Ε. Παπανούτσος: Ο ακρωτηριασμός μιας ιστορικής συνείδησης

Και στους άλλους τομείς του πνευματικού μας πολιτισμού, ιδιαίτερα όμως στη σφαίρα της Φιλοσοφίας, η παιδεία μας —πρέπει να το ομολογήσομε— πά­σχει από ένα είδος πρεσβυωπίας: στέκεται προσηλωμένη στα πολύ μακρινά, στους κλασικούς χρόνους της ελληνικής αρχαιότητας, και τα κοντινά δεν τα βλέπει, ούτε τα λογαριάζει. Σπουδάζομε τα πρώτα σκιρτήματα του φιλοσοφικού στοχασμού στον αρχαίο κόσμο, τα χρόνια που ο Ελληνισμός με την αποικιακή διάπλωση εκτείνεται από τη μιαν άκρη της Μεσογείου έως την άλλη˙ με υπερηφάνεια (αφού απ’ όλους η Φιλοσοφία αναγνωρίζεται γέννημα του ελληνικού πνεύματος) παρακολου­θούμε την άνδρωσή της στη γη της Αττικής, με τους τρεις κορυφαίους στοχαστές: το Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη˙ στο τέλος φυλλομετρούμε βιαστικά τις σελίδες των τελευταίων αιώνων της αρχαίας ιστορίας της (κ’ εδώ ξεχωρίζουν τρία πάλι ονόματα σχολών Στωϊκοί, Επικούρειοι, Νεοπλατωνικοί) — και κλείνομε τη βίβλο των εθνικών τίτλων. Πέρ’ από το όριο τούτο, το τόσο μακρινό, πιστεύομε ότι δεν είπε τίποτα πια σημαντικό ο ελληνικός λόγος. Τη βυζαντινή σκέψη την προσγράφομε στα «θεολογούμενα», στη χριστιανική Δογματική, και για Φιλοσοφία στους χρό­νους που πλάθεται ο νέος Ελληνισμός, στους μαύρους χρόνους της δουλείας, νομίζομε ότι δεν μπορεί να γίνει συζήτηση σοβαρή. Τότε — λέμε— από την Αναγέν­νηση δηλαδή κ’ εδώθε, η σκέψη η φιλοσοφική σβήνει στις χώρες τις ελληνικές. η άλλη Ευρώπη παίρνει στα χέρια της την αρχαία κληρονομιά, την αξιοποιεί και με το δημιουργικό έργο της γράφει τη νέα περίοδο της Ιστορίας της Φιλοσοφίας.

Πραγματικά έχει δημιουργηθεί και πλατιά διαδοθεί (και έξω από την Ελ­λάδα και ανάμεσό μας) ο ιστορικά ανεδαφικός και για τη εθνική μας παιδεία επι­κίνδυνος μύθος, ότι σ’ ολόκληρη τη βυζαντινή περίοδο, ιδίως όμως από τον καιρό που η βυζαντινή αυτοκρατορία αρχίζει οικονομικά και πολιτικά να αποσυντίθεται, καθώς και στους μαύρους για το δύστυχο έθνος μας αιώνες της δουλείας, ο Ελληνι­σμός χάνει την πνευματική του δημιουργικότητα, πέφτει σιγά-σιγά στην αμάθεια και στη βαρβαρότητα και τίποτα πια αξιόλογο, στην περιοχή της Επιστήμης και της Φιλοσοφίας, δεν παράγει, που να μπορεί να σταθεί κοντά στα εκπληκτικά προ­ϊόντα των χρόνων του αρχαίου κλέους. Γι’ αυτό και όταν ανασταίνεται πάλι από τη στάχτη του με την ηρωική πράξη του Εικοσιένα, πνευματικοί και πολιτικοί η­γέτες στρέφονται προς τους κλασικούς αιώνες της ελληνικής αρχαιότητας και εκεί αναζητούν τις βάσεις για να στηρίξουν την παιδεία της ελευθερωμένη˙ Οι «Αρχαίοι» και οι «Ξένοι», οι Ευρωπαίοι που τους τέσσερις – πέντε τελευταίους αιώνες θαυματούργησαν και δοξάστηκαν στις πνευματικές κατακτήσεις, γίνονται οι δάσκαλοί μας. Το άμεσο εθνικό παρελθόν στην πνευματική μας ιστορία διαγράφε­ται με μια φοβερή για τις συνέπειές της μονοκοντυλιά. Αφήνοντας την αρχαία Ελ­λάδα διασκελίζομε βιαστικά και με συγκατάβαση δέκα αιώνες βυζαντινής ιστορίας και, αποστρέφοντας το πρόσωπο με συναίσθημα πικρίας από τους χρόνους της Φρα­γκοκρατίας και της Τουρκοκρατίας, προσπαθούμε να ξαναβρούμε τον μετά το Εικο­σιένα ελεύθερο εαυτό μας μέσα από την ιταλική, την αγγλική, τη γαλλική Επιστήμη και Φιλοσοφία των τετρακοσίων τελευταίων ετών. Να ξανακολλήσομε στην Ευρώπη γίνεται η έγνοια μας και αγωνιζόμαστε να ανακουφίσομε τον πληγωμένο εθνικό μας εγωισμό με την προσπάθεια ν’ αποδείξομε, ότι οι προ­χωρημένοι στον πολιτισμό Ευρωπαίοι οφείλουν τα φώτα τους στους αρχαίους μας προγόνους.

Πώς δημιουργήθηκε, και ιδίως πώς διαθόθηκε και έπιασε αυτός ο μύθος· πώς η ελεύθερη μετά την εθνική αποκατάσταση πατρίδα έπεσε σ’ αυτή τη θανάσιμη πλάνη και έκανε την ασύγγνωστη αδικία να σκίσει με τα ίδια της τα χέρια τόσες εκατοντάδες λαμπρών σελίδων, με αποτέλεσμα να ακρωτηριάσει την πνευματική της ιστορία — αυτό είναι θέμα χωριστό που η ανάπτυξή του δεν έχει θέση μέσα στο πλαίσιο αυτής εδώ της μελέτης. Ένα πάντως είναι βέβαιο: ότι το κακό έγινε, ότι η πλάνη εξακολουθεί σε πολλούς να υπάρχει. Από τη μόρφωσή μας απουσιάζει σχε­δόν ολόκληρος ο βυζαντινός, ο μεσαιωνικός κόσμος με την ελληνική γραμματεία του και —το χειρότερο ακόμη— απουσιάζει και ο νέος Ελληνισμός, από το 13ο αιώνα και εδώ. Έχομε ανοίξει μια μεγάλη πληγή απάνω στο εθνικό σώμα της πνευματι­κής μας ιστορίας˙ τη σταματούμε στους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες. Από κει και πέρα ακρωτηριασμός, αποτομή, χάσμα μέγα έως το 1821. Τότε μόνο νομίζομε, ότι αρχίζει πάλι να κελαηδάει η βουβαμένη επί τόσους αιώνες πηγή με τους πρώ­τους ψάλτες της Ελευθερίας…

Οι συνέπειες αυτής της πλάνης είναι πολλές. Πρώτα-πρώτα αφαιρέσαμε από την παιδεία του Έθνους το στοιχείο που μπορεί να γίνει ο καλύτερος άξονάς της και που δικαιολογημένα πρέπει να είναι το καμάρι μας: την ιδέα της ακατάλυτης διάρκειας, της αδιάσπαστης συνέχειας που παρουσιάζει αυτός εδώ ο μικρός και βασανισμένος λαός στη μακρά και γεμάτη από ωραίες σελίδες πνευματι­κή του ιστορία. Και αλήθεια αναμφισβήτητη και χρέος μας εθνικό από τα πρώτα είναι να τονίζομε στις γενεές που έρχονται, για να πάρουν τη θέση τους μέσα στον εθνικό στίβο, ότι ποτέ δεν έπαψε αυτή η φυλή να υπάρχει και να εκδηλώνεται πνευ­ματικά με πρόσωπα και έργα αξιόλογα. Ότι σε όλες τις φάσεις του ιστορικού βίου της τραγούδησε, ερεύνησε και στοχάστηκε, έγραψε και φιλοσόφησε, ζωγράφισε, έπλασε και έχτισε, δηλαδή έζησε και πνευματικά καταξίωσε τη ζωή της, όπως ζουν και πνευματικά καταξιώνουν τη ζωή τους οι λαοί που έχουν και δημιουργούν παρά­δοση. Μπορεί, σε όλα τα στάδια της μακραίωνης ιστορίας της, τα πνευματικά κα­τορθώματά της να μη βρίσκονται πάντα στην ίδια γραμμή˙ άλλοτε να λάμπουν πε­ρισσότερο, και άλλοτε λιγότερο. Όμως από ολόκληρο το ιστορικό της παρελθόν, και από το μακρινό και από το πρόσφατο, η παιδεία μας έχει ν’ αντλήσει θησαυ­ρούς και μορφωτικά αγαθά περιωπής, για να εκτελέσει το έργο της. Και βαθιά μέ­σα στην ψυχή των νέων μας να φυτέψει την πεποίθηση, ότι για ένα τουλάχιστο πράγμα μπορούν να υπερηφανεύονται: για το γεγονός ότι και στις καλές και στις μαύρες μέρες της μακρόχρονης ζωής του ο λαός μας αγάπησε το πνεύμα, δηλαδή το ανθρώπινο μέσα στον άνθρωπο, και πρόθυμα το υπηρέτησε.

Η δεύτερη συνέπεια της πλάνης είναι ότι, ενώ οι επιστήμονες και γενικά οι μορφωμένοι μας από την ευρωπαϊκή ιστορία των πέντε τελευταίων αιώνων γνωρί­ζουν πολλούς από τους σημαντικούς, αλλά και πολλούς ή και περισσότερους ασή­μαντους Ιταλούς και Γάλλους, Άγγλους και Γερμανούς καλλιτέχνες, λογίους, φιλο­σόφους και γενικά πνευματικούς ανθρώπους, αγνοούν πολλούς ασήμαντους, αλλά και περισσότερους σημαντικούς, δικούς μας. Δεν κηρύττω τον πνευματικό σωβινισμό. Και ανόητο είναι να περιορίζει κανείς το πνεύμα και τις κατακτήσεις του μέσα σε ορισμένα εθνικά ή γεωγραφικά σύνορα, και επικίνδυνο γι’ αυτόν που θα το κάνει. Ορθό και συμφέρον υπήρξε και είναι για το Έθνος μας να μαθαίνει ξένες γλώσ­σες και να μελετά τους ξένους ταξιδεύοντας στον τόπο τους ή αγοράζοντας τα βιβλία τους. Πρέπει, και καλά πράττομε, ν’ αναζητούμε και να παίρνομε το καλύτερο οπου­δήποτε μας προσφέρεται. Γιατί όμως, πριν απευθυνθούμε στους ξένους, ή τουλάχιστον παράλληλα μ’ αυτούς, να μη γνωρίσομε και να συμβουλευτούμε τους δικούς μας λογίους και σοφούς — όχι φυσικά τους ασήμαντους, επειδή και μόνο είναι Έλληνες και γράφουν ελληνικά, αλλά τους πολύ σημαντικούς, που βρίσκονται ψυχικά και γλωσσικά κοντά μας και μπορούν να γίνουν λαμπροί δάσκαλοί μας σε πλήθος πρά­γματα; Με ποια δικαιολογία θα εξακολουθούμε να μελετούμε ή να μεταφράζομε και να εκδίδομε άπειρα ξένα βιβλία (λογοτεχνικά, επιστημονικά, φιλοσοφικά) τρί­της και τέταρτης γραμμής, να καμαρώνομε μάλιστα που ξέρομε τα ονόματα των συγγραφέων και το περιεχόμενό τους, ενώ αδιαφορούμε για συγγραφείς και έργα πρώτης ποιότητας των τελευταίων αιώνων της πνευματικής ιστορίας του έθνους μας, που αξίζουν και πρέπει να γίνουν βάση της παιδείας μας; Η ξενηλασία στην περιοχή του πνεύματος είναι πάντοτε απόδειξη κουφότητας και μικρόνοιας αλλά και η παραμέληση των εθνικών θησαυρών, από άγνοια ή κακήν εκτίμηση της αξίας τους και από υπερτίμηση των ξένων, είναι ίδιο των λαών που δεν σέβονται ή έπαψαν να πιστεύουν στον εαυτό τους.

*(Απόσπασμα από την Εισαγωγή του έργου του συγγραφέα, Νεοελληνική Φιλοσοφία, Εκδόσεις Ζαχαρόπουλος, σελ. 7-9)
από το Άρδην τ. 54, Ιούνιος – Ιούλιος 2005

---

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΕΔΩ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ “ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ”

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Α’ ΤΟΜΟΣ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Α’. ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ (1600-1669)
ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΚΟΡΥΔΑΛΕΥΣ (1560-1646)
Βιογραφικό και βιβλιογραφικό σημείωμα
1. Προοίμιον εις άπασαν την Λογικήν Πραγματείαν
2. Έκθεσις περί Ρητορικής

Β’. ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ ΦΑΝΑΡΙΩΤΩΝ (1670-1774)
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΣ (1680-1730)
Βιογραφικό και βιβλιογραφικό σημείωμα
Περί Καθηκόντων Βίβλος
ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ (1679-1752)
Βιογραφικό και βιβλιογραφικό σημείωμα
Σύνοψις Ηθικής Φιλοσοφίας
ΕΥΓΕΝΙΟΣ ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ (1716-1806)
Βιογραφικό και βιβλιογραφικό σημείωμα
1. Λογική
3. Σχεδίασμα περί ανεξιθρησκείας

Γ. ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ (1775-1821)
ΙΩΣΗΠΟΣ ΜΟΙΣΙΟΔΑΞ (1730-1735 έως 1800)
Βιογραφικό και βιβλιογραφικό σημείωμα
1. Περί Παίδων Αγωγής
2. Περί Φιλοσοφίας
ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΨΑΛΙΔΑΣ (1767-1829)
Βιογραφικό και βιβλιογραφικό σημείωμα
Αληθής Ευδαιμονία
ΒΕΝΙΑΜΙΝ Ο ΛΕΣΒΙΟΣ (1762-1824)
Βιογραφικό και βιβλιογραφικό σημείωμα
Μεταφυσική
ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΣ ΚΟΡΑΗΣ (1718-1833)
“Νόμω καλόν, μόμω κακόν”
ΑΝΩΝΥΜΟΥ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΟΣ Ελληνική Νομαρχία (1806)

Δ’. ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΔΕΚΑΔΕΣ ΤΟΥ ΑΙΩΝΟΣ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΟΥΜΑΣ (1777-1836)
Βιογραφικό και βιβλιογραφικό σημείωμα
Κρηπίς Φιλοσοφίας
ΝΕΟΦΥΤΟΣ ΔΟΥΚΑΣ (1760-1845)
Βιογραφικό και βιβλιογραφικό σημείωμα
Η Κοσμολογία
ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΚΑΙΡΗΣ (1784-1853)
Βιογραφικό και βιβλιογραφικό σημείωμα
1. Στοιχεία Φιλοσοφίας
2. Φιλοσοφικά και φιλολογικά
ΝΕΟΦΥΤΟΣ ΒΑΜΒΑΣ (1770-1855)
Βιογραφικό και βιβλιογραφικό σημείωμα
Στοιχεία της Φιλοσοφικής Ηθικής

Β’ ΤΟΜΟΣ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Α’. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΚΑΡΟΥΣΟΣ (1808-1876)
Βιογραφικό και βιβλιογραφικό σημείωμα
Λόγος εισαγωγικός εις την σειράν της φιλοσοφίας

Β’. ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΤΡΑΤΟΥΛΗΣ (1824-1892)
Βιογραφικό και βιβλιογραφικό σημείωμα
Θεωρία του καλού
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Α. ΧΑΝΤΣΕΡΗΣ (1826-1875)
Βιογραφικό και βιβλιογραφικό σημείωμα
Φυσικόν και καλλιτεχνικόν κάλλος
ΓΕΩΡΓΙΟΣ Μ. ΒΙΖΥΗΝΟΣ (1849-1896)
Βιβλιογραφικό σημείωμα
Η γένεσις του καλού

Γ’. ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΛΟΓΙΚΗ
ΠΕΤΡΟΣ ΒΡΑΙΛΑΣ-ΑΡΜΕΝΗΣ (1812-1884)
Βιογραφικό και βιβλιογραφικό σημείωμα
Η ενότης των λογικών στοιχείων
ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Α. ΑΓΙΟΣΟΦΙΤΗΣ (1849-1928)
Βιογραφικό και βιβλιογραφικό σημείωμα
Αναίρεσις του ιδανισμού
ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΒΟΡΕΑΣ (1873-1953)
Βιογραφικό και βιβλιογραφικό σημείωμα
Λογική. Κεφ. 3ον Απόδειξις

Δ’. ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ
ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ (1800-1880)
Βιογραφικό και βιβλιογραφικό σημείωμα
Περί της ουσίας και βάσεως του Δικαίου
ΠΕΤΡΟΣ ΒΡΑΙΛΑΣ-ΑΡΜΕΝΗΣ (1812-1884)
Περί ελευθερίας
ΧΡΗΣΤΟΣ ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΣ (1869-1935)
Βιογραφικό και βιβλιογραφικό σημείωμα
Ηθική και Θρησκεία
Ε’. ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ
ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΚΑΛΤΣΟΥΝΗΣ (1824-1905)
Βιογραφικό και βιβλιογραφικό σημείωμα
Ο υλισμός υπό της ιδίας αυτού λογικής ανασκευαζόμενος
Δημώδης του Χριστιανισμού Απολογητική. Κεφ. Δ’
ΠΑΥΛΟΣ ΓΡΑΤΣΙΑΤΟΣ (1844-1917)
Βιογραφικό και βιβλιογραφικό σημείωμα
Θρησκεία και Εκκλησία

ΣΤ’. ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
ΜΑΡΚΟΣ ΡΕΝΙΕΡΗΣ (1815-1890)
Βιογραφικά και βιβλιογραφικό σημείωμα
Φιλοσοφία της Ιστορίας
ΠΑΥΛΟΣ ΚΑΡΟΛΙΔΗΣ (1849-1930)
Βιογραφικό και βιβλιογραφικό σημείωμα
Η ιδέα εν τη ιστορία
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΚΛΗΡΟΣ (1878-1920)
Βιογραφικό και βιβλιογραφικό σημείωμα
Το κοινωνικό μας ζήτημα
Η φιλοσοφία του πολέμου και της ειρήνης
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΓΛΗΝΟΣ (1882-1943)
Βιογραφικό και βιβλιογραφικό σημείωμα
Δημιουργικός ιστορισμός
Η τριλογία του πολέμου

Ζ’. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΟΤΖΙΑΣ (1814-1885)
Βιογραφικό και βιβλιογραφικό σημείωμα
Εισαγωγή εις την Ιστορίαν της Φιλοσοφίας
ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΘΕΡΕΙΑΝΟΣ (1834-1897)
Βιογραφικό και βιβλιογραφικό σημείωμα
Η Ηθική των Στωικών
ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΒΟΡΕΑΣ (1873 – 1953)
Τα σπλάγχνα και η ψυχή κατά διαφόρους λαούς