Θα αναφερθούμε στον άτλαντα του αρχαίου κόσμου, τον οποίο εξέδωσε το 2000 το Πανεπιστήμιο του Πρίνστον και που ονομάζεται Ατλας του Barrington. Ονομασία που δώθηκε από ένα από τα ιδρύματα που χρηματοδότησε το όλο έργο.
Πρόκειται για μεγάλης κλίμακας και σημασίας συλλογικό έργο, με το οποίο επιχειρείται η χαρτογράφηση του αρχαίου ελληνικού και ρωμαϊκού κόσμου, από την Καληδονία και την Ισπανία, μέχρι την Αιθιοπία, τη Βακτρία και την Ινδική υποήπειρο και από τη Γερμανία και τη Σκανδιναβία μέχρι τη Μαυριτανία, τη Νουμιδία και την Αραβία. Ο χώρος αυτός εκτείνεται σε 75 σύγχρονα κράτη και η χαρτογράφησή του αφορά χρονολογικά την περίοδο από την αρχαϊκή Ελλάδα μέχρι την ύστερη αρχαιότητα και την τελευταία περίοδο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Δεν πρόκειται, βέβαια, για ιστορικό άτλαντα, αλλά για γεωγραφική απεικόνιση με ιστορικές αναφορές. Ο Άτλας Barrington φιλοδοξεί να είναι η πληρέστερη μέχρι σήμερα χαρτογράφηση του αρχαίου κόσμου. Οι υπάρχοντες ανάλογοι άτλαντες είναι ο σύγχρονος Tübinger Atlas des Vorderen Orients και η ανατύπωση του Άτλαντα του Heinrich Kiepert, που χρονολογείται από τον 19ο αιώνα.
Ο σκοπός του Άτλαντα Barrington είναι να πραγματοποιήσει μία παράσταση του χώρου με τα φυσικά και πολιτικά χαρακτηριστικά του αρχαίου ελληνορωμαϊκού κόσμου με βάση όλα τα τεκμηριωμένα ιστορικά, επιγραφικά και αρχαιολογικά ευρήματα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Το έργο αυτό απευθύνεται σε βιβλιοθήκες, πανεπιστήμια, ειδικούς μελετητές, αλλά και τη μερίδα του κοινού που ενδιαφέρεται για την αρχαιότητα. Άλλωστε, η τιμή του χάρτη τον καθιστά σχετικά προσιτό στο ευρύ κοινό.
Ο Άτλας Barrington αποτελείται από 102 χάρτες οι οποίοι καταλαμβάνουν 175 σελίδες, συμπληρώνεται με ευρετήριο ονομάτων και συνοδεύεται από δυο τόμους με σύνολο 1500 σελίδων με σχόλια, πηγές και βιβλιογραφία που καλύπτουν σχεδόν κάθε τοπωνύμιο του Άτλαντα, από τα 26000 που περιλαμβάνονται στο ευρετήριο. Τα σχόλια με τις πηγές και τη βιβλιογραφία δίδονται χωριστά ανά χάρτη και, επιπροσθέτως, δίδονται και σε ηλεκτρονική μορφή (σε CD-Rom).
Οι χάρτες έχουν σχεδιαστεί από ένα εντυπωσιακό διεθνές σώμα από 140 περίπου ερευνητές, των οποίων έκαστος έχει καλύψει τον γεωγραφικό χώρο της ειδίκευσής του. Σημειώνουμε ότι μόνον δύο από το σύνολο των 140 ερευνητών είναι Έλληνες. Οι χάρτες σχεδιάστηκαν σε κλίμακα 1:500.000 και 1:1.000.000, με εξαίρεση τις περιοχές των Αθηνών, της Ρώμης και του Βυζαντίου/Κωνσταντινούπολης, για τους οποίους ή κλίμακα είναι 1:150.000. Επίσης, λίγοι γενικοί ή περιφερειακοί χάρτες σχεδιάστηκαν σε κλίμακα 1:5.000.000 ή 1:10.000.000. Οι χάρτες είναι γεωφυσικοί και περιλαμβάνουν υψομετρικές καμπύλες. Ο Άτλας Barrington δεν συμπεριλαμβάνει σχέδια πόλεων, κάτι που ίσως είναι απαραίτητο σε ένα έργο τέτοιας πληρότητας και τέτοιας κλίμακας.
Ο Άτλας Barrington πραγματοποιήθηκε από το Πανεπιστήμιο της Βόρειας Καρολίνας (Η.Π.Α.), υπό την διεύθυνση του ιστορικού Richard J.A. Talbert, καθηγητή στο ίδιο Πανεπιστήμιο και κόστισε ένα σημαντικό ποσό.
Η εκπόνηση και η εκτύπωση των χαρτών είναι πολύ καλές και αισθητικά ικανοποιητικές, χωρίς όμως να προσθέτουν τίποτε στη μέχρι σήμερα χαρτογραφία. Η βιβλιογραφία, οι πηγές, οι αναφορές και τα ευρετήρια είναι πολύ καλά και χρηστικά οργανωμένα.
Η πληρότητα των χαρτών του άτλαντα του Barrington είναι μεν εντυπωσιακή, μας αφήνει, όμως, όπως και για τους υπόλοιπους χάρτες, την υποψία ότι κάτι λείπει, ότι κάτι δεν είναι οικείο. Αναφέρουμε μερικά σημεία που κατά τη γνώμη μας δημιουργούν την εντύπωση της ατέλειας:
― Οι μελετητές δεν αναφέρονται σε όλη την πρόσφατη και σύγχρονη ελληνική βιβλιογραφία. Ίσως γιατί δεν γνωρίζουν τη Νέα Ελληνική. Στην τεκμηρίωση των χαρτών δεν αναφέρονται ελληνικά περιοδικά ή τοπικές εκδόσεις. Ακόμη και άρθρα δημοσιευμένα σε διεθνή ιστορικά περιοδικά έχουν παραληφθεί. Αρκετά αρχαία τοπωνύμια δεν αναφέρονται στον χάρτη, όπως π.χ. η Ορεστειάς (ή Ορεστιάς). Αλλά σημειώνουμε και παράλειψη της Κωνσταντινούπολης ως Νέας Ρώμης, αφού αυτό είναι το επίσημο όνομά της.
― Δεν γίνεται πουθενά αναφορά στις ποικίλες μορφές των ελληνικών τοπωνυμιών της Θράκης (π.χ. μόνον Bisanthe/Rhaidestos (όχι Βισάνθη/‘Ραιδεστός), ενώ παραλείπονται: η ‘Ρησιστός, η ‘Ροσιστός, το ‘Ραιδεστός, ή μεταγενέστερα, το Ραιδεστό, η Ροντόστος, το Ροντόστο, το Ροντοστό· επίσης μόνον Serreion Teichos/Ganos (όχι Σέρρειον Τείχος/ Γάνος), ενώ παραλείπονται τα: ο Γάν(ν)ος, η Γάν(ν)ος, το Γάν(ν)ος, η Γανίας, η Γανίδα, η Γανιάδα καί η Γανιάς.
― Δεν καταγράφονται ούτε αναφέρονται μνημεία, όπως π.χ. οι τύμβοι της θρακικής υπαίθρου. Τέτοια μνημεία δεν καταγράφονται σε πολλούς χάρτες του Άτλαντα (με χαρακτηριστική περίπτωση τους χάρτες της Αιγύπτου). Ωστόσο, καταγράφεται αριθμός μακεδονικών φρουρίων – οχυρών στην κάτω Ροδόπη / περιοχή Νέστου. Επίσης καταγράφονται μακρές οχυρώσεις, λατομεία, μεταλλεία, δρόμοι και γέφυρες, ενώ στον χάρτη της Αττικής καταγράφονται και οι ναοί.
― Σε σχέση πάλι με την ελληνική γλώσσα, κακή εντύπωση δημιουργεί το πλήθος των λαθών και οι αβλεψίες, όπου στην βιβλιογραφία αναγράφονται ελληνικά. Αυτό, βέβαια, είναι αδικαιολόγητο για ένα τόσο σοβαρό έργο, μεγάλης κλίμακας, για το οποίο επιστρατεύτηκαν άφθονα μέσα.
― Είναι κατά τη γνώμη μας, εμφανής η απουσία της ελληνικής γλώσσας και της ελληνικής γραφής από τα τοπωνύμια, αφού όλα αναφέρονται με τη λατινική – αγγλική εκδοχή. Οι ονομασίες, όπως και οι λέξεις, φέρουν σημασιολογική, εννοιολογική και συναισθηματική φόρτιση, αλλά και τον τρόπο μέσα από τον οποίο προσεγγίζουμε την ουσία τους. Όταν τα πράγματα ονομάζονται αλλιώς, τα πράγματα αλλοτριώνονται. Θα προτιμούσαμε την παράθεση των ελληνικών ονομάτων στην ελληνική. Αυτό θα είναι ένας Άτλαντας του Ελληνικού Κόσμου.
Η χρήση της ελληνικής γλώσσας αφορά σε ένα γενικότερο μεθοδολογικό και φιλοσοφικό ζήτημα και ίσως εδώ θα είχαμε μία ευκαιρία για να κάνουμε μερικές παρατηρήσεις, που οδηγούν όμως πολύ μακριά.
Η απουσία της ελληνικής γλώσσας και της ελληνικής γραφής σε έναν Άτλαντα του Ελληνικού Κόσμου της αρχαιότητας, αποκαλύπτει, κατά την γνώμη μας, ουσιαστικά προβλήματα τα οποία χαρακτηρίζουν την μακραίωνη ελληνική παρουσία.
Θα αναφερθούμε στην πρόσφατη μεταστρουκτουραλιστική / μεταμοντέρνα αντίληψη, αλλά και στην παλαιότερη αναλυτική φιλοσοφία, οι οποίες υποστηρίζοντας ότι η πραγματικότητα δομείται μέσω της γλώσσας, μας υποχρεώνουν να αντιμετωπίσουμε τις ονομασίες ως φέρουσες οντολογικό περιεχόμενο και βάρος. Κατά τον Μάρτιν Χάιντεγγερ η γλώσσα ως «οίκος του Είναι» δημιουργεί μία μεταφυσική αντανάκλαση στη σχέση της με τα όντα. Ωστόσο, δύο διαφορετικές γλώσσες, πού πηγάζουν από διαφορετικές πολιτισμικές προϋποθέσεις, δεν είναι απλώς διαφορετικές αλλά ριζικά διάφορες ως προς τη φύση τους και τη μεταφυσική τους σχέση προς τα όντα. Ακόμη, σύμφωνα με την ολιστική άποψη για τη γλώσσα, διαφορετικά γλωσσικά συστήματα δημιουργούν διαφορετικά συστήματα νοηματοδότησης μέσα σε διαφορετικά περιβάλλοντα. Αυτό σημαίνει ένα πολιτισμικό σχετικισμό, όπου διαφορετικές γλώσσες και ονομασίες δομούν διαφορετικές κοσμοαντιλήψεις.
Η πολιτισμική διαφοροποίηση προς την Δύση και την Ανατολή λοιπόν, ως μόνιμο χαρακτηριστικό του ελληνικού κόσμου και αποτέλεσμα της ιδιαιτερότητας των Ελλήνων, σημαίνει και διαφορετική αντίληψη των ελληνικών πραγμάτων, όταν αυτά περιγράφονται μέσω μιας ξένης γλώσσας.
Στις διαπιστώσεις αυτές έρχεται να προσθέσει μία ακόμη επιβεβαίωση ο Άτλας Barrington, ο οποίος συντάχθηκε από πολυεθνικό επιστημονικό επιτελείο και απευθυνόμενος σε διεθνές κοινό μας γεννά την αίσθηση μιας παρουσίασης που δεν μας φαίνεται ακριβής και μοιάζει ξένη προς ό,τι θεωρούμε δικό μας και αντιλαμβανόμαστε ως οικείο.
.