Γράφει ο Στυλιανός Καβάζης.
«Όπου και να σας βρίσκει το κακό, αδερφοί,
Όπου και να θολώνει ο νους σας,
μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό
και μνημονεύετε Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη», γράφει και πολύ ορθά για τους δύο σπουδαιότερους εκπροσώπους της νεοελληνικής λογοτεχνίας ο ένας εκ των δύο νομπελίστων ποιητών μας Οδυσσέας Ελύτης. Πέρα όμως από αυτούς τους δύο πραγματικά ογκόλιθους, όταν βρίσκω τα δύσκολα, ανατρέχω πάντα και σε άλλον έναν μοναδικό καλλιτέχνη, όπου κατά την ταπεινή μου γνώμη αποτελεί κληρονόμο και άξιο συνεχιστή του έργου τους, τον Κυρ Φώτη!!
Ο Κόντογλου αγωνίστηκε μανιωδώς ενάντια στη Δυτικολαγνεία του «ανήκομεν εις την Δύσιν». Ένας λαός καλό είναι να είναι φίλος με όλους τους άλλους λαούς, αλλά να μην ανήκει σε κανέναν, παρά μόνο στον εαυτό του. Ειδ’ άλλως δεν είναι δυνατό να επιβιώσει – τουλάχιστον ανεξάρτητος, ελεύθερος και περήφανος. Και για να ανήκει στον εαυτό του, πάνω απ’ όλα πρέπει να κρατάει σαν το πιο πολύτιμο αγαθό το δέσιμο με τη ρίζα του, την παράδοσή του. Όσο πιο βαθιά και γερή είναι αυτή η ρίζα, τόσο πιο πολύ μπορεί να αντέξει και σε κακουχίες και σε δυστυχίες και σε κάθε προσπάθεια αλλοτρίωσης.
Η δική μας ρίζα βαστάει χιλιάδες χρόνια, είναι δηλαδή η πιο βαθιά από όλους τους λαούς της Δύσης. Κι όμως εμείς βαλθήκαμε να την κόψουμε μονάχοι μας. Γιατί; Επειδή χάψαμε αμάσητο το παραμύθι που μας σέρβιραν, ότι είμαστε κατ’ ευθείαν απόγονοι του Περικλή και του Αριστοτέλη, χωρίς ανάμεσα να παρεμβάλλεται τίποτα. Αλεξιπτωτιστές της ιστορίας. Επειδή αυτό που είναι ανάμεσα είναι το Βυζάντιο και η Ορθοδοξία, η ζώσα δηλαδή παράδοσή μας, αυτή που μας ενώνει με τις γιαγιάδες και τους παππούδες μας για να φτάσουμε ίσαμε τον Θεμιστοκλή και τον Όμηρο. Είναι το κομμάτι της αλυσίδας που κάποιοι μας πείσανε ότι μπορούμε να το κόψουμε και να το πετάξουμε κι όμως η αλυσίδα να μείνει ατόφια.
Ο Κόντογλου δεν δέχθηκε αυτή την άρνηση της παράδοσής μας. Αντιστάθηκε και αγωνίστηκε, ένας άνθρωπος σχεδόν μόνος του ενάντια σε δυνάμεις πολύ υπέρτερες. Αδιαφορώντας παντελώς για τον εαυτό του! Μετά τον πόλεμο αφιερώθηκε ολοκληρωτικά στην Αγιογραφία, παρ’ όλο που η κοσμική ζωγραφική θα του εξασφάλιζε πολύ περισσότερη δόξα αλλά και πλούτο. Δε λέω περισσότερο πλούτο, επειδή με την επιλογή του, όχι πλούτο δεν απόκτησε ποτέ αλλά ούτε μια δραχμή περιουσία (επί κατοχής είχε δώσει ακόμη και το σπίτι του στους μαυραγορίτες για δύο σακιά αλεύρι για να μην πεθάνουν τα παιδιά του από την πείνα). Παρέβλεψε ολοκληρωτικά το συμφέρον του κι έβλαψε τον εαυτό του αποτελώντας πρότυπο συνέπειας λόγου και έργων. Κι όχι μόνο τον εαυτό του, καθώς με την αφοσίωσή του στον αγώνα του, όχι μόνο δεν ωφέλησε, αλλά έφερε και μεγάλες δυσκολίες στην οικογένειά του. Ο Κόντογλου είχε πλήρη επίγνωση αυτής της κατάστασης και γι΄ αυτό έχει ζητήσει με κείμενά του, με συντριβή, συγγνώμη. Τον εαυτό του είναι εύκολο να τον διαθέσει κανείς. Τη γυναίκα του και τα παιδιά του όμως;
Τι ήταν εκείνο που παρακίνησε τον Κόντογλου να κάνει αυτόν τον αγώνα; Ήταν κάποιος προφήτης, που έβλεπε το 1955 τι θα γίνει εβδομήντα χρόνια αργότερα; Όχι, προφήτης δεν ήταν. Σα γνήσιος καλλιτέχνης όμως έβλεπε με τα μάτια της ψυχής, πολύ πιο καθαρά από όσο βλέπαμε εμείς με τα μάτια της λογικής. Έβλεπε να κινδυνεύουν τα θεμέλια του κόσμου του, τα οράματά του, όλα αυτά που πίστευε και αγαπούσε. Η Ρωμιοσύνη, η συνέχεια της Ελληνικής Φυλής και η Ορθοδοξία, που είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το Βυζάντιο και την βυζαντινή τέχνη. Στα μάτια του Κόντογλου όλα αυτά είναι ένα! Που εγώ θα το έλεγα «Η Ανατολή»! Η Ανατολή που μπήκε στο στόχαστρο κι εκεί παραμένει και σήμερα.
Κι ο Κόντογλου πάνω απ’ όλα ήταν πρόσφυγας από την Ανατολή! Που δεν την ξέχασε και δεν την απαρνήθηκε ποτέ, σε όλη του τη ζωή!
Τελειώνοντας θα παραθέσω δύο μικρά αποσπάσματα από κείμενα του που καταδεικνύουν με τον πιο γλαφυρό τρόπο αυτό το μπάχαλο που ζούμε σήμερα και ειδικότερα στον χώρο της τέχνης, που ήταν άλλωστε και το στοιχείο του. Γραφεί πριν από εβδομήντα και πλέον χρόνια αλλά είναι σαν να μην πέρασε μια μέρα:
«Κυττάξετε γύρω μας, τι κάνουνε οι σημερινοί άνθρωποι στις τέχνες, που άλλη φορά χαροποιούσανε και ξεκουράζανε τον άνθρωπο, γι’ αυτό κι οι Έλληνες λέγανε «τέχνη εστί τέρψις» και «ατυχήσασι τέχνη παρηγορία». Σ’ αυτό το χάος της απελπισίας που κατάφερε να κάνει ο άνθρωπος δεν απόμεινε τίποτα που να μην έχει απάνω του τη φριχτή σφραγίδα της τρέλλας και της φρίκης. Η πολιτική κατάσταση είναι μαύρη και σκοτεινή, η γνώση, η επιστήμη κι οι διάφορες θεωρίες τους είναι κι αυτές σαν βραχνάδες, το ίδιο και χειρότερο είναι και η τέχνη, που ήτανε η τελευταία ελπίδα και παρηγοριά για τον άνθρωπο. Καμαρώσετε τι «έργα» παρουσιάζουν οι «τέχνες» σήμερα. Είναι να φράζει κανένας τα μάτια του… , ένα χαρακτηριστικό του καιρού μας, που υπάρχει μέσα σε όλα, είναι η αδιαντροπιά. Μπορεί κανένας πολύ σωστά να πει για την εποχή μας πως είναι η εποχή της τρέλας και της αδιαντροπιάς.
Οι άνθρωποι καταντήσανε σαν άδεια κανάτια, και προσπαθούν να γεμίσουν τον εαυτό τους, ρίχνοντας μέσα ένα σωρό σκουπίδια, μπάλλες, εκθέσεις με τερατουργήματα, ομιλίες και αερολογίες, καλλιστεία, που μετριέται η εμορφιά με τη μεζούρα, καρνάβαλους ηλίθιους, συλλόγους λογής – λογής με γεύματα και με σοβαρές συζητήσεις για τον ίσκιο του γαϊδάρου, συνδέσμους αφιερωμένους στους αποθεωμένους άνδρας της Ευρώπης κι ένα σωρό αλλά τέτοια.
Αυτή, με μια ματιά, είναι η εικόνα της ανθρωπότητας σήμερα, που να μην αβασκαθεί! Πού να βρει κανένας καταφύγιο;».
(Απόσπασμα από το βιβλίο «Μυστικά Ανθη», Εκδόσεις: Αστήρ – Παπαδημητρίου)
«H τέχνη αυτή, αν την πούμε τέχνη, ενώ στ’ αλήθεια είναι η κατάργηση της τέχνης, η “αφηρημένη” λοιπόν τέχνη βγήκε από την απιστία της εποχής μας. Για τους περισσότερους σημερινούς ανθρώπους ο κόσμος είναι ένα πράγμα χωρίς σκοπό και χωρίς έννοια, ένας χάος τυφλό. Κ’ η τέχνη, λοιπόν, που καθρεφτίζει αυτή την αντίληψη, τι θα είναι άλλο από άμορφα και σκοτεινά νεφελώματα;… Tα έργα της είναι μηδενιστικά, φανερώνοντας τη διάλυση που έχει πάθει ο εσωτερικός άνθρωπος. Γι’ αυτό είναι φρικτά, επειδή πάντα είναι φριχτή η αρρώστεια, και περισσότερο κι από τη σωματική, η πνευματική αρρώστεια…
Πήγα μια μέρα στην Πανελλήνιο Έκθεση του Ζαππείου. Ο καϋμένος ο κόσμος κοίταζε καλά-καλά τα κατασκευάσματα που κρεμόντανε στους τοίχους, κι απορούσε ο δυστυχής που δε μπορούσε να καταλάβει. Πολλοί γυρίζανε και βλέπανε τους διπλανούς τους με απορία, ρωτώντας τους με τα μάτια τι ήτανε μαθές αυτά τα πράγματα, και μοιάζανε σαν θαλασσοπνιγμένοι που ζητάνε βοήθεια. Ο κακόμοιρος ο κόσμος! Πού να ξέρει πως πίσω από τις μπογιές, που ‘ναι πασαλειμμένες με το μυστρί, δεν υπάρχει κανένα νόημα, παρά μονάχα το μηδέν!
Η πνευματική αυτή συνωμοσία κατάφερε να τρομοκρατήσει τον κόσμο, ώστε να μην τολμά κανένας να πει πως αυτά που κάνουνε οι οπαδοί της στ’ όνομα της τέχνης, καταργούνε τον άνθρωπο. Η τέχνη έγινε μόδα! Ποιος θα αντισταθεί στο παντοδύναμο ρεύμα της;
Άνθρωποι χωρίς αληθινή πρωτοτυπία, αγωνίζουνται να τραβήξουν την προσοχή με κάποια βαψίματα παράξενα, κανωμένα στην τύχη, δίχως να παριστάνουνε τίποτα. Ενώ η αληθινή πρωτοτυπία δεν φανερώνεται με κατασκευάσματα. Δεν βλέπουνε πως μέσα σε λίγα χρόνια τυποποιηθήκανε τα “έργα” τους;…
Ως τα τώρα, ο άνθρωπος που έκανε τέχνη, το έκανε στ’ όνομα της αθανασίας και της νίκης καταπάνω στον χρόνο, με όλο που ήξερε πως το έργο του, αργά-γρήγορα, θα το εξαφανίσει ο καιρός. Σήμερα οι τεχνίτες, που κάνουνε τα μηδενιστικά έργα, εκφράζουνε τον θάνατο και τη φθορά : “Μηδέν ει και εις μηδέν απελεύση”! Γι΄ αυτό είναι βουβά και παγωμένα σαν τον θάνατο».
(Απόσπασμα από το βιβλίο του “Ευλογημένο Καταφύγιο”, Εκδόσεις Ακρίτας) :