Γράφει ο Μηνάς Κασιμάτης
Αν σας ρωτούσαν, ποια ήταν η τελευταία Λειτουργία που έγινε στην Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη, τι θα απαντούσατε; «Στα 1453, την παραμονή τής Αλώσεως»; Λογικό φαίνεται. Όλοι θυμόμαστε από την Ιστορία την περίφημη τελευταία επίσημη Λειτουργία, στην οποίαν παρέστησαν οι υπερασπιστές τής Πόλεως, και όπου ο τελευταίος Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Παλαιολόγος –ο μετέπειτα «Μαρμαρωμένος Βασιλιάς»– ζήτησε συγχώρεση από όλους, προκειμένου να κοινωνήσει των αχράντων μυστηρίων.
Ίσως, πάλι, θυμάστε την τελευταία «Λειτουργιά» τού θρύλου, σύμφωνα με τον οποίον, αυτή έμεινε ημιτελής κατά το πρωινό τής Αλώσεως, όταν, την ώρα που οι Τούρκοι είχαν σπάσει την άμυνα τής Βασιλεύουσας και εισέρχονταν στην Αγια-Σοφιά, ο παπάς που την τελούσε εξαφανιζόταν από μια μυστική πόρτα πίσω από το ιερό, κρατώντας το δισκοπότηρο, και η οποία πόρτα εν συνεχεία χάθηκε θαυματουργικώς και έγινε τοίχος προκειμένου να μην εισέλθουν σε αυτήν και οι Τούρκοι, και πως ο παπάς θα εμφανιστεί ξανά για να την συνεχίσει, όταν με το καλό ελευθερωθεί η Πόλη!
Και όμως! Καμμία από τις δύο αυτές δεν ήταν η τελευταία λειτουργία στην Αγία Σοφία! Υπήρξε και μία άλλη, σχεδόν 500 χρόνια αργότερα, κατά τον 20ο αιώνα!…
Ένας τρελλός παπάς, με μια τρελλή ιδέα!
Τέλη 1918, οι δυνάμεις τής Αντάντ με προεξάρχουσα την Γαλλία και με συμμετοχή τής Πολωνίας κηρύσσουν το Πόλεμο κατά των Μπολσεβίκων στην περιοχή τής Κριμαίας, υποστηρίζοντας το αυτονομιστικό κίνημα των Ουκρανών. Την προσπάθεια, ύστερα από σχετικό αίτημα τής Γαλλίας, αποφασίζει να ενισχύσει με την αποστολή τού Α΄ σώματος Στρατού και ο Ελευθέριος Βενιζέλος από πλευράς Ελλάδος, ελπίζοντας σε ανταλλάγματα όσον αφορά περιοχές με ελληνικούς πληθυσμούς στην Ανατολή. Έτσι, τον Ιανουάριο τού 1919, δύο ελληνικές μεραρχίες που κινούνται προς την Κριμαία, σταθμεύουν στην Κωνσταντινούπολη, η οποία την εποχή εκείνη βρισκόταν υπό συμμαχική επικυριαρχία, ύστερα από το τέλος τού Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Στην Β’ Ελληνική Μεραρχία υπηρετούσε και ένας στρατιωτικός ιερέας, ο πατήρ Ελευθέριος Νουφράκης, Κρητικός, από τις Αλώνες τού Ρεθύμνου. Επρόκειτο για έναν ηρωικό ιερέα, που όπως έγραφε και ο αντιστράτηγος Δημήτριος Βακάς, πολεμούσε πλάι-πλάι με τους λοιπούς στρατιώτες, εμψυχώνοντάς τους σε κάθε δύσκολη στιγμή. Είχε δε ιδιαιτέρως διακριθεί στην μάχη τής Δοϊράνης κατά των Βουλγάρων.
Καθώς λοιπόν βρέθηκε σε εκείνα τα μέρη ο παπα-Λευτέρης, και επηρεασμένος από τους θρύλους τού Γένους, μια ιδέα άρχισε να τριβελίζει το μυαλό του, που τελικά την εκμυστηρεύτηκε σε τέσσερεις συναδέλφους του στρατιωτικούς: Όνειρό του, τους είπε, ήταν να ακουστεί ο λόγος τού Θεού και πάλι στην Αγία Σοφία! Ήθελε να κάνει μια χριστιανική λειτουργία, ξανά ύστερα από τόσα χρόνια, στον υπέρλαμπρο ναό τής Ορθοδοξίας! Με άλλα λόγια, να πραγματοποιήσει εκείνη την τελευταία λειτουργία, που δεν είχε ολοκληρώσει ο παπάς τού ναού την 29η Μαΐου τού 1453!
Την εποχή εκείνη, η Αγία Σοφία λειτουργούσε ως τζαμί (μετά μετετράπη σε μουσείο από τον Κεμάλ) και οι τέσσερεις άλλοι στρατιωτικοί –ο Ταξίαρχος Φραντζής, ο Ταγματάρχης Λιαρομάτης, ο Λοχαγός Σταματίου και ο Υπολοχαγός Νικολάου– επεσήμαναν στον παπα-Λευτέρη πως μια τέτοια ενέργεια, θα μπορούσε να έχει ανεξέλεγκτες συνέπειες. Θα προκαλούσε πάρα πολύ τους Τούρκους που θα βρίσκονταν εκεί, ενώ σχεδόν σίγουρα θα προξενούσε και διπλωματικό επεισόδιο, φέρνοντας σε δύσκολη θέση την Ελληνική Κυβέρνηση και τον Πρωθυπουργό, μιας που ούτε οι «Σύμμαχοι» δεν θα έβλεπαν με καλό μάτι αυτήν την πρόκληση κατά των Τούρκων.
Όμως ο παπα-Λευτέρης είχε πάρει την απόφασή του. Ήταν κατηγορηματικός: «Αν δεν έρθετε εσείς, θα πάω μοναχός μου! Μόνο ένα ψάλτη θέλω. Εσύ, Κωνσταντίνε (Λιαρομάτη), θα μου κάνεις τον ψάλτη;». Ο Λιαρομάτης απάντησε καταφατικά, και οι άλλοι τρεις, που στην πραγματικότητα συμμερίζονταν τον ίδιο πόθο με τον παπα-Λευτέρη, ακολούθησαν…
Η Λειτουργία στην Αγια-Σοφιά γίνεται πραγματικότης!
Το πλοίο που μετέφερε τη Μεραρχία είχε αγκυροβολήσει στ’ ανοιχτά, γι αυτό, προκειμένου να φτάσουν στην ξηρά, επιβιβάστηκαν σε μια βάρκα στην οποία κωπηλατούσε ένας Ρωμηός τής Πόλης, ο Κοσμάς, και σε λίγο αποβιβάστηκαν στην προκυμαία. Ο Κοσμάς έδεσε τη βάρκα και τους οδήγησε από τον συντομότερο δρόμο στην Αγια-Σοφιά. Η πόρτα ήταν ανοιχτή, λες και τους περίμενε. Οι Έλληνες προχώρησαν για να περάσουν εντός τού ναού. Ο Τούρκος φύλακας, βλέποντάς τους (μη ξεχνάτε, έβλεπε έναν χριστιανό ιερέα και τρεις Έλληνες Αξιωματικούς!) θέλησε να αντιδράσει και κάτι πήγε να πει, όμως τον καθήλωσε στη θέση του και τον άφησε άφωνο ένα άγριο κι αποφασιστικό βλέμμα τού Ταξίαρχου Φραντζή!
Μπήκαν μέσα με ευλάβεια και προχώρησαν κάνοντας τον σταυρό τους. Ο παπα-Λευτέρης ψιθύρισε με μεγάλη συγκίνηση: «Εἰσελεύσομαι εἰς τὸν οἴκον σου, προσκυνήσω πρὸς Ναὸν Ἅγιόν σου ἐν φόβῳ…». Όμως δεν χρονοτριβεί, διότι όλα πρέπει να γίνουν γρήγορα. Εντοπίζει τον χώρο στον οποίον βρισκόταν το Ιερό και η Αγία Τράπεζα. Βρίσκει ένα τραπεζάκι, το τοποθετεί σ’ αυτήν τη θέση, ανοίγει την τσάντα του, βγάζει όλα τα απαραίτητα για την Θεία λειτουργία, βάζει το πετραχήλι του και αρχίζει: «Εὐλογημένη ἡ βασιλεία τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων»… «Αμήν», αποκρίνεται ο Ταγματάρχης Λιαρομάτης, και η Θεία Λειτουργία στην Αγια-Σοφιά έχει αρχίσει!
Όλοι από την μικρή αυτή ομάδα σταυροκοπιούνται με κατάνυξη, ενώ οι αξιωματικοί μοιάζουν να τα ‘χουν χαμένα, καθώς τα πάντα είχαν γίνει τόσο ξαφνικά και έμοιαζαν σαν απίστευτο όνειρο! Η Θεία Λειτουργία προχωρεί κανονικά. Η Αγια-Σοφιά, ύστερα από 466 ολόκληρα χρόνια, ξαναλειτουργείται!!!
Ο παπα-Λευτέρης συνεχίζει. Όλα γίνονται ιεροπρεπώς, σύμφωνα με το τυπικό τής Εκκλησίας. Ακούγονται τα «ειρηνικά», το «Κύριε ἐλέησον», «Ὁ Μονογενὴς Υἱὸς καὶ Λόγος τοῦ Θεοῦ…», που γράφτηκε από τον ίδιο τον Ιουστινιανό, με την προσταγή και την φροντίδα τού οποίου χτίστηκε και η Αγια-Σοφιά. Ακολουθεί η «Μικρή Είσοδος», το «Τῇ Ὑπερμάχῳ Στρατηγῷ…», ο «Απόστολος» από τον Ταξίαρχο Φραντζή και το Ευαγγελικό Ανάγνωσμα από τον παπα-Λευτέρη. Χρέη νεωκόρου εκτελεί ο Υπολοχαγός Νικολάου.
Εν τω μεταξύ, η Αγια-Σοφιά αρχίζει να γεμίζει με Τούρκους. Ο παπα-Νουφράκης δεν πτοείται και συνεχίζει. Οι άλλοι κοιτάζουν σαστισμένοι πότε τον ατρόμητο παπά και πότε τούς Τούρκους, οι οποίοι έως εκείνη τη στιγμή παρακολουθούν σιωπηλοί, δυσκολευόμενοι προφανώς και εκείνοι να συνειδητοποιήσουν τι ακριβώς συμβαίνει μπροστά στα μάτια τους! Έλληνες μέσα στο στόμα τού Λύκου, τελούν Θεία Λειτουργία στην καρδιά ουσιαστικώς τής Τουρκίας!
Μετά το Ευαγγέλιο ακολουθεί το «Χερουβικό» από τον Ταγματάρχη Λιαρομάτη, ενώ ο παπα-Λευτέρης τοποθετεί το αντιμήνσιο πάνω στο τραπεζάκι, για να κάνει την Προσκομιδή. Οι Τούρκοι συνεχώς πληθαίνουν. Οι ώρες είναι δύσκολες, αλλά και ανεπανάληπτες, επικές! Ο παπα-Νουφράκης συνεχίζει. Βγάζει από την τσάντα ένα μικρό Άγιο Ποτήριο, ένα δισκάριο, ένα μαχαιράκι, ένα μικρό πρόσφορο κι ένα μικρό μπουκαλάκι με νάμα. Με ιερή συγκίνηση και κατάνυξη κάνει την προσκομιδή, ενώ ο Λιαρομάτης συνεχίζει να ψάλλει το «Χερουβικό». Όταν ολοκλήρωσε την Προσκομιδή, στρέφεται στον Υπολοχαγό Νικολάου και του λέει ν’ ανάψει το κερί για να ακολουθήσει η «Μεγάλη Είσοδος». Ο νεαρός Υπολοχαγός προχωρεί μπροστά με το αναμμένο κερί και ακολουθεί ο παπάς βροντοφωνάζοντας: «Πάντων ὑμῶν μνησθείη Κύριος ὁ Θεὸς…». Ακολουθούν οι «Αιτήσεις» και το «Πιστεύω», το οποίο είπε ο Ταξίαρχος Φρατζής .
Η Αγια-Σοφιά έχει πλέον γεμίσει με Τούρκους, ενώ ανάμεσά τους υπάρχουν και πολλοί Έλληνες τής Πόλης, που βρέθηκαν εκεί και παρακολουθούν με συγκίνηση τη λειτουργία, χωρίς όμως να τολμούν να εξωτερικεύσουν τα συναισθήματά τους, “δια τον φόβον των Ιουδαίων” δηλαδή των Τούρκων. Μόνο κάποιες στιγμές δεν μπορούν να συγκρατήσουν τα δάκρυα τους, μα σπεύδουν να τα σκουπίσουν, προτού αυτά τους προδώσουν.
Η Λειτουργία φτάνει στο ιερότερο σημείο της, όπου ο παπα-Λευτέρης, με πάλλουσα από τη συγκίνηση φωνή, λέει: «Τὰ σὰ ἐκ τῶν σῶν Σοὶ προσφέρομεν κατὰ πάντα καὶ διὰ πάντα», και όλοι οι αξιωματικοί γονατίζουν, ενώ η φωνή τού Ταγματάρχη Λιαρομάτη ακούγεται να ψέλνει το «Σὲ ὑμνοῦμεν, σὲ εὐλογοῦμεν, σοὶ εὐχαριστοῦμεν, Κύριε, καὶ δεόμεθά σου, ὁ Θεὸς ἡμῶν». Ακολουθεί το «Ἄξιον Ἐστί», το «Πάτερ ἡμῶν», ενώ στο άκουσμα τού «Μετά φόβου Θεοῦ πίστεως καὶ ἀγάπης προσέλθετε» όλοι οι αξιωματικοί πλησιάζουν και κοινωνούν των Αχράντων Μυστηρίων. Ο παπα-Λευτέρης λέει βιαστικά τις ευχές, και ενώ ο Λιαρομάτης ψέλνει το «Εἴη τὸ ὄνομα Κυρίου εὐλογημένον ἀπὸ τοῦ νῦν, καὶ ἕως τοῦ αἰῶνος…», καταλύει το υπόλοιπο τής Θείας Κοινωνίας και δίνει εντολή στον Υπολοχαγό Νικολάου, να βάλει γρήγορα –διότι η κατάσταση έχει αρχίσει να γίνεται επικίνδυνη– όλα τα πράγματα μέσα στην τσάντα, εν’ όσω εκείνος κάνει την «Απόλυση»!
Η τελική διάσωση των ηρώων από τους οργισμένους Τούρκους!
Η Θεία Λειτουργία στην Αγια-Σοφιά, έχει ολοκληρωθεί! Ένα όνειρο δεκάδων γενεών Ελλήνων έχει γίνει πραγματικότης! Ο παπα-Νουφράκης και οι τέσσερεις αξιωματικοί είναι έτοιμοι να αποχωρήσουν και να επιστρέψουν στο πλοίο. Η Εκκλησία όμως πλέον είναι παντελώς γεμάτη από Τούρκους, οι οποίοι έχουν αρχίσει να αγριεύουν και να γίνονται επιθετικοί, συνειδητοποιώντας τι ακριβώς είχε συμβεί μπροστά τους. Η ζωή των Ελλήνων κινδυνεύει άμεσα! Οι ήρωές μας πλησιάζονται μεταξύ τους, ώστε να γίνουν σαν ένα σώμα, αλληλοκαλύπτοντας ο ένας τον άλλον, και έτσι ενωμένοι προχωρούν προς την έξοδο.
Οι Τούρκοι ετοιμάζονται να τους επιτεθούν, όταν ξαφνικά ένας Τούρκος αξιωματούχος παρουσιάζεται με την ακολουθία του και τους λέει: «Ντουρούν χεμεν!», δηλαδή «Αφήστε τους να περάσουν»! Το είπε με μίσος και εκνευρισμό, καθώς πολύ θα ήθελε ο ίδιος να σκοτώσει τους θρασείς γκιαούρηδες. Όμως γνώριζε πως ο θάνατος πέντε Ρωμιών υψηλόβαθμων αξιωματικών μέσα στην Αγία Σοφία, δεν θα ήταν ωφέλιμος για την Τουρκία εκείνη την ώρα, κατά την οποίαν μάλιστα στ’ ανοιχτά τής θάλασσας βρίσκονταν δύο ετοιμοπόλεμες Ελληνικές Μεραρχίες, ενώ και η ίδια η Κωνσταντινούπολη βρισκόταν υπό την επικυριαρχία των Δυτικών νικητών τού Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Αυτό, προσωρινώς, έσωσε τον παπα-Νουφράκη και τους άλλους αξιωματικούς από το λιντσάρισμα! Βγαίνουν από την Αγια-Σοφιά και κατευθύνονται προς την προκυμαία, όπου τους περιμένει η βάρκα. Ένας μεγαλόσωμος Τούρκος τούς ακολουθεί, σηκώνει ένα ξύλο που κρατούσε, και ορμά για να χτυπήσει τον παπα-Νουφράκη. Ο ηρωικός παπάς το αντιλαμβάνεται και σκύβει για να προφυλαχθεί, αλλά ο Τούρκος καταφέρνει και τον χτυπά στον ώμο. Το σώμα τού ορθόδοξου ιερέως λυγίζει στιγμιαία από τον πόνο, αμέσως όμως μαζεύει τις δυνάμεις του, ανασηκώνεται και συνεχίζει να προχωρεί. Στο μεταξύ ο Ταγματάρχης Λιαρομάτης και ο Λοχαγός Σταματίου αντιδρούν, αφοπλίζοντας τον Τούρκο, την ώρα που αυτός είναι έτοιμος να δώσει πιο δυνατό -κι ίσως μοιραίο- χτύπημα στον παπά!
Με τα πολλά, φτάνουν στην βάρκα και επιβιβάζονται σε αυτήν. Ο Κοσμάς μαζεύει τα σχοινιά και αρχίζει γρήγορα να κωπηλατεί. Σε λίγο βρίσκονται πάνω στο ελληνικό πολεμικό πλοίο ασφαλείς και θριαμβευτές.
Βεβαίως, ως αποτέλεσμα τής παράτολμης ηρωικής πράξεώς τους, ακολούθησε διπλωματικό επεισόδιο, ενώ οι “Σύμμαχοι” διαμαρτυρήθηκαν εντόνως στον πρωθυπουργό τής Ελλάδος Ελευθέριο Βενιζέλο, ο οποίος αναγκάστηκε να επιπλήξει φαινομενικώς τον παπα-Λευτέρη Νουφράκη. Κρυφά όμως, επικοινώνησε μαζί του αργότερα και τον επαίνεσε, συγχαίροντας τόν πατριώτη ιερέα, που έστω και για λίγη ώρα ζωντάνεψε μέσα στην Αγια-Σοφιά τα πιο ιερά όνειρα τού Έθνους μας!
Επίλογος – Το τέλος τού Παπα-Λευτέρη Νουφράκη.
Αυτό λοιπόν ήταν σε γενικές γραμμές το ιστορικό τής έως σήμερα τελευταίας Λειτουργίας στην Αγια-Σοφιά, ύστερα από 466 χρόνια από την Άλωση τής Κωνσταντινουπόλεως, εκείνη την αποφράδα Τρίτη τής 29ης Μαΐου τού 1453…
Δυστυχώς, οι περισσότεροι Νεοέλληνες, αγνοούμε τα ονόματα των μελών αυτής τής ηρωικής ομάδος, που -έστω και για λίγο- εκπλήρωσαν έναν από τους πιο άγιους πόθους τού Γένους μας. Η πολιτεία, μέχρι τις μέρες μας, δεν τους τίμησε, ούτε με μια προτομή στην ιδιαίτερη Πατρίδα τού καθενός. Ποτέ όμως δεν είναι αργά!
Ο ίδιος ο κεντρικός πρωταγωνιστής, ο παπα-Λευτέρης, 21 χρόνια αργότερα από αυτά τα γεγονότα, το 1940, παρ’ ότι πλέον γέρος, επιμένει να δηλώσει εθελοντής στο Ελληνοαλβανικό Μέτωπο. Βρίσκεται κι αυτός στα χιονισμένα βουνά τής Αλβανίας να πολεμά τους Ιταλούς τού Μουσσολίνι. Εκεί παθαίνει κρυοπαγήματα, ενώ ένα παλιό του τραύμα στο πόδι από το Μικρασιατικό Πόλεμο τού δημιουργεί σοβαρότερα προβλήματα στην υγεία. Μεταφέρεται σε νοσοκομείο στην Αθήνα και τελικά ταλαιπωρημένος πεθαίνει στους Αμπελοκήπους τον Αύγουστο τού 1941.
Βιβλιογραφία – Δικτυογραφία
– Βοβολίνη Α. Κων/νου, Η Εκκλησία εις τον Αγώνα της Ελευθερίας 1453-1953, εκδ. Κέρκυρα, Αθήνα 2003.
– Κυριακού Ανδρέα, «Λειτουργία στην Αγία Σοφία τον Γενάρη του 1919», περιοδικό ‘Τα Πάτρια’, 1996, σελ. 4-5, 57-61.
– Λαδιά Εύας, «Παπα-Λευτέρης Νουφράκης: Λειτούργησε στην Αγία Σοφία 466 χρόνια μετά την άλωση», Ρεθυμνιώτικα Νέα, 30/5/2020,
– Στιβακτάκη Αντώνη, «Ο παπα-Λευτέρης Νουφράκης και η λειτουργία στην Αγια-Σοφιά το 1919», 3/6/1998, http://www.kairatos.com.gr/agiasofia.htm (Το κείμενο πρωτοδημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Ηρακλείου Κρήτης “ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ” την 3/6/1998).
– «Εκστρατεία της Κριμαίας», Βικιπαίδεια, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CE%BA%CF%83%CF%84%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%B5%CE%AF%CE%B1_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%9A%CF%81%CE%B9%CE%BC%CE%B1%CE%AF%CE%B1%CF%82
– http://ribandsea.com/articles/347-2010-05-09-14-53-52.html
– http://www.agiooros.net/forum/viewtopic.php?f=7&t=6636
==========================================================
Το ως άνω άρθρο ως ομιλία από τον αρθρογράφο στο Ανοιχτό Πανεπιστήμιο του Δήμου Ασπροπύργου, 26/3/2022.
3 comments
Μονο δακρυα ευχαριστηρια στους ηρωες προγονους μας.Ποιοι αραγε τους μνημονευουν στις ψυχες των μαθητων μας?
“Ο ίδιος ο κεντρικός πρωταγωνιστής, ο παπα-Λευτέρης, 21 χρόνια αργότερα από αυτά τα γεγονότα, το 1940, παρ’ ότι πλέον γέρος, επιμένει να δηλώσει εθελοντής στο Ελληνοαλβανικό Μέτωπο. Βρίσκεται κι αυτός στα χιονισμένα βουνά τής Αλβανίας να πολεμά τους Ιταλούς τού Μουσσολίνι. Εκεί παθαίνει κρυοπαγήματα, ενώ ένα παλιό του τραύμα στο πόδι από το Μικρασιατικό Πόλεμο τού δημιουργεί σοβαρότερα προβλήματα στην υγεία. Μεταφέρεται σε νοσοκομείο στην Αθήνα και τελικά ταλαιπωρημένος πεθαίνει στους Αμπελοκήπους τον Αύγουστο τού 1941”.
Όλα αυτά, καίτοι απολύτως αληθινά, δύσκολα γίνονται πιστευτά σήμερα. Έχομε αλλάξει τόσο πολύ, που μάς είναι αδιανόητα. Αυτή η γενιά των ηρωικών ανθρώπων έσβησε δια παντός και ούτε πρόκειται να δούμε ξανά τέτοιους.
Μπράβο που μας ανέδειξες παλιές μνήμες!