Toυ Βλάση Αγτζίδη*
Λίγα μόλις χρόνια μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες, οπότε οι Ελληνες –τουλάχιστον οι ελίτ αυτής της χώρας– έζησαν με πάθος το παραμύθι της Σταχτοπούτας, η σκληρή πραγματικότητα έστρεψε τη δημόσια συζήτηση στην ακριβώς αντίθετη φορά. Η παγκόσμια οικονομική κρίση, παράλληλα με την κρίση του ενιαίου νομίσματος, οδήγησε την ελλαδική κοινωνία σε μια πρωτοφανή κρίση και δυσανεξία. Εφερε παράλληλα στην επιφάνεια όλες τις δομικές δυσπλασίες του νεοελληνικού κρατικού εγχειρήματος. Ετσι η Ελλάδα αναδείχθηκε σε ιδιαίτερο και μοναδικό φαινόμενο στην Ευρώπη, καταλύτη μεγάλων αρνητικών αλλαγών.
Ποιες όμως είναι εκείνες οι παράμετροι που οδήγησαν την Ελλάδα σε μια τόσο δυσμενή θέση; Είναι μόνο η μεταπολιτευτική διαχείριση που μετέτρεψε το κράτος σε θεραπαινίδα των κομματικών μηχανισμών; Μήπως υπάρχουν βαθύτερες αιτίες, που ανάγονται στον τρόπο που συγκροτήθηκε η Ελλάδα ως έθνος–κράτος και απλώς επιδεινώθηκαν από την πρόσφατη διαχείριση;
Η ελληνική παλιγγενεσία, η δεύτερη μεγάλη αντιαπολυταρχική ευρωπαϊκή επανάσταση μετα τη Γαλλική, οδήγησε στη δημιουργία του νεαρού ελληνικού κράτους το 1830. Ομως, τα γεωγραφικά όρια του νεαρού εθνικού κράτους απείχαν πολύ από τα όνειρα των προοδευτικών διαφωτιστών που ονειρεύτηκαν και σχεδίασαν την Επανάσταση.
Το έθνος–κράτος ήταν μια νέα πολιτειακή μορφή που εμφανίστηκε μετά τη Γαλλική Επανάσταση και εξέφραζε την άνοδο των αστικών στρωμάτων στην εξουσία, ενάντια στους παλιούς φεουδάρχες και αριστοκράτες. Στην ελληνική, όμως, περίπτωση, το έθνος–κράτος δημιουργήθηκε σε μια περιοχή απ’ όπου απουσίαζαν πλήρως τα αστικά στρώματα. Δηλαδή, οι κοινωνικές εκείνες δυνάμεις που αντιστοιχούσαν στη νέα πολιτειακή μορφή. Τα εδάφη που αποτέλεσαν το έδαφος του ελεύθερου κράτους βρίσκονταν στην καθυστερημένη περιφέρεια της αυτοκρατορίας από την οποία αποσχίστηκαν. Τα μεγάλα αστικά κέντρα, όπου ζούσε και αναπτυσσόταν δημιουργικά ο ελληνισμός, βρέθηκαν εκτός των συνόρων.
Εντός των συνόρων, οι παραγωγικές δυνάμεις ήταν ελάχιστα ανεπτυγμένες, όπως και οι υπόλοιπες προϋποθέσεις που ήταν απαραίτητες για τη λειτουργία ενός έθνους–κράτους. Βασικό χαρακτηριστικό στην εξέλιξη της ελλαδικής κοινωνίας θα είναι η απουσία σημαντικών αστικών στρωμάτων. Ετσι το κράτος θα συγκροτηθεί στη βάση προαστικών, πατριαρχικών σχέσεων. Οι πραγματικές δομικές αδυναμίες θα οδηγήσουν σε μια ιδεολογική «υπερ–αναπλήρωση» βασισμένη στην αρχαιοελληνική ανάκληση, στην αναβίωση ενός νεκρού παρελθόντος ως αντιστάθμισμα στην υπαρκτή πολιτισμική ταυτότητα των εξωελλαδικών ελληνικών κέντρων. Παράλληλα, θα εδραιωθεί μέσω της αυτοαναγνώρισης η ιδεολογία της «μητρόπολης» ως συναίσθημα υπεροχής.
Ειδικά μετά την καθιέρωση του Συντάγματος του 1844, τα ισχυρά από την προεπαναστατική εποχή τοπικά συμφέροντα των προεστών και των φεουδαρχών θα καταλάβουν πλήρως και ολοκληρωτικά την εξουσία στο βασίλειο, θα επηρεάσουν αποφασιστικά τη μοναρχία, θα εδραιώσουν έναν πελατειακό κοινοβουλευτισμό και θα οδηγήσουν στην ανάπτυξη ενός παλαιοελλαδικού τοπικισμού, που στις κρίσιμες εποχές της Ιστορίας θα έχει μοιραία συμβολή στις εξελίξεις. Το γεγονός αυτό θα οδηγήσει σε υπερ–λειτουργία του κρατικού μηχανισμού, με αποτέλεσμα τη δημιουργία ισχυρών δεσμών μεταξύ ελεύθερης αγοράς και κρατικής–κομματικής λειτουργίας. Η πολιτισμική ενοποίηση του πληθυσμού και η δημιουργία μηχανισμών λειτουργίας που αντιστοιχούσαν στη νέα πολιτειακή μορφή απορρόφησαν τις δραστηριότητες των νέων ελίτ, κρατικοδίαιτων σε μεγάλο βαθμό, που αναπτύχθηκαν.
Σε αντίθεση με την κοινωνική εξέλιξη εντός του ελληνικού βασιλείου, ως απόρροια του Τανζιμάτ και του Χάτι Χουμαγιούν –δηλαδή της οθωμανικής περεστρόικα–, οι Ελληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας θα αναπτυχθούν ραγδαία καθ’ όλο το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Θα αναπτύξουν αξιοσημείωτα αστικά στρώματα, που μαζί με τους Αρμένιους και, λιγότερο, τους Εβραίους θα αποτελέσουν την οθωμανική αστική τάξη, την οποία θα επιχειρήσουν επιτυχημένα, από το 1908, να εξοντώσουν οι νεότουρκοι εθνικιστές. Ετσι, η μοναδική ελληνική αστική τάξη που διαμορφώθηκε ιστορικά και είχε χαρακτηριστικά που αντιστοιχούσαν στην ευρωπαϊκή τυπολογία, βρισκόταν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Οι εξελίξεις στην Ελλάδα και η πολιτική που θα επιλεγεί στις αρχές του 20ού αι. θα καθοριστούν από τις ενδοοθωμανικές εξελίξεις, την εμφάνιση ενός μιλιταριστικού εξτρεμιστικού τουρκικού εθνικισμού και την ήττα των μεταρρυθμιστικών οθωμανικών δυνάμεων. Η άνοδος στην εξουσία των μεταρρυθμιστικών δυνάμεων που ήταν συσπειρωμένες γύρω από τον Βενιζέλο εγγυόταν εν μέρει τη συμμετοχή του ελληνισμού στις κοσμογονικές αλλαγές που σύντομα επρόκειτο να έρθουν.
Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και οι μεταπολεμικές διευθετήσεις με τη Μικρασιατική Εκστρατεία υπήρξαν η μοναδική ευκαιρία αναίρεσης της αρχικής γενετικής αντινομίας. Η ενσωμάτωση των περιοχών όπου ζούσε και δρούσε η ακμαία ελληνική αστική τάξη και βρισκόταν στον άξονα Κωνσταντινούπολης–Σμύρνης, θα οδηγούσε στην αποκατάσταση μιας φυσιολογικής κοινωνικής δομής στο ελληνικό έθνος–κράτος.
Η αποτυχία του εγχειρήματος, που επί της ουσίας υπονομεύτηκε συνειδητά από τις κυρίαρχες ελίτ, σφράγισε αμετάκλητα τη μορφή της ελληνικής κοινωνίας.
* Ο κ. Βλάσης Αγτζίδης είναι ιστορικός.
http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_columns_115_18/12/2011_466592
2 comments
Μέχρι τοὺς Νεοτούρκους, καλὰ τὰ πάει. Ἐκεῖ τὰ χαλᾶ, διότι ἡ ἀστικὴ τάξη κατὰ κανόνα εἶναι πατριωτικὴ καὶ ὄχι κοσμοπολιτικὴ ὅπως ἦταν αὐτὴ τῶν Ὀθωμανῶν. Ἡ ἰθαγενὴς ἀστικὴ μερίδα τῶν δημοσίων ὑπαλλήλων, κατὰ κύριο λόγο, τότε, στρατιωτικῶν, ἤθελε μερίδα ἀπὸ τὸ προϊὸν ποὺ συσσώρευαν συνεχῶς, ἐν πολλοῖς ἀπομυζῶντες τὴν ὑπερχρεωμένη αὐτοκρατορία, οἱ ἐπιχειρηματίες καὶ ἐλεύθεροι ἐπαγγελματίες.
Στὴν Ἑλλάδα τὸ κίνημα τοῦ 1909 ἦταν παρακολούθημα τοῦ προηγηθέντος κινήματος τῶν Νεοτούρκων. Ἐδῶ, ὅμως, δὲν ὑπῆρχε ἐπιχειρηματικὸ περίσσευμα, μόνον δάνεια καὶ εὐεργέτες ἀπὸ τὸ ἐξωτερικό, ὁπότε οἱ κινηματίες στρατιωτικοὶ στράφηκαν ἀναγκαστικῶς κατὰ τῶν νομιμοφρόνων συναδέλφων τους. Ἀπ’ ἐκεῖ ξεκίνησε ὁ διχασμός : Ἀπὸ τὸν ἐπαγγελματικὸ καὶ συντεχνιακὸ ἀνταγωνισμὸ στὸ στράτευμα. Τὸ κίνημα τοῦ 1909 μᾶλλον ἀνέκοψε τὴν ἀνόρθωση ποὺ εἶχε ξεκινήσει ἀπὸ τὴν ἐπιβολὴ τοῦ Διεθνοῦς Οἰκονομικοῦ Ἐλέγχου.
Ἐκεῖνο πού εἶναι βέβαιον εἶναι ὅτι, καὶ νὰ εἴχαμε πάρει καὶ τὴν Σμύρνη καὶ τὴν Κωνσταντινούπολη, πάλι χρεωκοπημένοι θὰ εἴμαστε. Οἱ φορεῖς τῶν μεταρρυθμιστικῶν ἀξιῶν στὸν Ἑλληνόφωνο κόσμο εἶναι κατὰ 99% ἀνειλικρινεῖς καὶ μισοῦνται δικαίως σὲ ποσοστὸ 99%. Τὸ 1% τῶν εἰλικρινῶν μεταρρυθμιστῶν μισοῦνται ἀδίκως.
Τα συμπεράσματα του κειμένου προξενούν εύλογες παρατηρήσεις και απορίες :
α) εφόσον οι μεταρρυθμιστικές δυνάμεις συσπειρωμένες γύρω από τον Βενιζέλο, κατείχαν την εξουσία επί σημαντικό διάστημα πριν και μετά την Καταστροφή, ενισχυμένες μάλιστα με τους αστούς πρόσφυγες, γιατί απέτυχαν στον σκοπό τους; Μήπως γιατί ήταν κατ’ όνομα μεταρρυθμιστικές;
β) Ακμαία ελληνική αστική τάξη υφίστατο και στη Θεσσαλονίκη και στα Ιωάννινα, που ενσωματώθηκαν στο ελληνικό κράτος με τους Βαλκανικούς πολέμους. Γιατί δεν αρκούσε η δική τους παρουσία για την επίτευξη των απαραίτητων μεταβολών;
γ) παραγνωρίζεται ότι κι εάν ακόμη απελευθερωνόταν η Σμύρνη και η Κωνσταντινούπολη, η οικονομική τους δραστηριότητα στα πλαίσια του ελληνικού κράτους θα ήταν ουσιωδώς υποβαθμισμένη, αφού θα στερούντο της αχανούς οθωμανικής ενδοχώρας, στην οποία εν πολλοίς στηρίζονταν.
δ) εν πάση περιπτώσει, οι Έλληνες αστοί της Πόλης, της Σμύρνης, της Οδησσού, της Αλεξάνδρειας και πολλοί άλλοι, εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα προ πολλού. Γιατί η δική τους συμβολή δεν επέφερε την ποθούμενη “αναίρεση της αρχικής γενετικής αντινομίας” και “την αποκατάσταση φυσιολογικής κοινωνικής δομής”;
Διότι, απλούστατα, δεν είχαν την απαιτούμενη ισχύ και επιρροή ώστε να αντιπαρατεθούν στον βαθιά εγκατεστημένο νοσηρό κρατικό – κομματικό εναγκαλισμό, στον οποίο προτίμησαν απλά να προσαρμοσθούν. Θεωρώ, λοιπόν, πολύ πιθανότερο οι αστικές τάξεις της Πόλης και της Σμύρνης να εντάσσονταν στο “εν μέρει μεταρρυθμιστικό” κίνημα του Βενιζέλου, ασπαζόμενες κατ’ ουσίαν την παραδοσιακή λειτουργία του ελληνικού κράτους, παρά τη ρομαντική άποψη του αρθρογράφου ότι εκείνες θα επέβαλαν μεταρρυθμίσεις ώστε να αποκατασταθεί υγιής οικονομία και κοινωνία. Οι γενετικές ανωμαλίες σπανίως εξαλείφονται με φάρμακα.