολιώτης, Α. Σκαλτσάς».
Και εξηγούν ότι η λέξη «στεφάνωμα» σήμαινε πως κηρύχθηκε η Επανάσταση και έγινε ορκομωσία.
20. Φωτόπουλος Θ. Αθανάσιος στην Αυτοβιογραφία Βασιλείου Πετιμεζά, Πρακτικά του Γ’ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, Καλαμάτα, 1985, δημοσιευμένο στα Πελοποννησιακά, Παράρτημα 13, 1987-1988, σελ. 138-156. (πρώτη έκδοση). Διαβάζουμε
“Φθάσαντες εις την Αγίαν Λαύραν οι ως ανωτέρω προύχοντες και ημείς οι τεσσαράκοντα οπλίται την 20 Μαρτίου, εμείναμεν εκεί, ότε την 25ην Μαρτίου του Ευαγγελισμού το πρωΐ ψάλλοντες εις τον Θεόν δοξολογίαν και ορκισθέντες επί του ιερού Ευαγγελίου ή να ελευθερωθώμεν από τους Τούρκους ή να αποθάνωμεν, και υψώσαντες την σημαίαν της Επαναστάσεως ηρχίσαμεν να πυροβολώμεν και να τραγουδούμε τ’ άσματα του Ρήγα Φεραίου.”
21. Ο Ιωάννης Φιλήμων, ιστορικός του Αγώνα στο «Ιστορικόν Δοκίμιον» (1860), τόμος Γ. σελίδα 70 γράφει
«Αι δύο μοναί της Λαύρας και του Προφήτου Ηλιού αξιούνται της δάφνης περί των πρωτείων κατά τον αγώνα. Η Λαύρα εδέχθη τους Αχαιούς συσκεφθέντας και πρώτους κινηθέντας κατά την Πελοπόννησον. Ο Προφήτης Ηλίας εδέχθη τους Φωκείς συσκεφθέντας και πρώτους κινηθέντας κατά την Στερεάν».
22. Ο Ιωάννης Φιλήμων στον τόμο Γ, σελίδα 24-25 γράφει
«Θεωρούμεν την 25 μαρτίου, αν ουχί γεγονός, ιδέαν όμως λαμπράν και ελληνικωτάτην, ως στηριζομένην επί των αναλοιώτων αρχών της αγίας υμών εκκλησίας, φέρουσα δ’ ύψος μέγα και βεβαιούσαν την πάντοτε σωτήριον ενότητα και συγχώνευσιν του θρησκευτικού και εθνικού πνεύματος»
23. Ο Ιωάννης Φιλήμων, Δοκίμιον ιστορικόν, 1860, τομ. Γ, σελ. 410.
Ήδη τον Μάιο του 1821, η Κοινότητας Ήλιδος της Πελοποννήσου θεωρεί την 25η Μαρτίου αρχή νέου ημερολογίου. Σε έγγραφο της 25 Μαΐου 1821, υπογράφει “Κούκουρα της Γαστούνης, Έτος πρώτον από της 25 Μαρτίου“.
24. Ο Ιωάννης ΦΙλήμων στα Προλεγόμενα στα Υπομνήματα του Π. Π. Γερμανού, σελ. 21 γράφει
«Αληθινόν είναι, ότι η Επανάστασις έλαβε χαρακτήρα γενικώτερον από της 25»
25. Ο Στέφανος Τρικούπης στην Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσσεως (εκδ. 3, τόμος Α΄, σελίδα 252) μεταφέρει το πλήρες κείμενο της πρώτης προκήρυξης της Επανάστασης. Το ίδιο κείμενο με την ίδια ημερομηνία παραθέτει και ο Ιωάννης Φιλήμων στο Ιστορικόν Δοκίμιον περί Ελληνικής Επαναστάσεως, τόμος Γ, σελίδα 28-29
Την ημέρα αυτή του Ευαγγελισμού εξεδόθη η πρώτη προκήρυξη προς τας ευρωπαϊκάς αυλάς, εκ μέρους του Αρχιστρατήγου των Σπαρτιατικών στρατευμάτων Πέτρου Μαυρομιχάλη και της Μεσσηνιακής Γερουσίας της εν Καλαμάτα, στο όνομα του ελληνικού γένους.
26. Ο Καρανικόλας Κ. Παντελεήμων (Μητροπολίτης Κορίνθου), Το Κρανίδι. Εκδ. «Πνοή», Μητροπόλις Κορίνθου, 1980, σελ. 134, 135, δημοσιεύει οικογενειακά έγγραφα Κρανιδιωτών και αναφέρει
Στις 25 Μαρτίου ορκίζεται ως αρχηγός των Στρατιωτικών Δυνάμεων Αργολίδος με απόφαση προεστών της Αργολίδος (και των νησιών της) ο ιερέας Αρσένιος Κρέστας (Παπαρσένης). Αυτός, την ίδια μέρα μαζί με τον Μπόταση, προεστό των Σπετσών, ειδοποιεί τους ξένους που βρίσκονταν στο Ναύπλιο να φύγουν για λόγους ασφαλείας, επειδή θα αρχίσει η πολιορκία του Ναυπλίου.
27. Ο Χρυσανθόπουλος (Φωτάκος) Φώτιος, στο βιβλίο Βίοι Πελοποννησίων ανδρών, έκδοση 1888, σελ. 267, γράφει
“Οι Σπετσιώται από όλας τας νήσους εφάνησαν πρόθυμοι και κατά την 25 Μαρτίου 1821 ύψωσαν την σημαίαν της επαναστάσεως.»
28. Ο Φωτάκος στα Απομνημονεύματα (σελίδα 23) γράφει:
«[μεταξύ 24 και 25 Μαρτίου] Καθώς έβλεπαν οι Έλληνες τας σημαίας και τους στρατιώτας εσήμαιναν των εκκλησιών τα σήμαντρα, και οι μεν ιερείς έβγαιναν ενδυμένοι τα ιερά άμφια και με το Ευαγγέλιον εις τας χείρας, οι δε χριστιανοί άνδρες, γυναίκες, παιδία, επαρακαλούσαν τον θεόν να τους ενδυναμώνη. Ο Αρχιμανδρίτης μάλιστα εφορούσε μίαν περικεφαλαίαν … Είχε δε και σημαιοφόρον ένα καλόγηρον θεώρατον, ο οποίος εκράτει ένα μεγάλον σταυρόν ψηλά εις τα χέρια και επήγαινε πάντοτε ‘μπροστά εις το στράτευμα. Ο κόσμος εγίνετο τοίχος και έκαμναν τον σταυρόν τους καθώς επέρνα ο καλόγηρος με τον σταυρόν.»
29. Ο Ηλίας Φωτεινός στο βιβλίο «Οι άθλιοι της εν Βλαχία Ελληνικής Επαναστάσεως το 1821», Λειψία 1846, σελίδα 29, γράφει , σελίδα 29
«Η ημέρα της ενάρξεως, είναι πασίγνωστον, ότι ήτο εκείνη των 25 Μαρτίου, αποφασισμένην δι’ όλα τα μέρη της Επαναστάσεως, επί ταύτης έπετο και ο Υψηλαντης να πράξη εν τη Μολδοβλαχία την έφοδόν του, άλλ’ ο προκαταλαβών θάνατος τον της Βλαχίας Ηγεμόνα, ως ειρέθη, συνήργησεν, ως εις καλήν επιτυχίαν, την άμεσον κίνησιν του Θεοδώρου (σ.σ. Βλαδιμηρέσκου), και επομένως επετάχυνε την ως επί τω μικρώ εν αυταίς ταις επαρχίαις άωρον έξοδον του Υψηλάντου»
30 Το 1836, με την ευκαιρία των γάμων του Όθωνα, εκδόθηκε χάλκινο μετάλλιο που στην μία όψη παριστάνει την κλασική σκηνή με τον Γερμανό να ορκίζει δύο αγωνιστές και με την επιγραφή «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ 25 ΜΑΡΤ. 1821».
31. Ο Δημήτρης Φωτιάδης στο βιβλίο «Η Επανάσταση του Εικοσιένα», στον 2ο τόμο, σελίδα 26 γράφει
«25 Μαρτίου 1821 το ‘Επαναστατικό Διευθυντήριο των Πατρών, συγκροτημένο από τους Παλαιών Πατρών Γερμανό, Κερνίκης Προκόπιο, Ανδρέα Ζαΐμη, Ανδρέα Λόντο, Μπενιζέλο Ρούφο, Σωτήρη Θεοχαρόπουλο και Ιωάννη Παπαδιαμαντόπουλο, εκδίδει διακήρυξη προς τις ευρωπαϊκές Δυνάμεις, που την επόμενη, 26 Μαρτίου, τη δίνει στους πρόξενους της Πάτρας».
Γάλλοι
32. Ο Γάλλος Καθολικός Φρανσουά Πουκεβίλ στο τετράτομο έργο περί της Ιστορίας της Επανάστασης που εξέδωσε το 1824, με το οποίο έγινε μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας, γράφει ότι ήταν αυτόπτης μάρτυρας, εξιστόρησε τα γεγονότα κει μετέφερε αυτούσια την ομιλία του π.Π. Γερμανού στην Μονή της Αγίας Λαύρας. (οι τόμοι στο google books)
33. Στην Γαλλική εφημερίδα Le Constitutionnel στις 6 Ιουνίου 1821 δημοσιεύεται περίληψη της ομιλίας του π.Π. Γερμανού. Η ημερομηνία που αναφέρεται είναι 8 Μαρτίου και σε παρένθεση 20 Μαρτίου (το τεύχος της εφημερίδας στο google books).
Μετάφραση στα ελληνικά
34. Στο Γαλλικό επιστημονικό περιοδικό L’ Ami de la Religion et du Roi, το 1831 διαβάζουμε στον τόμο Γ, σελίδα 73
«Η πόλη της Πάτρας έγινε παρανάλωμα ακόλουθο μιας επανάστασης επικεφαλής της οποίας ήταν ο Γερμανός, ο Έλληνας επίσκοπος της περιοχής»
35. Ο Μαξίμ Ρευμπώ, Γάλλος φιλέλληνας, στο βιβλίο του Memoires Sur la Grece το 1824 γράφει
«Ο π.Π. Γερμανός και οι προεστοί, κατόπιν κοινής συμφωνίας, ύψωσαν το λάβαρο του σταυρού στα Καλάβρυτα στις 4 Απριλίου 1821 (δηλαδή 23 Μαρτίου).
36. Στο Γαλλικό περιοδικό Journal de Savoie στις 15 Ιουνίου 1821 γίνεται η ίδια αναφορά στον π. Π. Γερμανό χωρίς συκεκριμένη ημερομηνία. (σελίδα 228)
Άγγλοι
37. Στις 11 Ιουνίου 1821, στο φύλλο 11269 των Times του Λονδίνου αναφέρεται το περιστατικό με ομιλία του π.Π. Γερμανού στο «μοναστήρι στο βουνό Βέλικο». Η ημερομηνία που αναγράφεται είναι Μαρτίου.
38. Ο Άγγλος πρέσβης Philip James Green στα απομνημονεύματά του που εξέδωσε το 1827 στο Λονδίνο συμπεριλαμβάνει την αναφορά της Αγγλικής πρεσβείας προς το Λονδίνο στις 6 Απριλίου (με το παλιό 25 Μαρτίου 1821) στην σελίδα 21 ότι
«η άφιξη του Αρχιεπισκόπου Γερμανού αναμένεται αγωνιωδώς, γιατί έχει ονομασθεί σ’ αυτή τη δύσκολη ώρα, στην Αρχιστρατηγεία»
39. Ο Τόμας Γκόρντον στην Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως (1832) στο βιβλίο Α, τόμος 1, σελίδα 78 γράφει αναφερόμενος στον π.Π. Γερμανό
«Από εκεί αυτός και οι σύντροφοί του έστειλαν γράμματα στους φίλους τους των άλλων επαρχιών και προετοίμαζαν ψυχικά τους ορεσίβιους για την επανάσταση. Τελικά ύψωσαν τη σημαία του Σταυρού και στις 21 Μαρτίου 1821 κυρίευσαν τα Καλάβρυτα».
40. Ο George Finlay, στην Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως (τόμος Α, σελ. 193 – εδώ ολόκληρο το βιβλίο) λέει
«Όλη η συνοδεία εξεκίνησε δια την μονήν της Λαύρας… έκαστος ήρχισε να συναθροίζη ενόπλους άνδρας προς υπεράσπισίν του. Τούτο δεν ήτον δύσκολον, καθότι οι απόστολοι της Εταιρίας είχον επιμείνη όπως ορισθή η 6 Απριλίου (25 Μαρτίου με το παλαιό ημερολόγιο) ως ημέρα της ενάρξεως της Επαναστάσεως».
Αμερικάνοι
41. Ο Αμερικανός H. Niles εκδίδει στη Βαλτιμόρη τον Σεπτέμβριο του 1821 μία σειρά ντοκουμέντων, στα οποία διαβάζουμε τα εξής, αναφερόμενος στο π.Π. Γερμανό
«Μία γενική επανάσταση ήταν αναμενόμενη στο Μοριά στις 6 Απριλίου» (25 Μαρτίου με το παλιό)
42. Ο Samuel G. Howe M.D. στο βιβλίο του Αn Historical sketch of the Greek Revolouition (New York, 1828) γράφει
«Αλλά ο Γερμανός, ο αρχιεπίσκοπος της Πάτρας, καθώς και αρκετοί από τους άνδρες με επιρροή καυστέρησαν, με διάφορες προφάσεις, να ανταποκριθούν στο κάλεσμα. Όταν έφτασε Απρίλιος 1821, στα Καλάβρυτα, μη έχοντας πλέον καμία δικαιολογία προέταξε ξαφνικά το σύμβολο του σταυρού, και κάλεσε τον λαό, εν ονόματι του Θεού και της ελευθερίας, να πάρει τα όπλα εναντίον των καταπιεστών του. Αυτό συνέβη στις 4. (23 Μαρτίου). Ο λαός ανταποκρίθηκε στο κάλεσμά του, έσπευσε να πάρει τα όπλα και οι λίγοι Τούρκοι που βρίσκονταν εκεί, πιάστηκαν αιχμάλωτοι. έτσι, η σπίθα άναωε, γιγαντώθηκε σε φλόγα και εξαπλώθηκε γρήγορα στο Μοριά»
43. Η Εφημερίδα Southern Recorder, Jul. 24, 1821, σελ. 1, ( http://milledgeville.galileo.usg.edu/ )
της άσημης κωμόπολης του Νότου, του Milledgeville, αναδημοσιεύει την είδηση ότι ο αρχιεπίσκοπος «Γερβός» εισήλθε στην Πάτρα το βράδυ της 6 Απριλίου και κήρυξε την επανάσταση με τη διακήρυξη «Σεβασμός στους Προξένους – Βοήθεια στους Χριστιανούς – Θάνατος στους Τούρκους».
Καναδοί
44. Καναδική εφημερίδα Spectateur Canadien, 30 Ιουν. 2013, σ. 3
“Επιστολές από την Τεργέστη αναφέρουν ότι ένα μεγάλο Ελληνικό πλοίο έφτασε από την Πάτρα … Έφυγε από την Πάτρα στις 4 Απριλίου και έφερε την είδηση ότι κηρύχθηκε πόλεμος μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων. Αναμένεται ότι η εξέγερση θα γενικευθεί στον Μοριά την 6 Απριλίου [25 Μαρ.].
Αυστριακοί
45. Ο Αντ. Πρόκες Όστεν, πρέσβης της Αυστρίας στην Κωνσταντινούπολη στην εξάτομη Ιστορία, η συγγραφή της οποίας ξεκίνησε το 1834 και τελείωσε το 1868 γράφει
«Ο Ανδρέας Λόντος, ο Ζαΐμης και Γερμανός, ο αρχιεπίσκοπος Πατρών, εξεκέινησαν με, αλλ’ εστάθησαν εις τα Καλάβρυτα, και μετ’ απατηλάς διαπραγματεύσεις μετά των Τούρκων διαδίδοντες την φήμην και εξ αυτής δήθεν φοβούμενοι, ότι οι Τούρκοι εσκόπουν να σφάξωσιν όλους τους εν Τριπόλει συνηγμένους αρχηγούς, ύψωσαν την 4 Απριλίου (23 Μαρτίου) την σημαίαν της επαναστάσεως»
Και τέλος
46. Το 1838 καθιερώθηκε από τον Όθωνα ότι η 25η Μαρτίου θα είναι η επίσημη ημερομηνία εορτασμού της Ελληνικής Επανάστασης. Οι περισσότεροι από τους αγωνιστές βρισκόταν ακόμη εν ζωή. Κανείς δεν αντέδρασε. Όλοι το δέχτηκαν!
Συμπεράσματα
- Η ορκομωσία των Αγωνιστών από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό στην Ιερά Μονή της Αγίας Λαύρας στα Καλάβρυτα και η θρυλική ομιλία του, αναφέρεται σε τόσο πολλές πηγές και τόσο διαφορετικές μεταξύ που δεν μπορεί παρά να αληθεύει.
- Η ακριβής ημερομηνία του συμβάντος διαφέρει από πηγή σε πηγή. Δεδομένων των ανωτέρω αλλά και του ότι ο ίδιος ο π.Π. Γερμανός φέρεται ότι βρισκόταν στην Πάτρα στις 25 Μαρτίου 1821, το συμβάν πρέπει να έγινε τις προηγούμενες ημέρες. Το πιθανότερο είναι να έγινε στις 17 Μαρτίου 1821, διότι εκείνη την ημέρα γιόρταζε η Μονή, διότι ήτανε η γιορτή του Οσίου Αλεξίου. Ο Όσιος Αλέξιος είναι ο πολιούχος της πόλης των Καλαβρύτων και η κάρα του βρίσκεται στη Μονή. Α
- Η επιλογή της ημέρας του Ευαγγαλισμού 25 Μαρτίου 1821 ως η ημέρα έναρξης της Επανάστασης είχε οριστεί από την Φιλική Εταιρεία από το 1820 και αυτό ήταν γνωστό σε όλους και είχε επιβεβαιωθεί και από την σύσκεψη των προκρίτων της Πελοποννήσου στις αρχές του 1821. (αυτό γίνεται αποδεκτό ακόμα και από ιστορικούς που έχουν ασκήσει κριτική στους «μύθους της επανάστασης» και τάσονται στην αναθεωρητική σχολή όπως η Χριστίνα Κουλούρη )
Οι πηγές συλλέχθηκαν από τις εξής μελέτες και άρθρα. Τα άρθρα περιλαμβάνουν περισσότερες πηγές από τις προαναφερθέντες.
Τη δική μας μελέτη στο Αντίβαρο το 2011 ως αντίκρουση στην εκπομπή του ΣΚΑΙ για το 1821
Οπτικοακουστικό υλικό αντίκρουσης της σειράς του ΣΚΑΙ «1821» – Ιστορικές πηγές!
που είχε βασιστεί στο άρθρο του Γιώργου Κεκαυμένου
Το άρθρο του Γεωργίου Λουκίδη
και το άρθρο του Χρήστου Κορκόβελου
Ενδιαφέρον και το εξής άρθρο του Δημήτρη Σταθακόπουλου
4 comments
Θερμά Συγχαρητήρια για τήν συντομογραφία σας. Η συγγραφική σας μέθοδος (συστηματικές ή και καταιωνιστικές αναφορές σε ΠΗΓΕΣ) είναι η πλέον αποτελεσματική και αποδοτική για να σπρώξουμε σωρηδόν τους ψευδο-αποδομητές τού 1821 στον σκουπιδοντενεκέ τής ιστοριογραφίας.
Εντούτοις, έχω τήν εντύπωση ότι αρκετά ίσως ασχοληθήκαμε με δαύτους και τίς ανοησίες τους.
Μήπως θα έπρεπε σιγά-σιγά να επικεντρωθούμε στο να αναλύσουμε και αναδείξουμε τούς λόγους, αίτια και δυναμικές τού Αγώνα τής Παλιγγενεσίας, που παρώθησαν τόν Βαρώνο Pierre de Coubertin να αξιολογήσει τό 1821 ως “τό σπουδαιότερον, υπό πολλάς απόψεις, γεγονός τού 19ου αιώνος”; Νομίζω ότι αυτή είναι η ιστοριογραφική πρόκληση ενώπιόν μας εν όψει τής προσεγγιζούσης Διακοσιετηρίδος.
“Το έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικόν ό,τι είναι αληθινόν!”
Ή όχι;…
Η πιο αξιόπιστη και αδιαμφισβήτητη πηγή για το τι συνέβη στις 25 Μαρτίου και πώς και πότε άρχισε η επανάσταση είναι τα ίδια τα Απομνημονεύματα του Π.Π.Γερμανού ό,τι και να λέει κάθε άλλος!Παραθέστε τα επιτέλους!
Εκεί λοιπόν πολύ έντιμα ποιών, ο αναφερόμενος από άλλους ως πρωταγωνιστής, αν και αναφέρει πάμπολλες λεπτομέρειες,επανειλημμένα μάλιστα και την απόλυτη διαφωνία του με τον απεσταλμένο της Φιλικής Παπαφλέσσα τον οποίο και υβρίζει χυδαία, δεν αναφέρει απολύτως τίποτα για κήρυξη από αυτόν της Επανάστασης στην Αγ. Λαύρα της (ήδη ξεκινημένης στο Μωριά από τις 14 Μαρτίου με χτύπημα φοροεισπρακτόρων, κατά προτροπή Κολοκοτρώνη από τον Σολιώτη και τα παλικάρια του και ενώ ήδη από 21 ως 23 Μαρτίου ήταν απελευθερωμένα Καλάβρυτα, Καλαμάτα, Πάτρα!…)
https://tempo24.news/eidisi/168815/i-proti-toyfekia-tis-epanastasis-epese-stin-oreini-akrata-diimero-ekdiloseon-se-agridi
Για το πώς και πού ξεκίνησε, στον ελλαδικό χώρο, η Επανάσταση του ’21, έχουν γραφτεί πολλά.
Η «επίσημη» άποψη, είναι ότι ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, με πρόκριτους και αγωνιστές, μετά από δοξολογία που έγινε στη Μονή της Αγίας Λαύρας στις 25 Μαρτίου 1821, ύψωσαν το λάβαρο της Επανάστασης.
Τα γεγονότα όμως φαίνεται, ότι δεν είναι ακριβώς έτσι.
aglav1
Ας δούμε τι γράφουν οι διάφορες πηγές που έχουμε στη διάθεση μας.
Σε παλαιότερα σχολικά βιβλία («Ιστορία των Νεωτέρων Χρόνων για την Στ’ Δημοτικού», σελ. 46), υπήρχε η εξής αναφορά:
«Την 25η Μαρτίου 1821 ο Επίσκοπος Παλαιών Πατρών Γερμανός με τους προκρίτους των Καλαβρύτων Ανδρέα Ζαΐμη και του Αιγίου Ανδρέα Λόντο ύψωσαν τη σημαία της Επανάστασης στο μοναστήρι της Αγίας Λαύρας. Εκεί, ύστερα από κατανυκτική λειτουργία ο φλογερός εκείνος Επίσκοπος κάτω από τον ιστορικό πλάτανο του μοναστηριού κάλεσε τους γενναίους πολεμιστές να ορκιστούν «ελευθερία ή θάνατος».
Όλοι οι συγκεντρωμένοι πατριώτες γονατιστοί με ξεγυμνωμένα τα γιαταγάνια, ορκίστηκαν «να μη μείνει Τούρκος στον Μοριά, μηδέ στον κόσμο όλο». Από την Αγία Λαύρα, κατέβηκαν στην Πάτρα και εξανάγκασαν τους Τούρκους να κλειστούν στο κάστρο».
Στα μεταγενέστερα σχολικά βιβλία, δεν αναφέρεται η δοξολογία στην Αγία Λαύρα από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό. Αυτό εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο αμφισβήτησης ιστορικών γεγονότων, θεωρούν ορισμένοι.
Το σίγουρο είναι, ότι πριν τις 25 Μαρτίου 1821, όπως προκύπτει από μαρτυρίες αγωνιστών του Αγώνα, είναι γίνει διάφορες ενέργειες, κάποιες οργανωμένες και μερικές μεμονωμένες, σε βάρος των Τούρκων. Ας δούμε τι έγινε τότε και θα επανέλθουμε στον Παλαιών Πατρών Γερμανό και την Αγία Λαύρα.
Προεπαναστατικά επεισόδια στον Μοριά – Αρεόπολη, Καλάβρυτα, Αίγιο, Καλαμάτα.
Μετά το άδοξο τέλος της Επανάστασης στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης είχε ορίσει την 25η Μαρτίου, ημέρα εορτής του Ευαγγελισμού για τους Ορθόδοξους Έλληνες, ημέρα έναρξης της Επανάστασης «ως ευαγγελιζόμενη την πολιτικήν λύτρωσιν του ελληνικού έθνους». Διατυπώθηκαν και άλλες απόψεις, από πρόκριτους του Μοριά, για έναρξη της Επανάστασης στις 23 Μαΐου (εορτή των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης), όμως η έντονη δράση του Κολοκοτρώνη, του Παπαφλέσσα, του Αναγνωσταρά και άλλων έφερε τις εξελίξεις πιο νωρίς και από τις 25 Μαρτίου 1821.
Ο πρώτος που σήκωσε τα όπλα εναντίον των Τούρκων, όπως είχε υποσχεθεί στον Παπαφλέσσα, ήταν ο μυημένος στη Φιλική Εταιρεία Ταχυδρόμος Νικόλαος Σολιώτης.
Στις 14 Μαρτίου 1821, όπως αφηγείται ο ίδιος στα απομνημονεύματά του, έστησε ενέδρα και χτύπησε στις Πόρταις, κοντά στο Αγρίδι, τους ταχυδρόμους που μετέφεραν επιστολές του καϊμακάμη Σελίχ στον Χουρσίτ, που πολιορκούσε τον Αλή πασά στα Γιάννενα.
aglav2-
Στις 16 ή 18 Μαρτίου, ακολούθησε επίθεση των Χονδρογιανναίων, με την ευχή του Ασημάκη Ζαΐμη, εναντίον του εισπράκτορα Σεϊδή Λαλιώτη, που μετέφερε μαζί με τον καταγόμενο από τη Βυτίνα τραπεζίτη Ν. Ταμπακόπουλο δημόσια χρήματα από τα Καλάβρυτα στην Τριπολιτσά.
Η απόπειρα έγινε στη θέση Χελωνοσπηλιά κοντά στις Κατσάναις. Ο Σεϊδής κατόρθωσε να ξεφύγει και έντρομος διηγήθηκε στους Τούρκους αγάδες την περιπέτειά του. Τότε, ο καϊμακάκης Σελίχ, εξέδωσε διαταγή προς τους προύχοντες, να χτυπήσουν ανελέητα κάθε νέο κρούσμα κλοπής, διαφορετικά οι συνέπειες θα είναι βαρύτατες γι’ αυτούς.
Η διαταγή αυτή, με ημερομηνία 20 Μαρτίου 1821, έχει πολύ μεγάλη σημασία, καθώς αποτελεί σημαντικό στοιχείο για τη χρονολόγηση των προεπαναστατικών επεισοδίων.
Άλλα γεγονότα των ημερών εκείνων, ήταν η επίθεση και ο φόνος, μετά από διαταγή του Ασημάκη Φωτήλα, στο Λιβάρτζι δύο Τούρκων σπαχήδων (ενοικιαστών φόρων) από την Τριπολιτσά, των Τσιπουγλαίων.
Η φονική επίθεση, από τον Νικόλαο Σολιώτη και πάλι, εναντίον Αλβανών στο Βερσοβά, η προσβολή και ο φόνος μερικών από 18 Τούρκους που πηγαίνοντας από τα Σάλωνα (Άμφισσα) στην Τριπολιτσά, έπεσαν στην παγίδα των Πετμεζαίων στην Ακράτα, καθώς και ο φόνος στο Ανάγυρο του Σοπωτού, των Μουκαπελεμτσίδων, που συνόδευαν τους Ασήμαγα και Ομέραγα, από τους Σ. Πανόπουλο, Α. Κίσο, Π. Βλάντη κ.ά.
Η πρώτη καθαρά πολεμική επιχείρηση του αγώνα όμως, ήταν η επίθεση εναντίον του Τούρκου Βοεβόδα (διοικητή), των Καλαβρύτων Ιμπραήμ πασά Αρναούτογλου, που είχε ξεκινήσει στις 18 (ή στις 20) Μαρτίου για την Τριπολιτσά.. Προπορεύονταν ο δούλος και ο καφετζής του, με εντολή να κάνουν τις απαραίτητες προετοιμασίες στο τσιφλίκι του στην Ντάρα για την διανυκτέρευσή του εκεί.
Οι Πετμεζαίοι είχαν στήσει ενέδρα στη θέση Παλαιόπυργος και σκότωσαν τον δούλο του βοεβόδα. Αργότερα, οι ίδιοι μαζί με τους Μαζαίους, έστησαν ενέδρα και στον καφετζή του Αρναούτογλου, τον οποίο επίσης σκότωσαν. Έντρομος ο βοεβόδας μόλις πληροφορήθηκε τα γεγονότα, αυτά κλείστηκε μαζί με τους Τούρκους κατοίκους της περιοχής στους τρεις οχυρούς πύργους των Καλαβρύτων.
Τα γεγονότα αυτά, οδήγησαν την κεντρική τουρκική διοίκηση στην Τριπολιτσά να φυλακίσει τους Έλληνες αρχιερείς και πρόκριτους, που κρατούσε ως ομήρους. Τούρκοι πρόσφυγες άρχισαν να φθάσουν στην Τριπολιτσά, ενώ οι Έλληνες έκρυβαν τις οικογένειές τους σε ορεινά κρησφύγετα και, όσοι μπορούσαν, τις έστελναν σε μέρη μακριά από τον Μοριά, κυρίως στα νησιά.
aglav3
Η αδούλωτη Μάνη, με τους ικανούς και γενναίους πολεμιστές, ήταν το ιδανικό μέρος για την έναρξη της Επανάστασης. Οι οικογένειες των Μούρτζινων (ή Τρουπάκηδων) και των Τζαννετάκηδων, είχαν ταχθεί αναφανδόν υπέρ της γρήγορης έναρξής της. Αντίθετα, ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, ήταν πιο επιφυλακτικός. Όταν όμως οι Φιλικοί της Κων/πολης, βοήθησαν τον γιο του Γεώργιο που κρατούσαν οι Τούρκοι ως όμηρο στην Πόλη, ως εγγύηση της πατρικής πίστης προς τον σουλτάνο, να απελευθερωθεί άρχισε να αναθεωρεί τις απόψεις του.
Η άφιξη του Γεώργιου στη Μάνη, με τις ενθουσιώδεις επαναστατικές του αρχές και ο πολεμικός αναβρασμός, οδήγησαν τους Μανιάτες στην κήρυξη της Επανάστασης στην Αρεόπολη (τότε Τσίμοβα), στις 17 Μαρτίου 1821. Πιθανότατα, στον ναό των Ταξιαρχών στην Αρεόπολη, έγινε δοξολογία.
Έχει διασωθεί ο Όρκος των Μανιατών μπροστά στους Ταξιάρχες. Με τη φράση:
«Ορκίζομαι, «Ταν ή επί Τας» και «Νίκη ή Θάνατος» υπέρ Πίστεως και Πατρίδας», έκλεινε ο Όρκος.
Καθώς οι Μανιάτες δεν θεωρούσαν (και αυτό είναι αλήθεια), ότι είχαν σκλαβωθεί ποτέ, δεν χρησιμοποίησαν τη φράση «Ελευθερία ή Θάνατος», αλλά «Νίκη ή Θάνατος».
Στο μεταξύ, στις 21 Μαρτίου 1821, συγκεντρώθηκαν στα Καλάβρυτα 600 ένοπλοι αγωνιστές με αρχηγούς τον Σωτήρη Χαραλάμπη, τον Φωτήλα, τον Σωτήρη Θεοχαρόπουλο, τον Ιωάννη Παπαδόπουλο, τον Νικόλαο Σολιώτη και τους Πετμεζαίους, επιτέθηκαν εναντίον των Τούρκων που, όπως αναφέραμε, είχαν οχυρωθεί στους οχυρούς πύργους των Καλαβρύτων. Μετά από πενθήμερη αντίσταση, ο Αρναούτογλου αναγκάστηκε να παραδοθεί.
Ο απολογισμός των επιχειρήσεων, ήταν 2 Έλληνες νεκροί και 3 τραυματίες, μεταξύ των οποίων και ο Ν. Σολιώτης.
aglav4-
Με τα 100 όπλα που πήραν από τους Τούρκους οι νικητές, εξόπλισαν και άλλους επαναστάτες.
Ορισμένοι νεότεροι ιστορικοί, στηριζόμενοι σε απομνημονεύματα, αναφέρουν ότι πριν ξεκινήσουν οι αγωνιστές για την επιχείρηση αυτή, παρακολούθησαν δοξολογία στην Αγία Λαύρα και πήραν μαζί τους για σημαία, το λάβαρο της Μονής με τη χρυσοκέντητη παράσταση της Κοίμησης της Θεοτόκου.Παράλληλα, στο Αίγιο (τότε Βοστίτσα) είχαν συγκεντρωθεί περίπου 400 ετοιμοπόλεμοι Έλληνες. Οι Τούρκοι της πόλης, μετά τα γεγονότα των Καλαβρύτων, καθώς δεν υπήρχε κανένα ασφαλές οχυρό, ζήτησαν μόνο να φύγουν με ασφάλεια. Οι πρόκριτοι της πόλης, τους διευκόλυναν και τους προστάτευσαν να μεταβούν στην αντικρινή Φωκίδα, απ’ όπου θα έφευγαν για τα Σάλωνα.
Όταν έφυγαν οι Τούρκοι (το αργότερο στις 23 Μαρτίου), ο Ανδρέας Λόντος, ύψωσε στην πόλη του Αιγίου την πρώτη ελληνική επαναστατική σημαία, που είχε κόκκινο χρώμα κι ένα μαύρο σταυρό στη μέση. Πάντως δεν είναι βέβαιο πότε ακριβώς απελευθερώθηκε το Αίγιο.
Αλλά και στη νοτιοδυτική Πελοπόννησο, στις 22 Μαρτίου, από το απόγευμα ως τα χαράματα της επόμενης μέρας, 2.000 ένοπλοι της «Δυτικής Σπάρτης», με επικεφαλής τον Θ. Κολοκοτρώνη, τον Π. Μαυρομιχάλη, τους Μούρτζινους, τους Καπετανάκηδες, τους Κουμουντουράκηδες, τους Κυβέλλους, τους Χρηστέηδες και τον Π. Βενετσανάκο, κατέλαβαν τους λόφους γύρω από την Καλαμάτα, ενώ από την άλλη πλευρά της πόλης πλησίασαν ο Παπαφλέσσας με τον Νικηταρά.
Το πρωί της 23ης Μαρτίου 1821, οι ένοπλοι επαναστάτες μπήκαν στην πόλη. Ο Ηλίας Μαυρομιχάλης, συνέστησε στον διοικητή της Καλαμάτας Αρναούτογλου (και αυτός!), να παραιτηθεί από κάθε μάταια αντίσταση.
Πραγματικά, ο Αρναούτογλου παρέδωσε την ίδια μέρα με πρωτόκολλο την πόλη και τον τουρκικό οπλισμό. Το μεσημέρι, στις όχθες της Νέδας, μπροστά από τη βυζαντινή εκκλησία των Αγίων Αποστόλων, σε πανηγυρική ατμόσφαιρα, ενώ χτυπούσαν χαρμόσυνα οι καμπάνες, 24 ιερείς και ιερομόναχοι ευλόγησαν, μετά από μια συγκινητική δοξολογία τις ελληνικές σημαίες και όρκισε τους αγωνιστές.
aglav6
Στην Πάτρα, στο μεταξύ, ξέσπασαν συγκρούσεις μεταξύ Τούρκων και Ελλήνων (23 Μαρτίου). Την επόμενη οι Τούρκοι κλείστηκαν στο κάστρο της πόλης, ενώ στην Πάτρα κατέφθαναν Έλληνες από τα γύρω χωριά.
Στις 25 Μαρτίου, έφτασαν από τα Νεζερά στην πρωτεύουσα της Αχαΐας, ο Α. Ζαΐμης και ο Παλαιών Πατρών Γερμανός με 500 άνδρες, ο Α. Λόντος με 400 άνδρες από το Αίγιο, ο Μπενιζέλος Ρούφος, ο Κερνίκης Προκόπιος κ.ά. Στην πλατεία του Αγίου Γεωργίου, παρά τους κανονιοβολισμούς των Τούρκων, ο Παλαιών Πατρών Γερμανός (το κοσμικό όνομα του οποίου ήταν Γεώργιος Γκόζιας, και καταγόταν απ’ τη Δημητσάνα), έστησε τον Σταυρό στον οποίο ορκίστηκαν οι αγωνιστές: «Ελευθερία ή Θάνατος».
Αυτά ήταν, σύμφωνα με τις πηγές, τα (προ)επαναστατικά γεγονότα στον Μοριά ως τις 25 Μαρτίου 1821.
Στην Αγία Λαύρα έγινε στις 10 (ή στις 13 Μαρτίου), μια κρίσιμη σύσκεψη για την Επανάσταση. Σύμφωνα με τον Παλαιών Πατρών Γερμανό που ήταν παρών:
aglav5-
«… οι δε συσκεφθέντες απεφάσισαν να μην δώσουν αιτίαν τινά, αλλά ως πεφοβισμένοι να παραμερίσωσι εις ασφαλή μέρη». Άλλοι υποστηρίζουν ότι στη σύσκεψη αυτή όχι μόνο αποφασίστηκε τότε η κήρυξη της Επανάστασης, αλλά και ότι στις 17 Μαρτίου, ημέρα εορτής του τιμώμενου εκεί Αγίου Αλεξίου, έγινε δοξολογία και ακολούθησε ορκωμοσία. Υπάρχει σχετική επιστολή προς τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη που αναφέρει: «Εξοχότατε Α.Μ. Χθες ετελέσθη το στεφάνωμα (=κηρύχθηκε η Επανάσταση και έγινε η ορκωμοσία) και έστω εις γνώσιν Σας. Καλάβρυτα τη 19 Μαρτίου 1821. Υπογραφαί Νικόλαος Χριστοδούλου Σολιώτης, Α. Σκαλτσάς)».
Πολύτιμες είναι οι πληροφορίες που μας δίνει ο Γάλλος πρόξενος στην Πάτρα Hughes Poud Ueville, αδελφός του γνωστού Francois. Πρώτος Έλληνας που σκότωσαν οι Τούρκοι, ήταν ο Κεφαλλονίτης Βασίλειος Ορκουλάτος, υπηρέτης του αγγλικού προξενείου που είχε προσχωρήσει στην Επανάσταση. Τα πρώτα θύματα των Ελλήνων, ήταν δύο μαύρες: γυναίκες «Δεν τις έσωσαν ούτε οι κραυγές ούτε τα παρακάλια μου», γράφει ο H. Pouqueville.
Το αν έγινε την 25η Μαρτίου 1821 στην Αγία Λαύρα δοξολογία από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό, όρκιση των αγωνιστών κλπ., έχει απασχολήσει, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, πολλούς ιστορικούς και μη.
Βασική πηγή μας για το άρθρο αυτό, ήταν η «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ», της ΕΚΔΟΤΙΚΗΣ ΑΘΗΝΩΝ (τόμος ΙΒ’).