Η σημαντικότερη ίσως χρονιά για την ιστορία της περιοχής μας είναι το 1908, όταν οι εθνικιστές Τούρκοι αξιωματικοί -που θα γίνουν γνωστοί με το όνομα Νεότουρκοι- θα καταλάβουν την εξουσία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και θα περιθωριοποιήσουν το σουλτάνο, ο οποίο ήταν και ο υπέρτατος θρησκευτικός ηγέτης του Ισλάμ. To τέλος για την πολυεθνική ισλαμική Αυτοκρατορία πλησίαζε.
Το κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο
Οι Νεότουρκοι εμφανίστηκαν ως δύναμη μετασχηματισμού της απολυταρχικής Αυτοκρατορίας σε σύγχρονη δημοκρατία, που η λειτουργία της θα καθοριζόταν από τις αρχές του ευρωπαϊκού διαφωτισμού. Εμφανίστηκαν σε μια εποχή που η Οθωμανική Αυτοκρατορία, ως ένα προνεωτερικό κρατικό μόρφωμα, παραχωρούσε τη θέση στα σύγχρονα έθνη-κράτη που εκείνη την ιστορική περίοδο εμφανίζονταν με τον γνωστό βασανιστικό και βίαιο τρόπο. Η ιδιομορφία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία συνίστατο στο γεγονός ότι μετά τις σημαντικές μεταρρυθμίσεις -που συνέβησαν στα μέσα του 19ου αιώνα και εξασφάλιζαν μια σχετική ελευθερία και ανοχή στους χριστιανικούς πληθυσμούς- η νέα οικονομία του εμπορίου και της βιομηχανικής παραγωγής είχε κυριαρχηθεί κυριολεκτικά από τους Έλληνες, τους Αρμένιους και τους Εβραίους. Οι μουσουλμάνοι είχαν αρκεστεί στην αποκλειστική νομή της γραφειοκρατίας, του στρατού και της παραδοσιακής φεουδαρχίας..
Το γεγονός ότι η οθωμανική αστική τάξη δεν αποτελείτο από μουσουλμάνους, αλλά από χριστιανούς, ενέτεινε τους φόβους των στρατιωτικών, ότι σύντομα θα βρεθούν εκτός ιστορίας. Αυτός ακριβώς ήταν ο φόβος που κινητοποίησε τα πολύμορφα και πολυεθνοτικής προέλευσης στρατιωτικά στρώματα να οργανωθούν, να εφεύρουν μια συνεκτική ιδεολογία –τον τουρκισμό- και να καταλάβουν εν τέλει την εξουσία με το νεοτουρκικό πραξικόπημα. Ένας από τους λόγους λοιπόν που εκδηλώθηκε τη νεοτουρκική “επανάσταση”, ήταν ο έλεγχος των οικονομικών δραστηριοτήτων από το χριστιανικό στοιχείο. Το ενδιαφέρον στην τουρκική περίπτωση, που θα καθορίσει όλη την ιστορία του τουρκικού έθνους-κράτους, είναι ότι το ρόλο των αστικών στρωμάτων είχαν οι στρατιωτικοί. Στην πραγματικότητα το κίνημα των νεοτούρκων το 1908 αποτέλεσε την αντεπανάσταση εναντίον των δημoκρατικών κινημάτων των υπόδουλων εθνών.
Σ΄ όλη την έκταση της Αυτοκρατορίας, από την Βοσνία-Ερζεγοβίνη μέχρι τη Λιβύη και από τη Μακεδονία μέχρι τη Μεσοποταμία, το ρεύμα της αλλαγής ήταν παρόν. Μόνο η μετάβαση σε μια δημοκρατική κοινωνία φαινόταν ότι θα μπορούσε να σταματήσει την αποσάρθρωση. Ακριβώς αυτή την προοπτική προπαγανδίζουν αρχικά οι νεότουρκοι ηγέτες. Και θα πετύχουν την αμέριστη συμπαράσταση των χριστιανικών εθνών. Όμως σύντομα στους κόλπους του «Ένωση και Πρόοδος» θα επικρατήσουν οι ακραίες εθνικιστικές θέσεις. Ο οθωμανισμός θα εγκαταλειφθεί και θα υιοθετηθεί ο παντουρκισμός. Οι νεότουρκοι θα ριζοσπαστικοποιηθούν ακόμα περισσότερο συνδεόμενοι με τα εθνικιστικά παντουρκιστικά κινήματα που δρούσαν στο εσωτερικό της Ρωσικής Αυτοκρατορίας (Τάταροι, τουρκόφωνοι μουσουλμάνοι της Κεντρικής Ασίας).
Oι ηγέτες του νεοτουρκικού κινήματος ήταν οι Ενβέρ (Enver pacha), Ταλαάτ (Talaat bey) και Τζεμάλ (Djemal pacha).
Οι ηγέτες των Νεότουρκων
Οι προσωπικότητες των ηγετών του νεοτουρκικού κινήματος περιγράφονταν από έναν Τούρκο στρατηγό σε μια γαλλική εφημερίδα της εποχής που έφερε στο φως ο ερευνητής Χ. Τσιρκινίδης: «Ακολούθησε τη στρατιωτική καριέρα (ο Enver pacha) και το 1902 έγινε επιτελής. Από τότε πολέμησε συνεχώς κατά των Βουλγάρων κομιτατζήδων και των Ελλήνων ανταρτών της Μακεδονίας… Ήταν σκληρός παρά το ήπιο της εμφάνισής του και είχε αποκτήσει μια υπεροψία χωρίς έλεγχο… Κι αυτοί οι κόλακες οι Γερμανοί, που κρυφά γελούσαν με την τρέλα του, για να ελέγχουν καλύτερα το ανόητο θύμα τους, χειροκροτούσαν τις ιδέες του και ενθάρυναν τη μωρία του…Ο Talaat bey ήταν χαρακτήρας εύκαμπτος και καταχθόνιος… Είναι ιθύνων νους των τρομοκρατικών ιδεών μέσα στην εσωτερική πολιτική… Ο Djemal pacha, κουρδικής καταγωγής, δεν ήταν παρά ταγματάρχης στη Θεσσαλονίκη το 1908. Πολύ πρακτικός, ερωτευμένος με το κέρδος, φιλοδοξεί υψηλά πολιτικά πόστα. Ενώ οι στενοί του σύντροφοι επιδίωκαν πόστα στρατιωτικών ακολούθων, αυτός ορίζεται κυβερνήτης των Αδάνων για να συγκαλύψει τις σφαγές των Αρμενίων. Αργότερα διαδέχεται τον Kiamil pacha, σαν κυβερνήτης της Βαγδάτης όπου με σκάνδαλα απέκτησε τεράστια περιουσία…»
Για τον δρ. Ναζίμ (docteur Nazim), κορυφαίο στέλεχος των νεοτούρκων, o Σερίφ πασά (Cherif pacha) έγραψε στην ίδια εφημερίδα: «Είναι ένας αποφασιστικός, φανατικός οπαδός της εξολόθρευσης των χριστιανών γενικά και ειδικά των Ελλήνων, μη χαρίζοντας παρά μόνο σ’ εκείνους που ασπάζονταν το ισλάμ.»
Οι Έλληνες της Ανατολής
Ο Τζελάλ Μπαγιάρ (Celal Bayar), ένας από τους Νεότουρκους πραξικοπηματίες, αναφέρει ότι οι Νεότουρκοι αντιμετώπιζαν τους Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ως «εσωτερικά καρκινώματα».
Στις 10 Ιουλίου 1910, δύο μόλις χρόνια από το νεοτουρκικό κίνημα, η ελληνική εφημερίδα Νέα Αλήθεια της οθωμανικής, ακόμα, Θεσσαλονίκης έγραφε: «Αλλά για μας τους Έλληνες τι να πούμε; Οι λέξεις χάνουν το νόημά τους απ’ τη στιγμή που αντιμετωπίζουμε καθημερινά μια τόσο ζωντανή εικόνα διωγμών. Μας αφανίζετε. Δεν υπάρχουν λόγια για να περιγράψουμε τη δυστυχία που μας βρήκε τα δύο τελευταία χρόνια …για πιο λόγο υφιστάμεθα όλους αυτούς τους διωγμούς; Μας είχε δοθεί η υπόσχεση ότι κανείς δεν επρόκειτο να καταπατήσει τα δικαιώματά μας. Εν τω τούτοις, ψηφίστηκαν νόμοι που διατάσσουν το κλείσιμο των εκκλησιών μας, των σχολείων και των νεκροταφείων μας. Μας παίρνετε όσα μας ανήκουν και τα δίνετε σε άλλους. Φυλακίζετε τους ιερείς και τους δασκάλους μας. Ξυλοκοπείται τους πολίτες και από παντού ακούγονται θρήνοι και οδυρμοί.»
Τον Οκτώβριο του 1911 οι Νεότουρκοι αποφάσισαν και επισήμως, στο τρίτο τους συνέδριο που έλαβε χώρα στη Θεσσαλονίκη, την εξόντωση των μη τουρκικών εθνοτήτων. Η οθωμανοποίηση (ottomanization) δηλαδή ο εκτουρκισμός δια της βίας όλων των κατοίκων, αποφασίζεται τελεσίδικα. Το μέσο θα ήταν οι εξοπλισμένοι Μουσουλμάνοι. Στη συγκεκριμένη απόφαση οι Νεότουρκοι χρησιμοποιούν παραπλανητικά τον όρο «οθωμανοποίηση», προσπαθώντας να περιβάλουν την πολιτική εκτουρκισμού με ένα οικείο, για τους περισσότερους μουσουλμάνους, περίβλημα.
Έκθεση που στάλθηκε στο ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών από την Κωνσταντινούπολη αναφέρει: “Μεταξύ των υπό του Νεοτουρκικού κομιτάτου ληφθεισών αποφάσεων είναι και ο εκτουρκισμός των ελληνικών πληθυσμών, ο οποίος δεν είναι δυνατός, εφ’ όσον υπάρχουσι συμπαγείς ελληνικοί συνοικισμοί.” Οι νεότουρκοι θεωρούσαν τον εξισλαμισμό ως “…σπουδαίον μέσον προς επιτυχίαν του εξοντωτικού κατά των Ελλήνων προγράμματος, περί τον άξονα του οποίου εστρέφετο και στρέφεται η Τουρκία…”
Επίλογος
Από το 1914 και εν μέσω του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι Νεότουρκοι θα επιχειρήσουν να υλοποιήσουν, με τη σχετική κάλυψη των Γερμανών συμμάχων τους τα προαποφασισμένα σχέδιά τους. Άρχισαν τη συστηματική εξόντωση των Ελλήνων, πρώτα από την Ιωνία και την Ανατολική Θράκη. Το 1916, μετά τη γενοκτονία των Αρμενίων, θα αρχίσουν οι μαζικές διώξεις κατά των Ελλήνων του Πόντου. Τελικά, παρότι θα ηττηθούν στον πόλεμο, ένας απ’ αυτούς, ο Μουσταφά Κεμάλ πασά θα καταφέρει να ανατρέψει πλήρως όλες τις προβλέψεις την περίοδο του ελληνο-τουρκικού πολέμου του 1919-1922. Θα εκμεταλλευτεί πλήρως τις αντιθέσεις και τις ανεπάρκειες της ελληνικής πλευράς, δηλαδή τον οπορτουνισμό του Ελευθερίου Βενιζέλου, τον ανορθολογισμό των νεαρών ελλαδικών κομμουνιστών που θεώρησαν διεθνιστικό χρέος να συνδράμουν το κεμαλικό κίνημα και την εγκληματική συμπεριφορά της κυβέρνησης Δ. Γούναρη, που εν τέλει θα παραδώσει και τους Έλληνες της Ιωνίας στα στρατεύματα του Κεμάλ.
Το νεοτουρκικό όνειρο για τη δημιουργία μιας εθνικά καθαρής Τουρκίας που ξεκίνησε 100 χρόνια πριν με το πραξικόπημα των Νεότουρκων στη Θεσσαλονίκη θα ολοκληρωθεί το Σεπτέμβρη του ’22 με την καταστροφή της «γκιαούρ Ιζμίρ», της άπιστης Σμύρνης.
(*) Ο Βλάσης Αγτζίδης είναι διδάκτωρ σύγχρονης Ιστορίας. Βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών για τη συγγραφή της ιστορίας των Ελλήνων στον Εύξεινο Πόντο
.