Γράφει ο Jonathan Pageau, Καναδός Ορθόδοξος αγιογράφος (πηγή: Orthodox Arts Journal)
Μετάφραση: Μάριος Νοβακόπουλος *
ΔΙΑΒΑΣΤΕ το Α’ μέρος: Τον περισσότερο καιρό η Γη είναι όντως… επίπεδη
Το 1922 ο π. Παύλος Φλορένσκυ έγραψε ένα άρθρο στο έργο του «Φανταστικές αξίες στην Γεωμετρία», στο οποίο προσπάθησε να χρησιμοποιήσει την γενική θεωρία της σχετικότητας για να δείξει ότι, δεδομένης της σχετικότητας της κίνησης, κάποιος θα μπορούσε να αναπτύξει ένα απολύτως συνεκτικό μαθηματικό υπόδειγμα στο οποίο η Γη είναι το σημείο αναφοράς. Το υπόδειγμα αυτό αντιστοιχούσε, για την ακρίβεια, στην κοσμολογική περιγραφή του Πτολεμαίου (γεωκεντρισμός). Το άρθρο αυτό ήταν μία από τις αιτιάσεις που έδωσε το κομμουνιστικό καθεστώς για την δίκη και εκτέλεσή του, μία σκοτεινή ειρωνεία αν κανείς σκεφτεί την ρητορική περί «βίαιης θρησκείας» εναντίον «πεφωτισμένης επιστήμης» που μας μαθαίνουν στο δημοτικό με αφορμή την λογοκρισία του Γαλιλαίου. Το πιο ενδιαφέρον όμως σχετικά με το άρθρο του Φλορένσκυ είναι η αιτία πίσω από τη συγγραφή του. Είπε ότι παρ’ ότι το Κοπερνίκειο υπόδειγμα είναι σωστό,
«το σύστημα του Πτολεμαίου, παρά ταύτα, έχει προτεραιότητα λόγω της υπαγωγής του στην κοινή λογική και την αφοσίωση στη γήινη, όντως αξιόπιστη εμπειρία, της υπαγωγής του στην φιλοσοφική λογική και, εν τέλει, της υπαγωγής του στους κανόνες της γεωμετρίας».
Η ροπή του θα βρει κι άλλους οπαδούς τον 20ο αιώνα. Κατανοώντας την αποξενωτική επίδραση της σύγχρονης κοσμολογίας, αρκετοί στοχαστές θα ανακτήσουν το αρχαίο κοσμολογικό όραμα σε διαφορετικούς βαθμούς και με διαφορετικούς τρόπους σε μια επιθυμία να επιστρέψουν τη γνώση στην ανθρώπινη εμπειρία και να τραβήξουν την ανθρώπινη δράση πίσω στη σφαίρα της «σοφίας», που δίνει προτεραιότητα σε αυτό που πρέπει παρά σε αυτό που μπορεί να κάνει ο άνθρωπος. Αυτοί οι στοχαστές περιλαμβάνουν το C. S. Lewis αλλά και λιγότερο προφανείς υποψηφίους, όπως οι ιδρυτές της σχολής φιλοσοφίας «φαινομενολογίας» Έντμουντ Χούσερλ και Μάρτιν Χάιντεγγερ. Για παράδειγμα, στο «Η προέλευση του έργου τέχνης», ο Χάιντεγγερ αποκαθιστά τη Γη ως μεταφυσική κατηγορία και έτσι μας προειδοποιεί:
«Αυτό που σημαίνει αυτή η λέξη (Γη) είναι πολύ μακριά από την ιδέα μιας μάζας ύλης και από την απλώς αστρονομική ιδέα ενός πλανήτη. Η Γη είναι εκείνη στην οποία όλα όσα προκύπτουν επανέρχονται – όπως, πράγματι, το ίδιο το ον – και προστατεύονται. Στα πράγματα που προκύπτουν η γη εμφανίζεται ως προστατευτική.»
Αυτό είναι ένα πολύ όμορφο όραμα της Γης, το οποίο θα τολμούσα να πω ότι ταιριάζει πολύ καλά με την Ορθόδοξη θέαση, είναι η Μήτρα του κόσμου, από την οποία όλα τα φαινόμενα ανέρχονται και επιστρέφουν «όπως και το ίδιο το ον» – «Χοῦς εἶ καί εἰς χοῦν ἀπελεύσει». Αλλά βλέπουμε επίσης τη Γη να προστατεύει, να καλύπτει, να κρύβει τον «σπόρο» της ανάστασης μέσα της.
Η διατύπωση του Heidegger σε αυτήν την περίπτωση είναι απλώς μια επανάληψη της αρχαίας θέασης του Ουρανού και της Γης ως οι δύο πρώτων «πόλων» της Δημιουργίας, των δύο πρωτοτύπων μεταφυσικών κατηγοριών που δημιουργήθηκαν «στην αρχή», στην Αρχή της δημιουργίας. Εάν θέλουμε να κατανοήσουμε τον χώρο των εικόνων ή των εκκλησιών που πρέπει να αντικρίσουμε τον Ουρανό και τη Γη, πρέπει να τις δούμε ως τις ίδιες δύο κατηγορίες που εμφανίζονται καθολικά σε όλους τους πολιτισμούς, είτε πρόκειται για τους ελληνικούς Ουρανό και Γαία, τα κινεζικά Γιανγκ και Γιν ή τον Πατέρα Ουρανό και την Μητέρα γη των ιθαγενών της Αμερικής.
Στο άρθρο του Florensky σχετικά με τον γεωκεντρισμό χρησιμοποιεί τη Θεία Κωμωδία του Δάντη ως βάση για τη σκέψη του, ακόμη και ως βάση για τους υπολογισμούς του. Νομίζω ότι, παρά όλα όσα μπορούσαμε να επικρίνουμε ως προς την Ορθοδοξία του Δάντη, η διαίσθηση του Φλόρενσκυ ήταν πολύ βαθιά. Γιατί ο Δάντης στάθηκε στα πρόθυρα της δυτικής πνευματικής παρακμής, αντιμετωπίζοντας, ίσως εν αγνοία του, τη σταδιακή εκκένωση όλου του συμβολικού ρεαλισμού από τη δυτική εμπειρία. Σε αυτήν τη θέση, ο Δάντης δημιουργεί στην Κωμωδία του μια όμορφη σύνθεση ενός παραδοσιακού κόσμου ενώ αποτυπώνει πολλές εκφράσεις που λειτουργούν σχεδόν προφητικά τόσο ως διευκρίνιση όσο και ως προειδοποίηση για τον σύγχρονο αναγνώστη. [1]
Όλα τα πράγματα, όποια και να ‘ναι
Έχουν τάξη αναμεταξύ τους, και αυτή είναι η μορφή
Που κάνει το σύμπαν να μοιάζει με τον Θεό.
Εδώ τα ανώτατα όντα βλέπουν τ’ αχνάρια
Της Αιώνιας Δύναμης [2]
Αυτός ο τύπος Ιεραρχίας βασίζεται φυσικά σε μεγάλο βαθμό στις «Ουράνιες Ιεραρχίες» του Αγίου Διονύσου του Αρεοπαγίτου που ερμηνεύει τη νεοπλατωνική σκέψη σε χριστιανικό πλαίσιο. Κατά κάποιον τρόπο, ο Δάντης ενώνει την οντολογική ιεραρχία του Αρεοπαγίτη με τη Κλίμακα των Αρετών, όπως συναντάμε στον Άγιο Ιωάννη της Κλίμακος. Στην Ωδή 29 του Παραδείσου, ο Δάντης έχει φτάσει στην υψηλότερη σφαίρα της κτίσεως, το Prime Mobile. Και εδώ, η Βεατρίκη ως οδηγός του, ενώνει όμορφα το Πτολεμαϊκό όραμα με τις ιδέες του Αριστοτέλη όταν δηλώνει:
Η Τάξη συνδημιουργήθηκε και συντέθηκε
Σε ουσίες, και στην κορυφή του κόσμου
Ήταν εκείνα τα οποία πράξη αγνή τα δημιούργησε
Αγνή δύναμη κρατούσε το κατώτερο μέρος
Στη μέση δεμένη δύναμη με ενέργεια
Τέτοιος δεσμός που ποτέ δεν θα λυθεί. [3]
Αυτή η ένωση των μεταφυσικών κατηγοριών του Αριστοτέλη σε ένα κοσμολογικό μοντέλο που τοποθετεί τον Ουρανό και τη Γη ως τους δύο πόλους της Δημιουργίας επαναλαμβάνει με μεγάλη σαφήνεια για εμάς «τι» είναι ο Ουρανός και η Γη. Αυτή η δυαδικότητα της, της «ενέργειας» και της «δύναμης» αντικατοπτρίζει τέλεια το Βιβλικό όραμα της Δημιουργίας, όπου ο Λόγος από τον Ουράνιο Πατέρα μας προστάζει τη Γη να «φέρει» τη δημιουργία, θα μπορούσαμε να πούμε να φέρει τον κόσμο σε «παρουσία», αν θέλαμε να χρησιμοποιήσουμε τη γλώσσα του Χάιντεγγερ.
Σε κάθε επίπεδο της κοσμικής κλίμακας του Δάντη, κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα ορίζεται ιεραρχικά ως εγγύτερα ή μακρύτερα από το Θείο φως, μετέχοντας εν Θεώ «κατά δύναμιν», για να παραφράσουμε τον Άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή.
…όλα κάνουν όμορφα τον αρχέγονο κύκλο
Κι όλα γλυκιά ζωή έχουν σε διαφορετικούς βαθμούν
Νιώθοντας περισσότερο ή λιγότερο την αιώνια ανάσα [4]
Καθώς λοιπόν ο Δάντης αναρριχάται στις σφαίρες των πλανητών συναντά διαφορετικά επίπεδα ψυχών στην Σελήνη, τον Ερμή, την Αφροδίτη, τον Άρη, τον Δία, τον Κρόνο. Αλλά, σα να θέλει να προειδοποιήσει τον σύγχρονο αναγνώστη επιστημονικής φαντασίας για τυχόν υλιστικές ερμηνείες, η Βεατρίκη εξηγεί στον Δάντη ότι στο κατώτερο επίπεδο των Ουρανών οι ψυχές:
…εμφανίστηκαν εκείνες εδώ όχι επειδή δόθηκε
Σε αυτές εκείνη η σφαίρα, αλλά για να δώσει σημάδι
Από το ουράνιο εκεί που είναι λιγότερο υψωμένο
Στο να μιλά κανείς έτσι είναι προσαρμοσμένο το μυαλό
Καθώς μόνο μέσα από τις αισθήσεις αντιλαμβάνεται
Ό,τι στη συνέχεια κρίνει άξιο για τη διανόηση
Για αυτό η Αγία Γραφή υποχωρεί
Στο επίπεδο του νου σου, και πόδια και χέρια
Αποδίδει στον Θεό, και εννοεί κάτι άλλο.
Και η Αγία Εκκλησία υπό την μορφή του ανθρώπου
Τον Γαβριήλ και τον Μιχαήλ σου παρουσιάζει
Και κείνον που ξανά ζωντάνεψε τον Τωβία (τον αρχάγγελο Ραφαήλ). [5]
Εδώ λοιπόν είναι το σημείο τομής. Εδώ είναι το σημείο όπου ο σύγχρονος αναγνώστης μπορεί να λοξοδρομήσει και εδώ που είναι σημαντικό να ελέγξει κανείς τα ηνία του νου. Η Βεατρίκη λέει στον Δάντη ότι οι ψυχές δεν κατοικούν στις ορατές ουράνιες σφαίρες των πλανητών αλλά η συνάντησή τους με αυτόν τον τρόπο είναι μία «υποχώρηση», μία κάθοδος της υψηλότερης αλήθειας σε μία γλώσσα που μπορεί να γίνει κατανοητή.
Τότε του λέει ότι αυτό ισχύει και για τη Γραφή. Ανάλογα με το αν ο αναγνώστης είναι «συντηρητικός» ή «φιλελεύθερος» τύπος μπορεί είτε να είναι εντελώς προσβεβλημένος από μια τέτοια ερμηνεία, είτε να αισθανθεί υπέροχα απελευθερωμένος από αυτήν, σκεπτόμενος: «Αχα!, λέει ότι οι ίδιες του οι περιγραφές καθώς και η Γραφή είναι ΜΟΝΑΧΑ συμβολικές, μεταφορικές!» υπονοώντας ένα είδος απόλυτης ελευθερίας να χρησιμοποιηθεί οποιαδήποτε άλλη εικόνα για την απόδοση του ίδιου μηνύματος
Φυσικά αυτό που λέει ο Δάντης δια της Βεατρίκης θα ήταν προφανές στους αρχαίους. Για αυτό η Βίβλος μιλά για τον «ουρανό των ουρανών». Και παρ’ ότι αυτομάτως λέμε «Πάτερ ἡμῶν ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς», γνωρίζουμε καλά ότι «εἰ ὁ οὐρανὸς καὶ ὁ οὐρανὸς τοῦ οὐρανοῦ οὐκ ἀρκέσουσί σοι» (Γ Βασιλειών 8:27). Αλλά το να πει κανείς ότι η τοποθέτηση του Θεού στον Ουρανό είναι η πλέον αρμόζουσα εικόνα για Εκείνον, αυτό δεν είναι ούτε αυθαίρετο ούτε απλοϊκό ούτε υλιστικό, αλλά είναι αντιθέτως αγκυρωμένο αναλογικά στον τρόπο που συναντούμε ό,τι είναι ανώτερο από εμάς, τον ίδιο τον τρόπο με τον οποίο «τὰ γὰρ ἀόρατα αὐτοῦ ἀπὸ κτίσεως κόσμου τοῖς ποιήμασι νοούμενα καθορᾶται, ἥ τε ἀΐδιος αὐτοῦ δύναμις καὶ θειότης» (Προς Ρωμαίους 1:20). Αυτό δεν είναι μόνο ζήτημα ερμηνείας ιστοριών και κειμένων αλλά η μορφή με την οποία οι Ουρανοί μας παρουσιάζονται σε εμάς, η μορφή με την οποία, κατά τον «λόγο» τους, όλα τα φαινόμενα δείχνουν προς την θεία ζωή. Οι ορατού ουρανοί ΕΙΝΑΙ εικόνα του Ουρανού των Ουρανών, και είναι η καλύτερη εικόνα για την πνευματική ιεραρχία.
Τι είναι όμως αυτό που έχει ο ορατός ουρανός, αυτό το «από πάνω» που μας βοηθά να καταλάβουμε τον Θεό;
Η γλώσσα του ύψους είναι τόσο συνυφασμένη με τη γλώσσα μας, ώστε μιλάμε συνεχώς για την ιεραρχία πραγμάτων όπως το να είναι κάτι ψηλότερα στην κατάταξη, να είμαστε στην κορυφή, να είμαστε επι-κεφαλής, να ανεβαίνουμε ή να πέφτουμε. Ακόμη και ο πιο άθεος των επιστημονικών υλιστών δεν μπορούσε να αποφύγει τέτοιες εκφράσεις της ουράνιας ιεραρχίας.
Στο μυθιστόρημά «Το εκκρεμές του Φουκώ» του Ουμπέρτο Έκο, υπάρχει μία αξιοπρόσεκτη σκηνή όπου ο κύριος γυναικείος χαρακτήρας, σαν μία ανεστραμμένη Βεατρίκη προσπαθεί να ανατρέψει όλους τους θρησκευτικούς συμβολισμούς. Προσπαθεί να φέρει τα πάντα στο επίπεδο του ανθρώπινου σώματος και της ενσώματης εμπειρίας, λέγοντας πως «αρχέτυπα δεν υπάρχουν –μόνο το σώμα υπάρχει». Λέει πολλά πράγματα που υποτίθεται πρέπει να σοκάρουν τον αναγνώστη, αλλά όταν έρχεται στην εικόνα του ουρανού λέει:
«το ψηλά είναι καλύτερα από το χαμηλά, γιατί αν έχουμε το κεφάλι προς τα κάτω, το αίμα πάει στον εγκέφαλο, γιατί τα πόδια μυρίζουν ενώ το μαλλί όχι και τόσο, γιατί είναι καλύτερα να σκαρφαλώσεις στο δέντρο και να κόψεις φρούτα από το να βρεθείς πάνω από τη γη, τροφή για τα σκουλήκια, και γιατί σπάνια χτυπάς πηγαίνοντας προς τα πάνω –εκτός αν βρίσκεσαι στη σοφίτα –ενώ χτυπάς πολύ συχνά πέφτοντας. Για αυτό το πάνω είναι αγγελικό και το κάτω διαβολικό.»
Στη συνέχεια, όσον αφορά στον κάθετο άξονα:
«Η κάθετη στάση είναι ζωή, δείχνει προς τον ήλιο, οι οβελίσκοι στέκονται σαν δέντρα, ενώ η οριζόντια θέση και η νύχτα είναι ύπνος, θάνατος. Όλοι οι πολιτισμοί λατρεύουν πολιτισμούς, μονολίθους ,πυραμίδες, στήλες, αλλά κανείς δεν προσκυνά μπαλκόνια και κάγκελα. Έχεις ακούσει ποτέ καμιά αρχαία λατρεία της ιερής κουπαστής; Βλέπεις; Και άλλο ένα επιχείρημα: Αν λατρεύεις μία κάθετη πέτρα, ακόμη και εάν είσαι σε ένα πλήθος, όλοι μπορεί να τη δουν. Αλλά αν λατρεύεις, για παράδειγμα, μία οριζόντια πέτρα, μόνο όσοι είναι μπροστά-μπροστά θα την δουν, και οι άλλοι θα αρχίσουν να σπρώχνουν, «κι εγώ, κι εγώ» θα λένε, και δεν θα είναι αυτό σωστό θέαμα για μια μαγική τελετή» [6]
Μακάρι να είχαν τέτοια διορατικότητα οι περισσότεροι χριστιανοί – πόσα προβλήματα θα αποφεύγονταν! Παρ’ ότι επιφανειακά μοιάζει ασεβές, αυτή είναι η πρόθεση του συγγραφέα άλλωστε, κρύβει, σε πείσμα του ίδιου του του εαυτού κάτι παραπάνω. Η Βεατρίκη, οδηγός του Δάντη, σα να αναμένει τέτοια επιχειρήματα μας λέει ότι «στο να μιλά κανείς έτσι είναι προσαρμοσμένο το μυαλό, καθώς μόνο μέσα από τις αισθήσεις αντιλαμβάνεται ό,τι στη συνέχεια κρίνει άξιο για τη διανόηση». Ο συμβολισμός είναι διαισθητικός, είναι απόλυτα συγχρονισμένος με το πως βιώνουμε τον κόσμο. Όλα όσα λέει η πρωταγωνίστρια του Έκο είναι ακριβή. Το μόνο πρόβλημα είναι πως μπορεί να συλλάβει μόνο την αναλογία προς τα κάτω και όχι το αντίθετο! Όποιος έχει παρατηρήσει πράγματα σε σήψη να γίνονται ένα με το χώμα, αλλά ύστερα φυτεύει εκεί ένα σπόρο και το βλέπει να μεγαλώνει, μπορεί να καταλάβει τι είναι η Γη. Αν μπορείς να δεις κάποιον σε μια ομάδα ανθρώπων σε θέση πιο ψηλά από τους άλλους, αμέσως γίνεται το κέντρο, για τον λόγο ότι το άτομο αυτό μπορεί να δει τους πάντες και όλοι μπορούν να τον δουν (οι υπόλοιποι δεν έχουν την ίδια θέα – μόνο των διπλανών τους), τότε θα δεις τι είναι ο Ουρανός. Αν βάλεις το πρόσωπό σου στο έδαφος, θα έχεις ένα πολύ περιορισμένο οπτικό πεδίο, λίγο γρασίδι και χώμα ίσως, αλλά αν ξεκινήσεις να ανεβαίνεις σε ένα βουνό, το βλέμμα σου αγκαλιάζει ένα όλο και μεγαλύτερο τμήμα της Κτίσης, ως τη στιγμή που θα φτάσεις στην κορυφή και ξαφνικά απλώνεται μπροστά σου ολόκληρος ο ορίζοντας, σα να είσαι στην κορυφή του κόσμου. Εκεί μπορεσούμε να συλλάβουμε την σχέση μεταξύ των Ουρανών, του καθέτου και του κέντρου. Και εκεί μπορούμε να ακούσουμε τον Θεό.
Για να καταλάβουμε όμως αυτόν τον συμβολισμό πρέπει πρώτα να απογυμνώσουμε αυτήν την εξωτερική οπτική, αυτήν την αποξενωμένη, ενισχυμένη τεχνική όραση στην σύγχρονης επιστήμης και τεχνολογίας –για μια στιγμή έστω, και να προσπαθήσουμε να δούμε τον κόσμο με αμεσότητα. Η εικόνα και άλλοι ιεροί χώροι μπορούν να μας βοηθήσουν: καθώς είναι «τεχνητοί», υπό την έννοια ότι είναι κατασκευασμένοι από ανθρώπους, μπορούν να λειτουργήσουν σαν τη μνήμη μέσα στην συγκεχυμένη κατάστασή μας, μπορούν να μας δείξουν τι μπορούν να προσφέρουν οι τέχνες, όταν αποκαθάρουν και υποδεικνύουν ξεκάθαρα πως πρέπει να βιώσουμε τον κόσμο υπό το φως του Δημιουργού του.
* Οι μεταφράσεις του Χάιντεγγερ και του Δάντη θα υποστούν αναθεώρηση. Ως τότε κάθε διόρθωση ευπρόσδεκτη.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Ο Δάντης για την ακρίβεια χρησιμοποιεί την σφαιρική Γη στο κοσμολογικό του υπόδειγμα και το κάνει με έναν τρόπο πολύ ισχυρό και πειστικό για να ενώσει με την πιο αρχαία ιεραρχική θέαση ουρανού και Γης το πως βιώνουμε την σφαιρικότητα στον χρόνο με την κυκλική του κίνηση. Αυτό αποδεικνύει ότι ακόμη και τα σύγχρονα κοσμολογικά υποδείγματα μπορούν δυνητικά να υποστηρίξουν τις πνευματικές αλήθειες, αν και δεν έχω δει κάποιον να το κατορθώνει σήμερα με τρόπο πειστικό.
[2] Παράδεισος, Ωδή 1
[3] Ο.π., Ωδή 29
[4] Ο.π., Ωδή 4
[5] Ο.π., Ωδή 29
[6] Umberto Ecco, Foucault’s Pendulum, translated by William Weaver, σ. 250-1.