Το πνευματικό υπόβαθρο του Παύλου Μελά

Κωνσταντῖνος Χολέβας, Πολιτικός Ἐπιστήμων

Ὁ θάνατος τοῦ παλληκαριοῦ συνέβη στίς 13 Ὀκτωβρίου 1904 στό χωριό Στάτιτσα τῆς Δυτικῆς Μακεδονίας. Πρόκειται γιά τό σημερινό χωριό Μελᾶς τοῦ Νομοῦ Καστοριᾶς. Ὁ ἀνθυποοχαγός τοῦ Ἑλληνικοῦ Πυροβολικοῦ Παῦλος Μελᾶς, εὑρισκόμενος σέ μυστική ἀποστολή στήν τουρκοκρατούμενη Μακεδονία ἔπεσε νεκρός ἀπό βόλι τουρκικῆς περιπόλου. Ἦταν ἡ τρίτη εἴσοδός του ἀπό τήν ἐλεύθερη Ἑλλάδα στή Μακεδονία γιά νά βοηθήσει τούς ἐντοπίους Ἕλληνες νά ἀντιμετωπίσουν τήν ἐκκλησιαστική προπαγάνδα καί τήν ἔνοπλη βία τοῦ βουλγαρικοῦ ἐθνικισμοῦ. Εἶχε πάρει τό ψευδύνυμο Καπετάν Μϊκης Ζέζας γιά νά μήν μάθουν Τοῦρκοι καί Βούλγαροι ὅτι Ἕλληνες ἀξιωματικοί ἡγοῦνται ἐνόπλων σωμάτων ἔξω ἀπό τά σύνορα τῆς μικρῆς τότε Ἑλλάδος. Ὁ θάνατός του ἔγινε τραγοῦδι, θρῆνος καί θρύλος. Ὁ Ἑλληνισμός ἀφυπνίσθηκε. Οἱ διστακτικοί γραφειοκράτες τῶν Ἀθηνῶν ἀναγκάσθηκαν νά δραστηριοποιηθοῦν. Ἡ τελική φάση τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγῶνος ξεκινοῦσε καί ἔτσι τέθηκαν τά θεμέλια γιά τήν ὁριστική ἀπελευθέρωση τῆς Μακεδονίας τό 1912-13.

Ποιές ἀρχές καί ἀξίες καθοδηγοῦσαν αὐτήν τήν
ἡρωική μορφή; Ποιό κίνητρο ὤθησε τόν νεαρό ἀξιωματικό νά ἀφήσει τά σαλόνια τῶν Ἀθηνῶν, τούς πλουσίους συγγενεῖς του, τή γυναῖκα του Ναταλία Δραγούμη καί τά δύο παιδιά του, τόν Μίκη καί τήν Ζωή , γιά νά βρεθεῖ στά χιόνια καί τίς λάσπες τῆς Μακεδονίας πολεμῶντας κατά δύο ἀντιπάλων; Ἀπό τά κείμενα καί τή σύντομη ζωή του ἀντλοῦμε διδάγματα καί πρότυπα, ἀπολύτως ἀπαραίτητα στή σημερινή ὑλιστική καί ἀντιηρωική ἐποχή μας.

Α) Ὁ Παῦλος πίστευε στόν Θεό καί βίωνε τήν ἑλληνορθόδοξη παράδοση. Κατά τόν ἑλληνοτουρκικό πόλεμο τοῦ 1897 στίς 6 Ἀπριλίου γράφει ἀπό τό μέτωπο στή γυναῖκα του Ναταλία (Νάτα): «Ἀλλ’ εἶμαι βέβαιος ὅτι μέ τήν θέλησιν τοῦ Θεοῦ θά πᾶν ὅλα καλά. Εἰπέ εἰς τήν μητέρα μου ὅτι μετέλαβα καί ὅτι ἡ συνείδησίς μου εἶναι ἥσυχη. Τί τά θέλεις; Ἡ θρησκεία μᾶς δίδει πολλήν παρηγορίαν καί θάρρος. Ἄλλως τε χάρις εἰς αὐτήν ἐλυτρώθη καί θά λυτρωθῆ καθ’ ὁλοκληρίαν ὁ τόπος μας»(1)

Κάι στίς 28.8.1904, ἑνάμισυ μῆνα πρό τοῦ ἡρωικοῦ θανάτου του γράφει πάλι στή γυναῖκα του ἀπό τό Μακροβοῦνι τῶν Γρεβενῶν. «… Ἀκούσαμε τόν ἑσπερινόν πρῶτα καί κατόπιν μᾶς μετέλαβεν ὁ γέρων χωρικός ἱερεύς τῆς μονῆς. Οὐδέποτε μέ τόσην κατάνυξιν μετέλαβα. Ὁ νοῦς μου διαρκῶς ἐστρέφετο πρός Ἐκεῖνον ὁ ὁποῖος χάριν ἡμῶν καί τῆς θείας θρησκείας Του ὑπέστη τό μαρτύριον. Τό μέγεθος τῆς θυσίας Του, τό μέγεθς τῆς ἀποστολῆς Του μ’ ἔκαμναν νά αἰσθάνωμαι πόσον μικροί καί πόσον μακράν Αὐτοῦ εὑρισκόμεθα, ἀλλά καί συγχρόνως μ’ ἐνεθάρρυναν. Πάντοτε Τόν ἐλατρευσα διά τήν θρησκείαν Του καί Τόν ἐθαύμασα διά τήν θυσίαν Του. Ἐλπίζω νά μᾶς βοηθήση. Αἰσθάνομαι τώρα ἰσχυρός, γενναῖος καί καλύτερος. Ἕτοιμος διά νά κάμω τά πάντα». (2)

Β) Ἡ Ἰδέα. Ὄχι μόνον ὁ παῦλος, ἀλλά σύσσωμος ὁ Ἑλληνισμός τήν ἐποχή ἐκείνη συνεκλονίζετο ἀπό τήν Μεγάλή Ἰδέα. Νά ἐλευθερωθοῦν ὅλοι οἱ ὑπόδουλοι Ἕλληνες πού εἶχαν μείνει ἐκτός ἑλληνικῶν συνόρων μετά τήν Ἑλληνική Ἐπανάσταση. Τά ἔθνη χρειάζονται μεγάλες Ἰδέες γιά νά ξεφύγουν ἀπό τή μιζέρια, τήν κατάθλιψη καί τήν τύρβη τῶν μικροσυμφερόντων καί τῶν μικροκομματισμῶν. Ἡ Ἰδέα φλόγιζε τόν Παῦλο. Τοῦ τήν εἶχε καλλιεργήσι ὁ Ἠπειρώτης πατέρας του, ὁ ὁποῖος πλούτισε στή Μασσαλία καί ἔγινε ἀργότερα Δήμαρχος Ἀθηναίων. Τοῦ τήν ἐνίσχυσε ὁ πεθερός του Στέφανος Δραγούμγης μέ ρίζες ἀπό τό Βογατσικό τῆς Καστοριᾶς καί ὁ γυναικάδελφός του Ἴων Δραγούμης, ὁ σπουδαῖος λόγιος καί διπλωμάτης , πού δολοφονήθηκε ἀπό ἑλληνικό χέρι στή διάρκεια τοῦ Ἐθνικοῦ Διχασμοῦ (1920).

Ἡ Ἰδέα τονώθηκε καί καλλιεργήθηκε ἀπό τά σχολεῖα, τούς ἱστοριογράφους, τό Πανεπιστήμιο, τόν Τύπο καί πρωτίστως ἀπό τούς μεγάλους ποιητές καί πεζογράφους τῆς ἐποχῆς. Ἡ ἑλληνική διανόηση, τότε τοὐλάχιστον, στάθηκε στό ὕψος της. Κορυφαῖος ἐκπρόσωπός της ὁ Κωστῆς Παλαμᾶς, ὁ ὁποῖος μέ τά ἐπικά ποιήματά του δίδαξε τήν διαχρονική συνέχεια τοῦ Ἑλληνισμοῦ καί προετοίμασε τίς ἐθνικές ἐπιτυχίες τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγῶνος (1904-1908) καί τῶν Βαλκανικῶν Πολέμων.

Σήμερα ζοῦμε ὠς Ἔθνος καί ὡς λαός μία πολύπλευρη κρίση οἰκονομική, ἠθική, πνευματική. Πιστεύω ὅτι αὐτό πού μᾶς λείπει γιά νά ξαναβροῦμε «τά φτερά τά πρωτινά μας τά μεγάλα» (Κ. Παλαμᾶς) εἶναι μία νέα Μεγάλη Ἰδέα. Αὐτήν τήν φορά δέν θά ἔχει ἐδαφικό, ἀλλά πνευματικό περιεχόμενο. Θά βασίζεται στήν παιδεία, στόν Πολιτισμό, στήν οἰκουμενικότητα τῆς Ἀρχαιοελληνικῆς γραμματείας καί τῆς Ὀρθοδοξίας. Ἄν θέλουμε νά γεννᾶ αὐτόςὁ τόπος ἀνθρώπους μέ ἦθος καί ἡρωισμό σέ εἰρηνικές καί -ἄν χρειασθεῖ- σέ μή εἰρηνικές περιόδους.

Γ) Τό πνεῦμα αὐτοθυσίας. Ὁ Παῦλος ἐνσάρκωσε αὐτό πού ἔγραψε ἁπλοϊκά, ἀλλά γλαφυρά ὁ Μακρυγιάννης, δηλαδή νά θέτουμε τό «ἐμεῖς» πάνω ἀπό τό «ἐγώ» . Τό οἰκογενειακό του περιβάλλον τόν δίδαξε ὅτι ἔχει ὑποχρεώσεις ἀπέναντι στήν Ἱστορία, στήν πατρίδα, στούς ἀλύτρωτους Ἕλληνες. Ἡ παιδεία τῆς ἐποχῆς ἐκείνης μιλοῦσε γιά ἥρωες, ἐθνομάρτυρες καί νεομάρτυρες. Καλλιεργοῦσε ἀρχές καί ἀξίες, προέβαλλε πρότυπα. Ἡ κοινωνία δέν ἀποτελεῖτο ἀπό ἁγίους, ἀλλά ἡ πλειοψηφία τῶν Ἑλλήνων προσπαθοῦσαν νά βάλουν βαθειά μέσα στήν καρδιά τους τήν αἴσθηση τῆς εὐθύνης καί τήν ἀνάγκη μιᾶς νέας πανεθνικῆς προσπάθειας, ἡ ὁποία θά ξέπλενε τό ἄγος τῆς ἥττας τοῦ 1897. Ἡ πτώχευση τοῦ 1893 και ἡ ἐπιβολή τοῦ Διεθνοῦς Οἰκονομικοῦ Ἐλέγχου τό 1898 φιλοτίμησε τόν μέσο Ἕλληνα καί ὁδήγησε τό Ἔθνος σέ ἀνασύνταξη δυνάμεων καί γόνιμη περισυλλογή. Ὁ Παῦλος διδάχθηκε ἀπό τά πρῶτα του βήματα μέχρι καί τήν Σχολή Εὐελπίδων νά δίνει τά πάντα γιά τόν Ἑλληνισμό. Ὀργανώθηκε σέ σωματεῖα καί Μακεδονικά Κομιτᾶτα πού ὑποστήριζαν τόν ἀγῶνα τῶν ἐντοπίων Ἑλλήνων τῆς Μακεδονίας. Προσφέρθηκε ἐθελοντικά νά μετάσχει στήν ἀποστολή Ἑλήνων ἀξιωματικῶν ἔξω ἀπό τά σύνορα στήν τουρκοκρατούμενη Μακεδονία. Τά ἔδωσε ὅλα. Τήν φλογερή πίστη του, τίς γνώσεις του, τά ἡγετικά του προσόντα, τή ζωή του. Τοῦ ὀφείλουμε πολλά. Κι ὅμως σήμερα κινδυνεύουμε νά τόν ξεχάσουμε!

Ἔγραψε ὁ Ἴων Δραγούμης στό θρηνητικό συναξάρι του γιά τόν ἀγαπημένο συγγενῆ καί συναγωνοστή του Παῦλο: «Δέν εἶναι ἄσχημος ὁ θάνατος ὅταν ἐκεῖνος πού παίρνει εἶναι παλληκάρι. Καί τοῦ παλληκαριοῦ δέν φαντάζει μόνον ὁ θάνατος. Ἡ ὕπαρξή του νά γνωσθῆ μονάχα καί χαρά, χαρά ἄφραστη, κρυσταλλένια, διάφανη, ὑψώνει τή ψυχή ἐκείνων πού ἀκράτητοι φωνάζουν:

-Εὖγε στό παλληκάρι!

Χώρια ἀπό τίς κρίσεις αὐτές κάι τά συναισθήματα, οἱ Μακεδόνες, οἱ ὑπόδουλοι ὅλοι, τόν λατρεύουν. Στή Μακεδονία δέν πέθανε, παρά ζῆ καί βασιλεύει. Ἕνα κοριτσάκι στή Βέρροια πού τό ρώτησαν ποιός εἶναι ὁ βασιλιᾶς τῶν Ἑλλήνων, ἀποκρίθηκε χωρίς δισταγμό:

-Ὁ Παῦλος ὁ Μελᾶς». (3)

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1)

Ναταλίας Μελᾶ, «Παῦλος Μελᾶς», ἐκδ. Δωδώνη, Ἀθήνα –Γιάννενα 1992, σελ. 97.
(2)

Ὅπως ἀνωτέρω, σελ. 331.
(3)

Ἴωνος Δραγούμη (Ἴδα), Μαρτύρων καί Ἡρώων Αἶμα, ἐκδ. Μαλλιάρης-Παιδεία, Θεσσαλονίκη 1992, σελ. 140 -141.

Κ.Χ. ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2011